Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, giáo dục Việt Nam đang hướng tới đổi mới toàn diện nhằm phát triển năng lực người học. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, giáo dục cần tăng cường hoạt động trải nghiệm, phát huy tính sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh. Môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3, với nội dung gần gũi cuộc sống, được xem là công cụ quan trọng để phát triển năng lực này. Tuy nhiên, thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, chủ yếu tập trung ghi nhớ kiến thức rời rạc, chưa tạo điều kiện cho học sinh vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống thực tiễn.

Mục tiêu nghiên cứu là đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại trường Tiểu học Bích Động, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang trong năm học 2019-2020, với sự tham gia của 58 giáo viên và 141 học sinh lớp 3. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực tư duy sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, góp phần đào tạo học sinh phát triển toàn diện về phẩm chất và năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành và phát triển qua quá trình học tập, rèn luyện, cho phép huy động kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân khác để thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định. Năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn bao gồm các thành phần: năng lực nhận thức, tư duy độc lập, hợp tác làm việc nhóm, tự học và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề được áp dụng làm cơ sở lý luận chính, nhấn mạnh vai trò của học sinh là chủ thể tích cực trong quá trình học tập, phát hiện và xử lý các tình huống thực tiễn. Môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 được thiết kế với 6 chủ đề gắn liền với cuộc sống hàng ngày, tạo điều kiện thuận lợi để phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả khảo sát các tài liệu về giáo dục học, tâm lý học, phương pháp dạy học và các văn kiện của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Về thực tiễn, khảo sát được tiến hành với 58 giáo viên và 141 học sinh lớp 3 tại ba trường tiểu học trên địa bàn huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm phiếu điều tra, bảng hỏi, phỏng vấn trực tiếp và quan sát. Dữ liệu được xử lý bằng các phần mềm thống kê để phân tích, mô tả và đánh giá thực trạng dạy học và năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn của học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ quan tâm của giáo viên: 62% giáo viên rất quan tâm và 34% quan tâm đến việc tổ chức các hoạt động phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh. Không có giáo viên nào không quan tâm.

  2. Vai trò của năng lực giải quyết vấn đề: 59% giáo viên đánh giá việc phát triển năng lực này là rất quan trọng, 41% cho rằng quan trọng.

  3. Phương pháp dạy học sử dụng: 33% giáo viên sử dụng phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề làm chủ đạo, 31% áp dụng dạy học theo nhóm, 15% dạy học góc và 6% dạy học theo dự án.

  4. Khó khăn trong đổi mới phương pháp: 57% giáo viên gặp khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học, 32% gặp khó khăn khi tăng cường kiến thức thực tiễn trong bài học.

  5. Hứng thú của học sinh: 55% học sinh cảm thấy hứng thú với môn Tự nhiên và Xã hội, tuy nhiên chỉ 5% học sinh rất thích và muốn tìm hiểu vấn đề đến cùng. 43% học sinh có thái độ bình thường với phương pháp dạy học hiện tại.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên có nhận thức tích cực về vai trò của năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn và đã áp dụng các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực này cho học sinh. Tuy nhiên, khó khăn trong đổi mới phương pháp và tăng cường kiến thức thực tiễn vẫn là rào cản lớn, ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.

Học sinh có mức độ hứng thú trung bình với môn học và phương pháp dạy học, cho thấy cần thiết phải đổi mới cách tổ chức hoạt động học tập để tăng tính hấp dẫn và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 3. Việc sử dụng các tình huống thực tiễn, hoạt động nhóm, đóng vai và thực hành được đánh giá là có hiệu quả trong việc kích thích sự chủ động và sáng tạo của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên quan tâm, phương pháp dạy học sử dụng và mức độ hứng thú của học sinh, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu đổi mới trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng mục tiêu dạy học rõ ràng theo hướng phát triển năng lực: Giáo viên cần xác định mục tiêu bài học cụ thể, sử dụng động từ hành động dễ hiểu, tập trung vào kết quả học sinh đạt được, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý lớp 3. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo. Chủ thể: giáo viên và ban giám hiệu.

  2. Thiết kế hoạt động dạy học đa dạng, gắn với thực tiễn: Tăng cường sử dụng các tình huống thực tiễn, hoạt động nhóm, đóng vai, thực hành để phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Thời gian: áp dụng trong từng tiết học. Chủ thể: giáo viên.

  3. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực đổi mới phương pháp cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, kỹ năng thiết kế bài giảng theo hướng phát triển năng lực. Thời gian: trong vòng 6 tháng. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường và gia đình: Hướng dẫn phụ huynh hỗ trợ học sinh thực hiện các nhiệm vụ học tập gắn với thực tiễn, tạo môi trường học tập tích cực bên ngoài lớp học. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: giáo viên chủ nhiệm, phụ huynh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học môn Tự nhiên và Xã hội, phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh lớp 3, từ đó nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Hiểu rõ thực trạng và khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Giáo dục học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến phát triển năng lực học sinh.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu về vai trò của môn Tự nhiên và Xã hội trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn, từ đó phối hợp cùng nhà trường hỗ trợ con em học tập hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn là gì?
    Là khả năng phát hiện, phân tích và xử lý các tình huống thực tế bằng cách vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học, đồng thời đánh giá và điều chỉnh giải pháp phù hợp. Ví dụ, học sinh biết cách ứng xử khi có cháy xảy ra trong gia đình.

  2. Tại sao môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 lại quan trọng trong phát triển năng lực này?
    Môn học cung cấp kiến thức gần gũi với cuộc sống, tạo điều kiện cho học sinh trải nghiệm, vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tiễn, từ đó phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực giải quyết vấn đề?
    Phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề, dạy học theo nhóm, dạy học dự án và dạy học góc được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và hợp tác của học sinh.

  4. Khó khăn lớn nhất của giáo viên khi đổi mới phương pháp là gì?
    Theo khảo sát, khó khăn chủ yếu là đổi mới phương pháp dạy học và tăng cường kiến thức thực tiễn trong bài học, đòi hỏi giáo viên phải thường xuyên cập nhật kiến thức và kỹ năng sư phạm.

  5. Làm thế nào để tăng hứng thú học tập của học sinh với môn Tự nhiên và Xã hội?
    Tăng cường các hoạt động thực hành, trò chơi, đóng vai, liên hệ thực tế và sử dụng đồ dùng trực quan giúp học sinh cảm thấy hứng thú và chủ động hơn trong học tập.

Kết luận

  • Giáo viên tiểu học rất quan tâm và nhận thức rõ vai trò của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh qua môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3.
  • Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề cùng với dạy học theo nhóm được sử dụng phổ biến nhưng còn nhiều khó khăn trong đổi mới phương pháp và tăng cường kiến thức thực tiễn.
  • Học sinh có mức độ hứng thú trung bình với môn học và phương pháp dạy học hiện tại, cần đổi mới hoạt động học tập để nâng cao sự chủ động và sáng tạo.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm xác định mục tiêu rõ ràng, thiết kế hoạt động dạy học đa dạng, đào tạo giáo viên và phối hợp với gia đình để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn trong giáo dục tiểu học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các nhà trường và giáo viên nên áp dụng các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với tác giả hoặc trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên để trao đổi thêm về nội dung nghiên cứu.