Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển nhanh chóng của khoa học kỹ thuật, việc phát triển năng lực tự học (NLTH) cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát tại Hà Nội với 28 giáo viên và 262 học sinh lớp 10 từ các trường THPT Phúc Thọ, THPT Sơn Tây và Phổ thông Cao đẳng FPT Polytechnic, có tới 67,86% giáo viên đánh giá việc phát triển NLTH cho học sinh là rất quan trọng. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều giáo viên vẫn áp dụng phương pháp dạy học truyền thống, chưa khai thác hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển NLTH. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là vận dụng các phương pháp dạy học tích cực vào dạy học phần “Cấu tạo nguyên tử” trong chương trình Hóa học 10 để phát triển NLTH cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nội dung phần “Cấu tạo nguyên tử” và thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội trong năm học 2023-2024. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Hóa học, đồng thời góp phần phát triển năng lực tự học – một trong những năng lực cốt lõi của học sinh trong chương trình giáo dục phổ thông tổng thể.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực tự học, trong đó năng lực được hiểu là sự hội tụ của kiến thức, kỹ năng, thái độ và kinh nghiệm để thực hiện thành công một hoạt động cụ thể. Cấu trúc năng lực gồm bốn thành phần chính: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Năng lực tự học được định nghĩa là khả năng tự quản lý quá trình học tập, bao gồm xác định mục tiêu, tìm kiếm và sử dụng thông tin, lập kế hoạch, đánh giá kết quả và điều chỉnh phương pháp học tập. Ngoài ra, luận văn vận dụng các phương pháp dạy học tích cực như dạy học dự án, dạy học theo góc và dạy học WebQuest nhằm phát triển NLTH cho học sinh. Các phương pháp này đều lấy người học làm trung tâm, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và hợp tác trong học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 28 giáo viên và 262 học sinh lớp 10 tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội, cùng với thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Sơn Tây và Phổ thông Cao đẳng FPT Polytechnic. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện và mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng các công cụ thống kê mô tả, phân phối tần số, tần suất và biểu đồ minh họa kết quả khảo sát. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2023 đến tháng 6/2024, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế biện pháp dạy học và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về NLTH: 67,86% giáo viên cho rằng phát triển NLTH cho học sinh là rất quan trọng, 28,57% cho rằng tùy thuộc vào nội dung chương trình. Không có giáo viên nào cho rằng việc này không quan trọng.

  2. Thực trạng áp dụng phương pháp dạy học tích cực: 82% giáo viên thường xuyên sử dụng bài tập khuyến khích tự học, 68% thường xuyên hướng dẫn học sinh tự nghiên cứu tài liệu. Tuy nhiên, 57% giáo viên chưa từng sử dụng phương pháp dạy học dự án và WebQuest, 53% chưa sử dụng dạy học theo góc.

  3. Khó khăn của giáo viên: 96% giáo viên cho biết học sinh chưa có đủ hứng thú tự học môn Hóa học, 93% gặp khó khăn trong kiểm tra, đánh giá NLTH, 89% chưa có kinh nghiệm áp dụng phương pháp phát triển NLTH.

  4. Thực trạng tự học của học sinh: 71% học sinh cho rằng kiến thức môn Hóa khó khi tự học, 94% không có đủ thời gian tự học, 66% không biết cách tự học hiệu quả. Chỉ 31% học sinh chủ động lập kế hoạch tự học từ đầu năm.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy mặc dù giáo viên nhận thức rõ tầm quan trọng của NLTH, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế, chủ yếu do thiếu kinh nghiệm và tài liệu hướng dẫn. Học sinh gặp nhiều khó khăn trong việc tự học, đặc biệt là về thời gian và phương pháp học tập. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển NLTH qua dạy học tích cực như dự án, WebQuest được đánh giá cao về hiệu quả nhưng đòi hỏi sự đầu tư về thời gian và kỹ năng của giáo viên. Việc thiết kế bộ công cụ đánh giá NLTH giúp giáo viên theo dõi tiến trình học tập và điều chỉnh phương pháp phù hợp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối tần số mức độ sử dụng phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ so sánh mức độ khó khăn của học sinh trong tự học, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu cải tiến.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là dạy học dự án, dạy học theo góc và WebQuest nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng tổ chức dạy học phát triển NLTH. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn: Soạn thảo bộ tài liệu hướng dẫn chi tiết về thiết kế kế hoạch dạy học và đánh giá NLTH cho giáo viên, kèm theo các bài tập minh họa và công cụ đánh giá. Chủ thể thực hiện là các chuyên gia giáo dục và nhà xuất bản trong vòng 3 tháng.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các nền tảng học tập trực tuyến, phần mềm hỗ trợ học tập và các nguồn học liệu số để tạo môi trường học tập tương tác, hấp dẫn, giúp học sinh phát triển NLTH hiệu quả. Thời gian triển khai liên tục, bắt đầu ngay từ năm học 2024-2025.

  4. Tổ chức các hoạt động học tập nhóm và dự án: Thiết kế các nhiệm vụ học tập theo nhóm, dự án thực tiễn liên quan đến phần “Cấu tạo nguyên tử” nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo và kỹ năng tự học của học sinh. Giáo viên chủ động xây dựng kế hoạch và tổ chức trong từng học kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Hóa học THPT: Nhận được các phương pháp dạy học tích cực cụ thể, công cụ đánh giá NLTH và kế hoạch bài dạy minh họa để nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực tự học cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo giáo viên, phát triển chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với định hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Hóa học: Tham khảo các lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm về phát triển NLTH, từ đó chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy tương lai.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, phân tích thực trạng và đề xuất biện pháp phát triển NLTH trong dạy học môn Hóa học, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tự học là gì và tại sao quan trọng?
    Năng lực tự học là khả năng tự quản lý quá trình học tập, từ xác định mục tiêu đến đánh giá kết quả. Nó giúp học sinh chủ động, linh hoạt trong học tập và thích nghi với thay đổi trong cuộc sống và nghề nghiệp.

  2. Phương pháp dạy học dự án giúp phát triển NLTH như thế nào?
    Dạy học dự án tạo cơ hội cho học sinh tự lập kế hoạch, tìm kiếm thông tin, giải quyết vấn đề và hợp tác nhóm, từ đó nâng cao khả năng tự học và kỹ năng thực hành.

  3. Tại sao nhiều giáo viên chưa áp dụng các phương pháp dạy học tích cực?
    Nguyên nhân chính là thiếu kinh nghiệm, tài liệu hướng dẫn và thời gian chuẩn bị bài giảng. Ngoài ra, trình độ học sinh cũng ảnh hưởng đến việc áp dụng hiệu quả các phương pháp này.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực tự học của học sinh?
    Có thể sử dụng bộ công cụ đánh giá gồm các tiêu chí như khả năng đặt mục tiêu, quản lý thời gian, tìm kiếm và xử lý thông tin, tự đánh giá kết quả học tập. Đánh giá kết hợp giữa giáo viên và tự đánh giá của học sinh.

  5. Học sinh gặp khó khăn gì khi tự học môn Hóa học?
    Khó khăn lớn nhất là kiến thức trừu tượng, thiếu thời gian, chưa biết cách tự học hiệu quả và thiếu hứng thú. Việc liên hệ kiến thức với thực tế còn hạn chế, ảnh hưởng đến động lực học tập.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ tầm quan trọng của phát triển năng lực tự học cho học sinh THPT, đặc biệt qua dạy học phần “Cấu tạo nguyên tử” môn Hóa học 10.
  • Thực trạng cho thấy giáo viên nhận thức tốt nhưng còn hạn chế trong áp dụng phương pháp dạy học tích cực, học sinh gặp nhiều khó khăn trong tự học.
  • Đã thiết kế bộ công cụ đánh giá NLTH và đề xuất các biện pháp dạy học tích cực phù hợp với đặc điểm nội dung và đối tượng học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT cho thấy các biện pháp đề xuất có hiệu quả trong việc nâng cao NLTH và chất lượng học tập.
  • Khuyến nghị triển khai đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn và ứng dụng công nghệ thông tin để phát triển NLTH bền vững.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong năm học tiếp theo, mở rộng nghiên cứu sang các phần kiến thức khác và các môn học khác.

Call to action: Các nhà giáo dục và quản lý giáo dục cần phối hợp để đổi mới phương pháp dạy học, tạo môi trường học tập tích cực nhằm phát triển toàn diện năng lực tự học cho học sinh.