Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013, việc chuyển đổi phương pháp dạy học từ truyền thống sang phát triển năng lực người học trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn Toán lớp 3, với vai trò cung cấp kiến thức cơ bản và phát triển năng lực tư duy cho học sinh tiểu học, cần được tổ chức dạy học theo hướng thực hành và trải nghiệm để nâng cao hiệu quả học tập. Theo chương trình Giáo dục phổ thông 2018, hoạt động thực hành và trải nghiệm là một trong bốn thành phần cấu trúc bài học Toán, nhằm giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển năng lực giải quyết vấn đề và tư duy sáng tạo.

Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế và tổ chức các hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3, nhằm phát triển năng lực Toán học, giải quyết vấn đề và tư duy cho học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường tiểu học trên địa bàn quận Hải An, thành phố Hải Phòng trong năm học 2020-2021. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao sự yêu thích môn Toán, phát triển năng lực học sinh, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết học tập trải nghiệm của David Kolb, Kurt Lewin và Jean Piaget. Lý thuyết của Kolb (1984) mô tả chu trình học tập trải nghiệm gồm bốn pha: trải nghiệm cụ thể, quan sát phản ánh, trừu tượng hóa khái niệm và thử nghiệm tích cực. Lewin nhấn mạnh vai trò của kinh nghiệm cá nhân trong học tập qua bốn giai đoạn: suy nghĩ, lập kế hoạch, thực hiện và quan sát kết quả. Piaget tập trung vào sự phát triển nhận thức của trẻ em qua các giai đoạn cảm giác-vận động, tiền thao tác cụ thể, thao tác cụ thể và thao tác hình thức, trong đó trải nghiệm đóng vai trò quyết định.

Các khái niệm chính bao gồm: hoạt động thực hành và trải nghiệm, năng lực Toán học (gồm năng lực giải quyết vấn đề, tư duy, giao tiếp hợp tác, mô hình hóa toán học), và phương pháp dạy học phát triển năng lực. Nghiên cứu cũng vận dụng mô hình tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 3 theo chương trình GDPT 2018, tập trung vào các chủ đề số và phép tính, đo lường, hình học trực quan và thống kê.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm khảo sát 20 giáo viên dạy lớp 3 tại các trường Tiểu học Cát Bi và Đằng Lâm, quận Hải An, Hải Phòng; quan sát 5 tiết dạy thực hành; thu thập kết quả kiểm tra học kỳ I và II của học sinh; phỏng vấn và trao đổi với cán bộ quản lý và giáo viên. Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm, phân tích định tính qua phỏng vấn và quan sát.

Cỡ mẫu gồm 20 giáo viên và học sinh lớp 3 tại hai trường, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tế. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 11/2020 đến tháng 6/2021, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế hoạt động, tổ chức thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm: 40% giáo viên chưa bao giờ tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 3, 60% chỉ thỉnh thoảng thực hiện. Trong đó, 60% giáo viên đã từng áp dụng các hoạt động thực hành liên quan đến chu vi, diện tích và đo độ dài, nhưng chưa nhận thức rõ về hình thức dạy học này.

  2. Ý kiến giáo viên về hoạt động thực hành và trải nghiệm: 85% giáo viên đồng ý việc dẫn học sinh đi thực tế và tổ chức hoạt động thực hành là cần thiết; 70% giáo viên phân vân hoặc chưa tự thiết kế được kế hoạch tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm; 80% đồng ý nhà trường nên khuyến khích tổ chức hoạt động này nhằm phát triển năng lực học sinh.

  3. Khó khăn trong tổ chức hoạt động: 95% giáo viên cho rằng thiếu tài liệu tham khảo là khó khăn lớn nhất; 85% cho rằng giáo viên chưa đủ năng lực thực hiện; 80% gặp khó khăn trong quản lý học sinh và thiếu tiêu chí đánh giá; 75% thiếu thời gian; 50% thiếu cơ chế, quy định; 45% khó khăn trong lựa chọn địa điểm trải nghiệm; 40% khó khăn trong lựa chọn nội dung phù hợp; 25% thiếu kinh phí tổ chức.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi tổ chức các hoạt động thực hành và trải nghiệm, kết quả kiểm tra học kỳ II của học sinh lớp thực nghiệm tăng trung bình 15% so với trước thực nghiệm, trong khi lớp đối chứng chỉ tăng khoảng 5%. Tỉ lệ học sinh đạt loại khá và giỏi trong lớp thực nghiệm tăng từ 30% lên 55%, trong khi lớp đối chứng tăng nhẹ từ 32% lên 38%.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 3 còn hạn chế, chủ yếu do thiếu tài liệu hướng dẫn và năng lực tổ chức của giáo viên. Điều này phù hợp với nhận định của các nghiên cứu trong nước về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học. Việc tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm giúp học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề, tư duy sáng tạo và kỹ năng giao tiếp hợp tác, đồng thời tăng sự hứng thú với môn Toán.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, như mô hình học tập trải nghiệm của Kolb và kinh nghiệm tổ chức hoạt động trải nghiệm tại Hàn Quốc, Anh Quốc và Singapore, việc tích hợp hoạt động thực hành và trải nghiệm vào chương trình học giúp học sinh phát triển toàn diện hơn. Kết quả thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các hoạt động được thiết kế phù hợp với tâm sinh lý học sinh lớp 3 và nội dung chương trình GDPT 2018.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỉ lệ học sinh đạt loại khá, giỏi trước và sau thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng tổng hợp các khó khăn và mức độ tán thành của giáo viên về hoạt động thực hành và trải nghiệm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng tài liệu hướng dẫn tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm biên soạn tài liệu chi tiết, mẫu kế hoạch bài giảng có hoạt động thực hành và trải nghiệm phù hợp với chương trình GDPT 2018, nhằm hỗ trợ giáo viên thiết kế bài dạy hiệu quả. Thời gian thực hiện: 6 tháng; chủ thể: Bộ GD&ĐT, các cơ sở đào tạo giáo viên.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Triển khai các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực, kỹ năng tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm, quản lý lớp học và đánh giá học sinh. Thời gian: 1 năm; chủ thể: Sở GD&ĐT, trường đại học sư phạm, phòng giáo dục quận/huyện.

  3. Tăng cường cơ sở vật chất và kinh phí hỗ trợ: Các trường tiểu học cần được trang bị đầy đủ đồ dùng dạy học, thiết bị hỗ trợ hoạt động trải nghiệm, đồng thời có nguồn kinh phí hỗ trợ tổ chức các hoạt động ngoài giờ, tham quan thực tế. Thời gian: liên tục; chủ thể: Ban giám hiệu trường, UBND địa phương.

  4. Xây dựng tiêu chí đánh giá hoạt động thực hành và trải nghiệm: Phát triển bộ tiêu chí đánh giá năng lực học sinh trong các hoạt động thực hành và trải nghiệm, giúp giáo viên có căn cứ đánh giá khách quan, chính xác và hỗ trợ học sinh phát triển toàn diện. Thời gian: 6 tháng; chủ thể: Bộ GD&ĐT, các chuyên gia giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy Toán lớp 3: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để thiết kế và tổ chức các hoạt động thực hành và trải nghiệm, giúp nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên, đồng thời phát triển môi trường học tập tích cực, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động trải nghiệm.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên khoa Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo hữu ích cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học phát triển năng lực, cũng như trong đào tạo giáo viên.

  4. Chuyên viên xây dựng chương trình và sách giáo khoa: Cung cấp thông tin thực tiễn về tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm trong môn Toán, góp phần hoàn thiện nội dung chương trình và sách giáo khoa theo định hướng phát triển năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 3 là gì?
    Hoạt động thực hành và trải nghiệm là các hoạt động giáo dục giúp học sinh vận dụng kiến thức Toán đã học vào thực tiễn, thông qua các thao tác, trò chơi, thí nghiệm hoặc tham quan, nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề, tư duy và kỹ năng xã hội.

  2. Tại sao cần tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán?
    Hoạt động này giúp học sinh hiểu sâu kiến thức, phát triển năng lực tư duy, sáng tạo, tăng hứng thú học tập và khả năng vận dụng Toán học vào cuộc sống, phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phát triển năng lực người học.

  3. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức hoạt động thực hành và trải nghiệm là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thiếu tài liệu hướng dẫn, giáo viên chưa đủ năng lực tổ chức, khó khăn trong quản lý học sinh, thiếu tiêu chí đánh giá, thời gian hạn chế và thiếu kinh phí tổ chức.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể thiết kế hoạt động thực hành và trải nghiệm hiệu quả?
    Giáo viên cần được tập huấn về phương pháp dạy học phát triển năng lực, sử dụng tài liệu hướng dẫn, lựa chọn nội dung phù hợp với chương trình và tâm sinh lý học sinh, đồng thời áp dụng các kỹ thuật như giải quyết vấn đề, làm việc nhóm và trò chơi học tập.

  5. Hoạt động thực hành và trải nghiệm có ảnh hưởng như thế nào đến kết quả học tập của học sinh?
    Theo kết quả thực nghiệm, học sinh tham gia hoạt động thực hành và trải nghiệm có kết quả kiểm tra cuối kỳ tăng trung bình 15%, tỉ lệ học sinh khá giỏi tăng đáng kể, chứng tỏ hoạt động này nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực toàn diện.

Kết luận

  • Hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3 là phương pháp hiệu quả để phát triển năng lực giải quyết vấn đề, tư duy và sáng tạo cho học sinh.
  • Thực trạng tổ chức hoạt động này còn hạn chế do thiếu tài liệu, năng lực giáo viên và điều kiện cơ sở vật chất.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về kết quả học tập và năng lực của học sinh sau khi áp dụng các hoạt động thực hành và trải nghiệm.
  • Cần xây dựng tài liệu hướng dẫn, tổ chức tập huấn giáo viên, tăng cường cơ sở vật chất và xây dựng tiêu chí đánh giá phù hợp để nâng cao hiệu quả tổ chức hoạt động.
  • Đề nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên phối hợp triển khai các giải pháp nhằm phát triển bền vững hoạt động thực hành và trải nghiệm trong dạy học Toán lớp 3.

Hành động tiếp theo là triển khai các khóa tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên và xây dựng tài liệu hướng dẫn chi tiết, đồng thời tổ chức các nghiên cứu mở rộng để đánh giá hiệu quả lâu dài của phương pháp này trong giáo dục tiểu học.