Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04-11-2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI, việc nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Đặc biệt, môn Tiếng Việt lớp 3 với chủ điểm “Cộng đồng gắn bó” trong sách Tiếng Việt 3 (Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống) đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành kỹ năng đọc hiểu cho học sinh tiểu học. Tuy nhiên, khảo sát thực trạng tại hai trường Tiểu học Võ Thị Sáu và Nguyễn Văn Tố, quận Lê Chân, Hải Phòng cho thấy kỹ năng đọc hiểu của học sinh còn nhiều hạn chế: chỉ khoảng 22,2% học sinh đạt tốt kỹ năng giải nghĩa từ trong ngữ cảnh, 20,4% đạt tốt kỹ năng suy luận, và 26,7% đạt tốt kỹ năng xác định nội dung chính trong văn bản. Mức độ sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực trong dạy học đọc hiểu cũng chưa đa dạng và hiệu quả tối ưu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực để nâng cao kỹ năng đọc hiểu các văn bản trong chủ điểm “Cộng đồng gắn bó”, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất học sinh lớp 3. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 30 giáo viên và 540 học sinh tại hai trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng trong năm học 2022-2023. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả tiếp cận kiến thức, đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết về phương pháp dạy học tích cực, trong đó nhấn mạnh vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình học tập, phát huy tính chủ động, sáng tạo và hợp tác. Theo đó, phương pháp dạy học tích cực không chỉ là một phương pháp cụ thể mà là sự kết hợp linh hoạt nhiều phương pháp và kỹ thuật nhằm tối ưu hóa khả năng học tập của học sinh. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Phương pháp dạy học tích cực: Tập trung vào tổ chức các hoạt động học tập của học sinh, phát triển phẩm chất và năng lực người học.
  • Kỹ thuật dạy học tích cực: Các biện pháp cụ thể như kỹ thuật khăn trải bàn, kỹ thuật KWL, kỹ thuật trình bày một phút, kỹ thuật chia sẻ nhóm đôi, sơ đồ tư duy, kỹ thuật 5W1H, kỹ thuật mảnh ghép và bảng bốn ô vuông.
  • Đọc hiểu văn bản: Hoạt động nhận thức chủ động, kết hợp phân tích, tổng hợp và đánh giá nội dung, hình thức văn bản nhằm lĩnh hội tri thức và phát triển năng lực tư duy.
  • Văn bản truyện ngắn: Thể loại văn bản ngắn gọn, có cốt truyện, nhân vật và lời kể, mang tính giáo dục và phát triển tư duy thẩm mỹ cho học sinh tiểu học.

Khung lý thuyết còn dựa trên các mô hình dạy học hợp tác, đàm thoại gợi mở, đóng vai, sử dụng trò chơi và giải quyết vấn đề nhằm tăng cường sự tương tác và hứng thú học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, khảo sát thực tiễn và thực nghiệm sư phạm. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 30 giáo viên và 540 học sinh lớp 3 tại hai trường tiểu học Võ Thị Sáu và Nguyễn Văn Tố, Hải Phòng. Dữ liệu bao gồm kết quả khảo sát kỹ năng đọc hiểu, bảng hỏi về thực trạng sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực, cùng các bài kiểm tra đọc hiểu.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp so sánh để đối chiếu giữa phương pháp truyền thống và phương pháp tích cực; phương pháp phân tích, tổng hợp để khái quát hóa kết quả khảo sát; phương pháp thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả áp dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2022-2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng kế hoạch dạy học tích cực, triển khai thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 540 học sinh và 30 giáo viên được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kỹ năng đọc hiểu của học sinh còn hạn chế: Kết quả khảo sát cho thấy chỉ khoảng 22,2% học sinh đạt tốt kỹ năng giải nghĩa từ trong ngữ cảnh, 20,4% đạt tốt kỹ năng suy luận, 26,7% đạt tốt kỹ năng xác định nội dung chính và chi tiết trong văn bản, và 17,8% đạt tốt kỹ năng tóm tắt văn bản. Tỷ lệ học sinh chưa đạt chiếm từ 22% đến 38,3% tùy kỹ năng, cho thấy cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học để nâng cao hiệu quả.

  2. Mức độ sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực còn thấp: Khảo sát 30 giáo viên cho thấy đa số vẫn sử dụng chủ yếu phương pháp truyền thống, ít áp dụng đa dạng các kỹ thuật dạy học tích cực như kỹ thuật khăn trải bàn, kỹ thuật KWL hay kỹ thuật chia sẻ nhóm đôi. Điều này ảnh hưởng đến sự chủ động và hứng thú của học sinh trong học tập.

  3. Thực nghiệm sư phạm cho thấy hiệu quả tích cực của phương pháp dạy học tích cực: Qua thực nghiệm tại các lớp học, học sinh được dạy bằng phương pháp và kỹ thuật tích cực có mức điểm trung bình cao hơn lớp đối chứng khoảng 15-20%, đặc biệt kỹ năng suy luận và tóm tắt văn bản được cải thiện rõ rệt.

  4. Phương pháp dạy học tích cực thúc đẩy sự hợp tác và phát triển kỹ năng tự học: Học sinh tham gia các hoạt động nhóm, đóng vai, trò chơi học tập thể hiện sự tích cực, chủ động và sáng tạo hơn trong việc tiếp nhận kiến thức, đồng thời phát triển kỹ năng giao tiếp và làm việc nhóm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân hạn chế kỹ năng đọc hiểu của học sinh có thể do phương pháp dạy học truyền thống còn chiếm ưu thế, giáo viên chưa được đào tạo bài bản về các kỹ thuật dạy học tích cực, và thiếu tài liệu hỗ trợ phù hợp. So sánh với các nghiên cứu trong nước cho thấy kết quả tương đồng về mức độ sử dụng phương pháp tích cực còn thấp và kỹ năng đọc hiểu chưa đạt yêu cầu.

Việc áp dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực như đàm thoại gợi mở, dạy học hợp tác, kỹ thuật khăn trải bàn, kỹ thuật KWL đã tạo ra môi trường học tập tích cực, giúp học sinh phát triển toàn diện hơn về kiến thức, kỹ năng và thái độ. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng thống kê tỷ lệ học sinh đạt các mức độ kỹ năng đọc hiểu trước và sau thực nghiệm.

Kết quả nghiên cứu khẳng định tầm quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học trong bối cảnh chương trình giáo dục phổ thông 2018, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Tiếng Việt tiểu học, phát triển năng lực đọc hiểu và phẩm chất học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật khăn trải bàn, kỹ thuật KWL, kỹ thuật chia sẻ nhóm đôi và các phương pháp dạy học hợp tác, đàm thoại gợi mở. Mục tiêu nâng cao năng lực sư phạm cho 100% giáo viên Tiếng Việt lớp 3 trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và phát triển tài liệu, giáo án mẫu áp dụng phương pháp tích cực: Biên soạn bộ giáo án mẫu và phiếu học tập hỗ trợ dạy học đọc hiểu theo chủ điểm “Cộng đồng gắn bó” để giáo viên dễ dàng áp dụng, đảm bảo tính thực tiễn và phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 3. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, do các chuyên gia giáo dục và tổ chuyên môn trường tiểu học phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ dạy học tích cực: Trang bị phòng học hiện đại với thiết bị hỗ trợ như bảng tương tác, máy chiếu, tài liệu trực quan để tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Mục tiêu hoàn thiện cơ sở vật chất tại 100% trường tiểu học trong quận Lê Chân trong vòng 2 năm, do UBND thành phố và phòng giáo dục địa phương chịu trách nhiệm.

  4. Khuyến khích tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế gắn với chủ điểm học tập: Tổ chức các buổi học ngoài trời, tham quan, đóng vai, trò chơi học tập nhằm phát huy kỹ năng đọc hiểu và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Mục tiêu mỗi trường tổ chức ít nhất 4 hoạt động ngoại khóa mỗi năm học, do giáo viên chủ nhiệm và ban giám hiệu phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Tiếng Việt tiểu học: Nghiên cứu cung cấp các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực cụ thể, giúp giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu, phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 3.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, đầu tư cơ sở vật chất và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học tích cực.

  3. Sinh viên, học viên ngành Sư phạm Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn dạy học tích cực, giúp trang bị kiến thức và kỹ năng sư phạm hiện đại, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và các chuyên gia phát triển chương trình: Cung cấp cơ sở dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về hiệu quả phương pháp dạy học tích cực trong dạy học đọc hiểu, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo và phát triển chương trình giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học tích cực là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy học Tiếng Việt lớp 3?
    Phương pháp dạy học tích cực là cách tổ chức hoạt động học tập nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo và hợp tác của học sinh. Áp dụng phương pháp này giúp học sinh lớp 3 phát triển kỹ năng đọc hiểu hiệu quả hơn, tăng hứng thú học tập và phát triển toàn diện phẩm chất, năng lực.

  2. Các kỹ thuật dạy học tích cực nào phù hợp với dạy học đọc hiểu chủ điểm “Cộng đồng gắn bó”?
    Các kỹ thuật như khăn trải bàn, KWL, trình bày một phút, chia sẻ nhóm đôi, sơ đồ tư duy, 5W1H và mảnh ghép rất phù hợp. Chúng giúp học sinh tham gia tích cực, phát triển kỹ năng tư duy và hợp tác trong quá trình học.

  3. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản, xây dựng kế hoạch bài giảng linh hoạt, sử dụng tài liệu hỗ trợ phù hợp và tổ chức các hoạt động học tập đa dạng, kết hợp đánh giá thường xuyên để điều chỉnh phương pháp phù hợp với năng lực học sinh.

  4. Kết quả thực nghiệm cho thấy sự khác biệt như thế nào giữa lớp áp dụng phương pháp tích cực và lớp truyền thống?
    Lớp áp dụng phương pháp tích cực có điểm trung bình kỹ năng đọc hiểu cao hơn khoảng 15-20%, học sinh chủ động, sáng tạo và hợp tác tốt hơn, đồng thời kỹ năng suy luận và tóm tắt văn bản được cải thiện rõ rệt so với lớp truyền thống.

  5. Những khó khăn thường gặp khi triển khai phương pháp dạy học tích cực và cách khắc phục?
    Khó khăn gồm thiếu kinh nghiệm của giáo viên, hạn chế về thời gian và cơ sở vật chất. Khắc phục bằng đào tạo chuyên sâu, xây dựng tài liệu hỗ trợ, tăng cường đầu tư trang thiết bị và tổ chức các hoạt động ngoại khóa để tạo môi trường học tập tích cực.

Kết luận

  • Phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực là giải pháp hiệu quả để nâng cao kỹ năng đọc hiểu cho học sinh lớp 3 trong chủ điểm “Cộng đồng gắn bó”.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy học sinh áp dụng phương pháp tích cực có sự tiến bộ rõ rệt về kỹ năng giải nghĩa từ, suy luận, xác định nội dung và tóm tắt văn bản.
  • Việc đổi mới phương pháp dạy học góp phần phát triển phẩm chất, năng lực học sinh, phù hợp với định hướng chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Cần tăng cường đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hỗ trợ và đầu tư cơ sở vật chất để triển khai hiệu quả phương pháp tích cực.
  • Đề xuất các bước tiếp theo gồm tổ chức tập huấn, phát triển giáo án mẫu, triển khai thực nghiệm mở rộng và đánh giá định kỳ nhằm hoàn thiện phương pháp dạy học tích cực trong giáo dục tiểu học.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục Tiếng Việt cho thế hệ tương lai!