Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao để hội nhập quốc tế, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Bộ Giáo dục và Đào tạo (2018), năng lực hợp tác là một trong những năng lực cốt lõi cần được phát triển ở học sinh trung học phổ thông (THPT). Tuy nhiên, thực trạng dạy học hiện nay tại một số trường THPT ở TP. Hồ Chí Minh cho thấy năng lực hợp tác của học sinh còn ở mức trung bình, với 72% học sinh và 66% giáo viên đánh giá nhận thức về năng lực hợp tác chưa cao. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực hợp tác cho học sinh thông qua dạy học hóa học phần hữu cơ lớp 11 THPT, trong phạm vi các trường THPT tại TP. Hồ Chí Minh, giai đoạn từ tháng 8/2017 đến tháng 3/2019. Nghiên cứu tập trung vào việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như dạy học theo nhóm, dạy học theo góc và thực hành thí nghiệm nhằm nâng cao kỹ năng hợp tác, thái độ và nhận thức của học sinh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng giáo dục hóa học, đồng thời góp phần phát triển kỹ năng mềm thiết yếu cho học sinh trong môi trường giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực hợp tác, trong đó năng lực được hiểu là khả năng thực hiện thành công hoạt động trong bối cảnh nhất định nhờ sự huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ (Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2018). Cấu trúc năng lực bao gồm năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Năng lực hợp tác được định nghĩa là khả năng tương tác, phối hợp và tự điều chỉnh của cá nhân với tập thể nhằm thực hiện mục tiêu chung, biểu hiện qua các kỹ năng giao tiếp, giải quyết mâu thuẫn, phân công công việc và đánh giá kết quả chung. Các phương pháp dạy học tích cực như dạy học theo nhóm, dạy học theo góc và thực hành thí nghiệm được áp dụng nhằm phát triển năng lực hợp tác cho học sinh. Mô hình phát triển năng lực hợp tác gồm các bước: phát hiện biểu hiện năng lực, xây dựng kế hoạch dạy học, tổ chức hoạt động, đánh giá và rút kinh nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu chuyên ngành, khảo sát thực trạng tại 3 trường THPT ở TP. Hồ Chí Minh với 225 học sinh và 9 giáo viên tham gia. Phương pháp thu thập dữ liệu gồm điều tra bằng phiếu khảo sát, phỏng vấn chuyên gia, quan sát hoạt động học tập và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu được chọn theo phương pháp thuận tiện, đảm bảo đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Phân tích dữ liệu sử dụng các phương pháp thống kê mô tả như tính trung bình cộng, độ lệch chuẩn, hệ số biến thiên và kiểm định Student để so sánh kết quả giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 8/2017 đến tháng 3/2019, bao gồm giai đoạn khảo sát, thiết kế biện pháp, thực nghiệm và đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận thức và thái độ hợp tác của học sinh: 70% giáo viên và 50% học sinh đánh giá việc phát triển năng lực hợp tác là rất cần thiết. Tuy nhiên, 72% giáo viên và 66% học sinh cho rằng nhận thức về năng lực hợp tác của học sinh chỉ ở mức trung bình. Thái độ hợp tác được đánh giá ở mức trung bình với 53,5% giáo viên và 57% học sinh đồng thuận.

  2. Mức độ kỹ năng hợp tác: Điểm trung bình các kỹ năng hợp tác như nhận sự phân công, hoàn thành nhiệm vụ, đóng góp ý kiến, thảo luận nhóm đều dưới 2,0 trên thang điểm 3, cho thấy kỹ năng hợp tác của học sinh còn hạn chế.

  3. Tần suất sử dụng phương pháp dạy học tích cực: 75% giáo viên và 67% học sinh cho biết các phương pháp dạy học theo nhóm phát triển năng lực hợp tác chỉ được sử dụng "đôi khi". Phương pháp dạy học theo góc được sử dụng rất ít, với 69,3% giáo viên cho biết "ít khi" áp dụng.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp dạy học theo nhóm, theo góc và thực hành thí nghiệm trong dạy học phần hữu cơ lớp 11, điểm trung bình các bài kiểm tra của nhóm thực nghiệm tăng từ khoảng 5,8 lên 7,2, cao hơn nhóm đối chứng khoảng 15%. Biểu đồ đường lũy tích và biểu đồ phân loại kết quả học tập cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực hợp tác và kết quả học tập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng năng lực hợp tác còn thấp là do phương pháp dạy học tích cực chưa được áp dụng rộng rãi, điều kiện cơ sở vật chất còn hạn chế và học sinh thiếu kỹ năng hợp tác căn bản. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với xu hướng chung của giáo dục phổ thông Việt Nam, nơi mà việc phát triển kỹ năng mềm như hợp tác vẫn còn nhiều thách thức. Việc áp dụng đồng bộ các phương pháp dạy học theo nhóm, theo góc và thực hành thí nghiệm đã góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực hợp tác cho học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua bảng so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm, biểu đồ tần suất sử dụng phương pháp dạy học và biểu đồ đánh giá kỹ năng hợp tác để minh họa rõ nét sự thay đổi tích cực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Giáo viên cần chủ động sử dụng dạy học theo nhóm, theo góc và thực hành thí nghiệm trong các tiết học hóa học phần hữu cơ nhằm phát triển năng lực hợp tác cho học sinh. Mục tiêu đạt 80% tiết học áp dụng phương pháp tích cực trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn và ban giám hiệu nhà trường.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng kỹ năng thiết kế và tổ chức hoạt động học tập hợp tác, kỹ năng đánh giá năng lực hợp tác cho giáo viên. Mục tiêu 100% giáo viên bộ môn hóa học được tập huấn trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: phòng đào tạo và các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị: Đầu tư đầy đủ dụng cụ, hóa chất và không gian lớp học phù hợp để tổ chức các hoạt động nhóm và thí nghiệm hiệu quả. Mục tiêu hoàn thiện cơ sở vật chất trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: ban giám hiệu và các cơ quan quản lý giáo dục.

  4. Xây dựng công cụ đánh giá năng lực hợp tác: Phát triển bộ công cụ đánh giá đa dạng như phiếu tự đánh giá, bảng quan sát và bài kiểm tra tình huống để theo dõi sự phát triển năng lực hợp tác của học sinh. Mục tiêu áp dụng công cụ đánh giá trong toàn trường trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên và tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp và kế hoạch bài học cụ thể giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực hợp tác cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo giáo viên và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành giáo dục: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp dạy học tích cực, phát triển năng lực hợp tác và thiết kế thực nghiệm sư phạm.

  4. Các tổ chức đào tạo giáo viên: Sử dụng luận văn làm cơ sở để thiết kế chương trình bồi dưỡng kỹ năng dạy học hợp tác và đánh giá năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực hợp tác là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục?
    Năng lực hợp tác là khả năng tương tác, phối hợp và tự điều chỉnh của cá nhân với tập thể để đạt mục tiêu chung. Nó giúp học sinh phát triển kỹ năng xã hội, tăng hiệu quả học tập và chuẩn bị cho môi trường làm việc hiện đại.

  2. Phương pháp dạy học theo nhóm có ưu điểm gì trong phát triển năng lực hợp tác?
    Phương pháp này tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh trao đổi, thảo luận và cùng nhau giải quyết vấn đề, từ đó nâng cao kỹ năng giao tiếp và làm việc nhóm.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực hợp tác của học sinh một cách hiệu quả?
    Có thể sử dụng đa dạng công cụ như phiếu tự đánh giá, bảng quan sát, bài kiểm tra tình huống và đánh giá đồng đẳng để đánh giá toàn diện kỹ năng, thái độ và kết quả hợp tác của học sinh.

  4. Những khó khăn thường gặp khi áp dụng phương pháp dạy học tích cực là gì?
    Khó khăn bao gồm thiếu cơ sở vật chất, thời gian tổ chức hoạt động nhóm hạn chế, học sinh chưa quen với phương pháp mới và giáo viên thiếu kinh nghiệm tổ chức.

  5. Làm thế nào để khắc phục những khó khăn trong việc phát triển năng lực hợp tác cho học sinh?
    Cần tăng cường đào tạo giáo viên, cải thiện điều kiện vật chất, xây dựng kế hoạch dạy học phù hợp và tạo môi trường học tập thân thiện, khuyến khích sự tham gia tích cực của học sinh.

Kết luận

  • Năng lực hợp tác của học sinh THPT hiện còn ở mức trung bình, cần được phát triển thông qua đổi mới phương pháp dạy học.
  • Phương pháp dạy học theo nhóm, theo góc và thực hành thí nghiệm là những biện pháp hiệu quả để phát triển năng lực hợp tác trong dạy học hóa học phần hữu cơ lớp 11.
  • Việc áp dụng đồng bộ các biện pháp này đã nâng cao điểm số và kỹ năng hợp tác của học sinh trong thực nghiệm sư phạm.
  • Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, nhà trường và các cơ quan quản lý để triển khai các giải pháp phát triển năng lực hợp tác.
  • Đề xuất tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và áp dụng các biện pháp này trong các môn học khác, đồng thời xây dựng công cụ đánh giá năng lực hợp tác toàn diện hơn.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên bắt đầu áp dụng các biện pháp dạy học tích cực đã đề xuất, đồng thời tham gia các khóa đào tạo nâng cao kỹ năng tổ chức hoạt động hợp tác cho học sinh.