Tổng quan nghiên cứu

Phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh (HS) là một trong những mục tiêu quan trọng của giáo dục hiện đại, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao năng lực tư duy và sáng tạo cho người học. Theo ước tính, trong kỳ tuyển sinh đại học năm 2022, có khoảng 150 trường đại học, học viện tại Việt Nam sử dụng kết quả kỳ thi đánh giá năng lực và năng lực tư duy sáng tạo để xét tuyển đầu vào, cho thấy tầm quan trọng của năng lực này trong hệ thống giáo dục. Tuy nhiên, thực tế dạy học tại các trường Trung học cơ sở (THCS) còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc phát triển tư duy sáng tạo cho HS lớp 9 qua các nội dung toán học phức tạp như chủ đề “Đường tròn”.

Nội dung “Đường tròn” trong chương trình hình học lớp 9 là một phần kiến thức trọng tâm, thường xuất hiện trong các kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10 THPT. Đây là nội dung có nhiều tiềm năng phát triển tư duy sáng tạo nhưng HS thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận và vận dụng kiến thức. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học nội dung đường tròn nhằm phát triển tư duy sáng tạo cho HS lớp 9, đồng thời đề xuất các biện pháp phù hợp để nâng cao hiệu quả dạy học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nội dung đường tròn trong chương trình hình học lớp 9 tại các trường THCS trên địa bàn Hải Phòng trong năm học 2022-2023.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho HS, từ đó giúp các em chủ động, sáng tạo trong học tập và giải quyết các vấn đề thực tiễn. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học để các nhà giáo dục và giáo viên áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, góp phần thực hiện thành công mục tiêu đổi mới giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về tư duy sáng tạo và phát triển năng lực tư duy trong giáo dục. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết tư duy sáng tạo của Guilford: Guilford định nghĩa tư duy sáng tạo là khả năng tạo ra ý tưởng mới, giải pháp mới và bao gồm ba yếu tố chính: đa dạng tư duy (khả năng nghĩ theo nhiều hướng), linh hoạt tư duy (khả năng chuyển đổi cách tiếp cận) và tư duy phản biện (đánh giá và lựa chọn giải pháp). Lý thuyết này giúp xác định các đặc trưng cần phát triển trong tư duy sáng tạo của HS.

  2. Thuyết sáng tạo phân tách của Amabile: Thuyết này nhấn mạnh ba yếu tố ảnh hưởng đến tư duy sáng tạo gồm kiến thức chuyên môn, quá trình tư duy sáng tạo và động lực nội tại. Động lực nội tại được xem là yếu tố then chốt giúp HS phát huy khả năng sáng tạo trong học tập.

Ngoài ra, luận văn còn sử dụng các khái niệm chuyên ngành như “tình huống có vấn đề” – những tình huống chứa đựng mâu thuẫn, kích thích HS vận dụng kiến thức mới để giải quyết; “phép suy luận khái quát hóa, đặc biệt hóa” và “phép suy luận so sánh, tương tự” nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong giải toán.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực nghiệm sư phạm:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm tài liệu chuyên ngành, sách giáo khoa, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về tư duy sáng tạo và dạy học môn Toán; dữ liệu khảo sát thực trạng dạy học phát triển tư duy sáng tạo tại ba trường THCS trên địa bàn huyện Kiến Thụy, Hải Phòng; kết quả thực nghiệm sư phạm với HS lớp 9.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để xử lý số liệu khảo sát, phân tích định tính và định lượng kết quả thực nghiệm. Cỡ mẫu khảo sát gồm 25 giáo viên dạy Toán, cùng với các phiếu điều tra và phỏng vấn sâu nhằm đánh giá thực trạng và khó khăn trong dạy học phát triển tư duy sáng tạo.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2022-2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng và triển khai các biện pháp dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được thiết kế nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp phát triển tư duy sáng tạo qua dạy học nội dung đường tròn, với các hoạt động học tập đa dạng, sử dụng tình huống gợi vấn đề và khuyến khích HS tự tìm tòi, sáng tạo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học phát triển tư duy sáng tạo còn hạn chế: Khoảng 68% giáo viên khảo sát cho biết việc phát triển tư duy sáng tạo cho HS lớp 9 qua nội dung đường tròn chưa được chú trọng đúng mức. Nguyên nhân chính là do áp lực chương trình, tập trung vào luyện thi và chữa đề, thiếu thời gian và tài nguyên hỗ trợ.

  2. Khó khăn của giáo viên và HS trong phát triển tư duy sáng tạo: 60% giáo viên cảm thấy khó khăn trong việc sử dụng các phương pháp như suy luận khái quát hóa, so sánh tương tự để phát triển tư duy sáng tạo cho HS. HS gặp khó khăn trong việc vận dụng linh hoạt kiến thức, thường lúng túng khi gặp bài toán mới hoặc biến đổi dữ kiện.

  3. Hiệu quả của biện pháp sử dụng tình huống gợi vấn đề: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc khai thác các tình huống gợi vấn đề giúp HS tăng khả năng tư duy sáng tạo, thể hiện qua việc HS chủ động phát hiện lỗi sai, tìm ra nhiều cách giải khác nhau và sáng tạo ra các bài toán mới. Tỷ lệ HS đạt mức tư duy sáng tạo khá trở lên tăng khoảng 25% so với trước thực nghiệm.

  4. Tác động tích cực của môi trường học tập sáng tạo: Môi trường học tập thoải mái, khuyến khích trao đổi ý tưởng và tự do sáng tạo giúp HS tự tin hơn trong việc thể hiện tư duy sáng tạo. HS tham gia các hoạt động nhóm, dự án nghiên cứu nhỏ có sự tiến bộ rõ rệt về khả năng tư duy độc lập và sáng tạo.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về phát triển tư duy sáng tạo trong giáo dục, như nghiên cứu của Amabile (1996) về vai trò của môi trường hỗ trợ và động lực nội tại trong sáng tạo. Việc sử dụng tình huống gợi vấn đề cũng tương đồng với phương pháp học tập dựa trên vấn đề (PBL) được đánh giá cao trong phát triển năng lực tư duy sáng tạo.

Nguyên nhân hạn chế trong thực tế dạy học tại các trường THCS có thể do áp lực chương trình, thiếu tài nguyên và chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp phát triển tư duy sáng tạo cho giáo viên. Điều này dẫn đến việc dạy học thiên về truyền đạt kiến thức hơn là phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho HS.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên đánh giá mức độ chú trọng phát triển tư duy sáng tạo, biểu đồ tròn về các khó khăn của giáo viên và HS, cùng bảng thống kê kết quả thực nghiệm sư phạm trước và sau khi áp dụng biện pháp.

Kết quả nghiên cứu khẳng định tính cấp thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học môn Toán, đặc biệt trong nội dung đường tròn, nhằm phát triển tư duy sáng tạo cho HS lớp 9, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Áp dụng rộng rãi biện pháp khai thác tình huống gợi vấn đề trong dạy học môn Toán
    Giáo viên cần thiết kế các bài tập, tình huống mở có tính chất gợi vấn đề để kích thích tư duy sáng tạo của HS. Mục tiêu là tăng tỷ lệ HS chủ động phát hiện và giải quyết vấn đề, dự kiến áp dụng trong toàn bộ chương trình hình học lớp 9 trong vòng 1 năm học.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực phát triển tư duy sáng tạo cho giáo viên
    Các trường THCS phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển tư duy sáng tạo, tập trung vào kỹ thuật sử dụng phép suy luận, tạo tình huống gợi vấn đề và quản lý lớp học sáng tạo. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học.

  3. Xây dựng môi trường học tập sáng tạo, khuyến khích trao đổi và làm việc nhóm
    Giáo viên cần tạo điều kiện cho HS thảo luận, trao đổi ý tưởng, thực hiện các dự án nghiên cứu nhỏ liên quan đến nội dung đường tròn. Mục tiêu là nâng cao kỹ năng tư duy độc lập và sáng tạo của HS, triển khai liên tục trong các tiết học.

  4. Tăng cường sử dụng công nghệ hỗ trợ dạy học
    Sử dụng phần mềm mô phỏng hình học như Geosketpad để HS trực quan hóa các tình huống, từ đó phát triển tư duy sáng tạo. Giáo viên cần được đào tạo sử dụng công cụ này và tích hợp vào bài giảng, áp dụng trong năm học tới.

  5. Khuyến khích HS tự học và sáng tạo qua các hoạt động ngoại khóa
    Tổ chức các câu lạc bộ Toán học, cuộc thi sáng tạo đề toán mới, giúp HS phát huy tư duy sáng tạo ngoài giờ học chính khóa. Mục tiêu là tạo động lực và môi trường thực hành tư duy sáng tạo lâu dài.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS
    Giúp giáo viên hiểu rõ các phương pháp phát triển tư duy sáng tạo qua nội dung đường tròn, từ đó đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực tư duy cho HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên Sở Giáo dục
    Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và tập huấn giáo viên về phát triển tư duy sáng tạo trong giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Toán
    Là tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, học tập về phương pháp dạy học phát triển tư duy sáng tạo, đặc biệt trong môn Toán ở bậc THCS.

  4. Phụ huynh học sinh quan tâm đến phát triển năng lực tư duy cho con
    Giúp phụ huynh hiểu được tầm quan trọng của tư duy sáng tạo trong học tập, từ đó phối hợp với nhà trường và giáo viên để hỗ trợ con em phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy sáng tạo là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục?
    Tư duy sáng tạo là khả năng tạo ra ý tưởng mới, giải pháp mới cho các vấn đề. Nó giúp HS phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề, tư duy độc lập và thích nghi với thay đổi, rất cần thiết trong giáo dục hiện đại.

  2. Làm thế nào để phát triển tư duy sáng tạo cho HS qua môn Toán?
    Có thể phát triển qua việc sử dụng tình huống gợi vấn đề, khuyến khích HS đặt câu hỏi, tìm nhiều cách giải, áp dụng phương pháp học tập dựa trên vấn đề và tạo môi trường học tập sáng tạo.

  3. Tình huống gợi vấn đề là gì và vai trò của nó trong dạy học?
    Tình huống gợi vấn đề là những tình huống chứa mâu thuẫn, khó khăn mà HS chưa có sẵn lời giải, kích thích HS tư duy, khám phá và sáng tạo để tìm ra giải pháp. Đây là công cụ quan trọng để phát triển tư duy sáng tạo.

  4. Khó khăn phổ biến của giáo viên khi dạy phát triển tư duy sáng tạo là gì?
    Khó khăn gồm áp lực chương trình, thiếu thời gian, thiếu tài nguyên hỗ trợ, chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp phát triển tư duy sáng tạo và sự đa dạng về năng lực HS trong lớp.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả phát triển tư duy sáng tạo của HS?
    Có thể đánh giá qua việc HS tìm ra nhiều cách giải bài toán, sáng tạo ra bài toán mới, khả năng phân tích, tổng hợp, khái quát hóa và vận dụng kiến thức linh hoạt trong các tình huống học tập và thực tiễn.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển tư duy sáng tạo cho HS lớp 9 qua nội dung đường tròn, khẳng định tính cấp thiết của đề tài.
  • Thực trạng dạy học phát triển tư duy sáng tạo còn nhiều hạn chế do áp lực chương trình, thiếu tài nguyên và năng lực giáo viên chưa đồng đều.
  • Các biện pháp như khai thác tình huống gợi vấn đề, tạo môi trường học tập sáng tạo và sử dụng công nghệ hỗ trợ đã được đề xuất và kiểm nghiệm hiệu quả.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy biện pháp đề xuất giúp nâng cao năng lực tư duy sáng tạo của HS rõ rệt, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán.
  • Đề nghị các nhà quản lý, giáo viên và phụ huynh phối hợp triển khai các giải pháp nhằm phát triển tư duy sáng tạo cho HS, hướng tới đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS nên áp dụng các biện pháp nghiên cứu trong năm học tới, đồng thời tổ chức tập huấn cho giáo viên để nâng cao năng lực phát triển tư duy sáng tạo cho HS.