Tổng quan nghiên cứu

Việc phát triển năng lực ngôn ngữ và văn học cho học sinh tiểu học là một trong những mục tiêu trọng tâm của chương trình giáo dục phổ thông hiện nay. Theo khảo sát thực tế tại hai trường Tiểu học Bạch Đằng và Hùng Vương, quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng, trong năm học 2023-2024, có khoảng 400 học sinh lớp 4 tham gia nghiên cứu về khả năng hiểu và vận dụng biện pháp tu từ nhân hóa (BPTTNH). Kết quả cho thấy, chỉ có 6% học sinh đạt loại tốt về khả năng sử dụng biện pháp này, trong khi 76,75% đạt loại khá và 17,25% ở mức trung bình. Điều này phản ánh thực trạng giảng dạy BPTTNH còn nhiều hạn chế, chưa phát huy tối đa năng lực của học sinh.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và kiểm chứng các biện pháp dạy học BPTTNH cho học sinh lớp 4 theo hướng phát triển năng lực, giúp các em không chỉ nhận biết mà còn vận dụng linh hoạt biện pháp này trong hoạt động ngôn ngữ và văn học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 4 tại hai trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng, sử dụng bộ sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 4 – Kết nối tri thức với cuộc sống làm cơ sở nội dung giảng dạy.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Tiếng Việt, góp phần phát triển năng lực ngôn ngữ và văn học cho học sinh tiểu học, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo chương trình phổ thông mới. Các chỉ số như tỷ lệ học sinh đạt loại tốt trong việc vận dụng BPTTNH và mức độ hài lòng của giáo viên về phương pháp giảng dạy được sử dụng làm thước đo hiệu quả nghiên cứu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về biện pháp tu từ nhân hóa và dạy học phát triển năng lực. Biện pháp tu từ nhân hóa được định nghĩa là việc sử dụng các từ ngữ chỉ đặc điểm, hành vi, xưng hô của con người để mô tả sự vật, hiện tượng không phải con người, nhằm làm cho sự vật trở nên sinh động, gần gũi và biểu lộ cảm xúc, suy nghĩ như con người. Ba hình thức nhân hóa chính gồm: dùng đại từ nhân xưng để gọi sự vật, sử dụng từ chỉ hoạt động của người cho vật, và cho sự vật trò chuyện, xưng hô như con người.

Về dạy học phát triển năng lực, quan điểm này nhấn mạnh việc phát triển phẩm chất và năng lực cá nhân học sinh thông qua kiến thức, kỹ năng và thái độ. Các năng lực cốt lõi được tập trung gồm năng lực giao tiếp, tư duy phản biện, sáng tạo, làm việc nhóm và tự quản bản thân. Phương pháp dạy học theo hướng này tạo điều kiện cho học sinh chủ động, sáng tạo, phát huy năng lực cá nhân trong quá trình học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 15 giáo viên và 400 học sinh lớp 4 tại hai trường tiểu học Bạch Đằng và Hùng Vương, Hải Phòng. Phương pháp thu thập dữ liệu gồm quan sát, phỏng vấn, điều tra bằng bảng hỏi và thực nghiệm sư phạm.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, phân loại học sinh theo mức độ hiểu biết và vận dụng BPTTNH dựa trên điểm số khảo sát. Thời gian nghiên cứu thực nghiệm diễn ra trong tháng 4 năm 2024, với cỡ mẫu đủ lớn để đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khả năng hiểu biết về BPTTNH của học sinh: 95,75% học sinh nắm được khái niệm cơ bản về biện pháp tu từ nhân hóa, tuy nhiên chỉ có 45,5% nhận diện đúng các hình thức nhân hóa và 41,25% phân biệt chính xác các hình thức sử dụng. Tỷ lệ học sinh vận dụng thành thạo biện pháp này trong viết văn chỉ đạt 9,75%.

  2. Phân bố điểm số khảo sát: Điểm trung bình của 400 học sinh là 5,65 trên thang điểm 10, thuộc mức khá. Tỷ lệ học sinh đạt loại tốt chỉ chiếm 6%, trong khi loại khá chiếm 76,75% và trung bình 17,25%.

  3. Nhận thức và đánh giá của giáo viên: 100% giáo viên cho rằng việc dạy BPTTNH là cần thiết, nhưng chỉ 20% đánh giá phương pháp hiện tại truyền đạt rất tốt kiến thức này. 60% giáo viên nhận định học sinh chưa nắm chắc kiến thức về BPTTNH. Nguyên nhân chính được xác định là phương pháp giảng dạy chưa phù hợp, thiếu các hoạt động vận dụng và chưa khai thác hiệu quả thiết bị dạy học.

  4. Khó khăn trong giảng dạy: Giáo viên gặp khó khăn do vốn sống hạn chế của học sinh (46,7%) và số lượng bài tập thực hành trong sách giáo khoa còn ít (53,3%). Hơn 66% giáo viên chưa khai thác hiệu quả các thiết bị hỗ trợ giảng dạy.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy học sinh lớp 4 đã có nền tảng kiến thức cơ bản về biện pháp tu từ nhân hóa nhưng còn hạn chế trong việc nhận diện và vận dụng linh hoạt. Điều này phù hợp với đặc điểm tâm lý và ngôn ngữ của học sinh ở độ tuổi 9-11, khi năng lực tư duy trừu tượng và tưởng tượng vẫn đang phát triển. Việc học sinh chủ yếu vận dụng nhân hóa qua hình thức gọi sự vật bằng đại từ nhân xưng đơn giản phản ánh sự thiếu đa dạng trong phương pháp giảng dạy.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực được xem là hướng đi mới, giúp học sinh phát huy tính chủ động, sáng tạo và năng lực cá nhân. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế, chưa khai thác triệt để các phương pháp tích cực như dạy học theo nhóm, giải quyết vấn đề, hay sử dụng công nghệ hỗ trợ.

Việc giáo viên chưa có hệ thống câu hỏi đánh giá phù hợp cũng làm giảm hiệu quả kiểm tra, đánh giá năng lực học sinh. Các biểu đồ phân bố điểm số và bảng xếp loại khả năng sử dụng BPTTNH minh họa rõ sự phân hóa năng lực học sinh, từ đó cho thấy cần có các biện pháp giảng dạy phân hóa phù hợp với từng nhóm học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và áp dụng các phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phương pháp như dạy học theo nhóm, giải quyết vấn đề, thuyết trình và hỏi đáp để phát triển năng lực tư duy, giao tiếp và sáng tạo của học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học 2024-2025. Chủ thể thực hiện: giáo viên và ban giám hiệu các trường tiểu học.

  2. Tăng cường hoạt động vận dụng BPTTNH trong các tiết đọc hiểu và viết văn: Thiết kế các bài tập đa dạng, từ nhận diện đến vận dụng linh hoạt biện pháp nhân hóa trong ngữ liệu thực tế. Thời gian: triển khai trong từng học kỳ. Chủ thể: giáo viên bộ môn.

  3. Sử dụng công nghệ và thiết bị dạy học hiện đại: Khai thác hiệu quả các thiết bị trình chiếu, video minh họa động về các hình tượng nhân hóa để tăng tính sinh động và hấp dẫn cho bài học. Thời gian: từ học kỳ II năm học 2023-2024. Chủ thể: giáo viên, phòng công nghệ thông tin nhà trường.

  4. Xây dựng hệ thống câu hỏi đánh giá phân hóa: Phát triển ngân hàng câu hỏi đánh giá mức độ hiểu biết và vận dụng BPTTNH theo các cấp độ từ cơ bản đến nâng cao, giúp giáo viên đánh giá chính xác năng lực học sinh. Thời gian: hoàn thiện trong năm học 2024. Chủ thể: tổ chuyên môn, giáo viên.

  5. Tổ chức các tiết học tổng hợp kiến thức ngắn: Thiết kế các hoạt động tổng hợp kiến thức về BPTTNH kéo dài 10-15 phút trong các tiết học để củng cố và hệ thống lại kiến thức cho học sinh. Thời gian: áp dụng từ học kỳ II năm học 2023-2024. Chủ thể: giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên môn Tiếng Việt lớp 4: Luận văn cung cấp các biện pháp dạy học cụ thể, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy biện pháp tu từ nhân hóa.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp đánh giá thực trạng giảng dạy và đề xuất các chính sách, chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên nhằm nâng cao chất lượng dạy học phát triển năng lực.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Ngôn ngữ học: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học biện pháp tu từ nhân hóa, đồng thời giới thiệu phương pháp nghiên cứu kết hợp lý luận và thực nghiệm sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và ngôn ngữ: Luận văn mở ra hướng nghiên cứu mới về dạy học theo hướng phát triển năng lực, đặc biệt trong lĩnh vực ngôn ngữ và văn học tiểu học, có thể làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biện pháp tu từ nhân hóa là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Tiếng Việt lớp 4?
    Biện pháp tu từ nhân hóa là cách sử dụng từ ngữ chỉ đặc điểm, hành vi của con người để mô tả sự vật, làm cho sự vật trở nên sinh động và gần gũi. Việc dạy học biện pháp này giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy sáng tạo và cảm thụ văn học.

  2. Tại sao học sinh lớp 4 gặp khó khăn trong việc vận dụng biện pháp tu từ nhân hóa?
    Do đặc điểm tâm lý lứa tuổi, năng lực tư duy trừu tượng và tưởng tượng của học sinh còn hạn chế, cùng với phương pháp giảng dạy chưa phù hợp và thiếu các hoạt động vận dụng thực tế, học sinh khó tiếp thu và vận dụng linh hoạt biện pháp này.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực sử dụng biện pháp nhân hóa?
    Các phương pháp dạy học tích cực như dạy học theo nhóm, giải quyết vấn đề, thuyết trình, kết hợp với công nghệ hỗ trợ và bài tập vận dụng đa dạng được đánh giá là hiệu quả trong việc phát triển năng lực của học sinh.

  4. Làm thế nào để đánh giá chính xác năng lực vận dụng biện pháp tu từ nhân hóa của học sinh?
    Cần xây dựng hệ thống câu hỏi đánh giá phân hóa theo các cấp độ nhận biết, phân tích và vận dụng, kết hợp quan sát, phỏng vấn và bài tập thực hành để đánh giá toàn diện năng lực học sinh.

  5. Giáo viên cần chuẩn bị gì để áp dụng dạy học theo hướng phát triển năng lực?
    Giáo viên cần nâng cao kiến thức về biện pháp tu từ, kỹ năng sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, khai thác hiệu quả thiết bị dạy học và xây dựng kế hoạch bài giảng phù hợp với đặc điểm học sinh, đồng thời thiết kế các hoạt động vận dụng và đánh giá năng lực.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng giảng dạy và học tập biện pháp tu từ nhân hóa ở học sinh lớp 4 tại Hải Phòng, với chỉ 6% học sinh đạt loại tốt về vận dụng biện pháp này.
  • Đã xây dựng và đề xuất các biện pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và năng lực của học sinh lớp 4.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy.
  • Khuyến nghị áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, tăng cường vận dụng công nghệ và xây dựng hệ thống đánh giá phân hóa để phát triển năng lực học sinh.
  • Đề xuất các bước tiếp theo gồm mở rộng nghiên cứu tại các địa phương khác và phát triển tài liệu, công cụ hỗ trợ giảng dạy BPTTNH theo hướng phát triển năng lực.

Quý độc giả và các nhà giáo dục được mời tiếp cận và ứng dụng các kết quả nghiên cứu này nhằm nâng cao chất lượng dạy học Tiếng Việt, góp phần phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ và văn học cho học sinh tiểu học.