Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh lớp 6 trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo chương trình, hoạt động đọc chiếm tỷ lệ từ 60% đến 63% trong tổng thời lượng môn Ngữ văn ở cấp trung học cơ sở, trong đó văn bản thông tin lần đầu tiên được đưa vào giảng dạy với vai trò quan trọng. Văn bản thông tin là loại văn bản phổ biến trong đời sống xã hội, cung cấp thông tin chính xác, khách quan về các hiện tượng tự nhiên, xã hội và con người, đồng thời có tính ứng dụng cao trong học tập và cuộc sống.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các nguyên tắc và biện pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh lớp 6 theo chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng dạy học, xác định chuẩn đầu ra về năng lực đọc hiểu văn bản thông tin, đồng thời tổ chức thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong đối tượng học sinh lớp 6 tại các trường trung học cơ sở, với dữ liệu thu thập từ khảo sát, phỏng vấn và thực nghiệm giảng dạy trong năm học 2021-2022.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu các loại văn bản thông tin đa dạng, từ đó hỗ trợ học tập các môn học khác và hình thành năng lực tự học, giải quyết vấn đề trong cuộc sống. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho giáo viên, học sinh và các nhà quản lý giáo dục trong việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khái niệm năng lực được xác định trong Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể năm 2018, theo đó năng lực là thuộc tính cá nhân hình thành qua quá trình học tập, rèn luyện, cho phép huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân khác để thực hiện thành công các hoạt động trong điều kiện cụ thể. Đọc hiểu văn bản được hiểu là khả năng nhận biết, thấu hiểu, giải thích và sử dụng thông tin từ văn bản nhằm đạt mục tiêu phát triển tri thức và tiềm năng cá nhân.

Khung lý thuyết còn bao gồm mô hình phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin dựa trên đặc trưng của loại văn bản này: sử dụng ngôn ngữ phi nghệ thuật, kết hợp các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ như hình ảnh, biểu bảng, số liệu; tổ chức theo các mô hình như nguyên nhân-kết quả, trật tự thời gian, so sánh-phân loại. Các khái niệm chính gồm: năng lực đọc hiểu, văn bản thông tin, chuẩn đầu ra (yêu cầu cần đạt), phương pháp dạy học tích cực, và đánh giá năng lực học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực trạng dạy học tại các trường trung học cơ sở, phỏng vấn giáo viên và học sinh lớp 6, cùng với kết quả thực nghiệm sư phạm áp dụng các biện pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin. Cỡ mẫu khảo sát khoảng 150 học sinh và 20 giáo viên tại một số địa phương tỉnh Thanh Hóa.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả, phân loại và so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được thiết kế với nhóm đối chứng và nhóm thực nghiệm, tiến hành trong một học kỳ năm học 2021-2022. Các công cụ nghiên cứu gồm phiếu khảo sát, đề kiểm tra đọc hiểu văn bản thông tin, giáo án dạy học và bảng đánh giá năng lực học sinh.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2021 đến tháng 6/2022, bao gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng (3 tháng), xây dựng biện pháp và thiết kế giáo án (2 tháng), thực nghiệm sư phạm (4 tháng), phân tích kết quả và hoàn thiện luận văn (3 tháng).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học văn bản thông tin còn nhiều hạn chế: Khoảng 70% học sinh lớp 6 thể hiện thái độ thụ động, ngại đọc văn bản thông tin, phụ thuộc nhiều vào sách văn mẫu và tài liệu có sẵn. Hơn 60% giáo viên chưa xác định đúng đặc trưng kiểu loại văn bản thông tin, dẫn đến việc áp dụng phương pháp dạy học chưa phù hợp, chủ yếu là thuyết trình và giảng giải.

  2. Chuẩn đầu ra về năng lực đọc hiểu văn bản thông tin được xác định rõ ràng: Học sinh cần nhận biết các thành phần văn bản như nhan đề, sa pô, đề mục, chữ in đậm, số thứ tự, hình ảnh, số liệu; tóm tắt ý chính từng đoạn; nhận biết cách triển khai văn bản theo trật tự thời gian và quan hệ nhân quả; đồng thời chỉ ra các vấn đề liên quan đến suy nghĩ và hành động của bản thân. Yêu cầu học sinh đọc tối thiểu 18 văn bản thông tin trong một năm học.

  3. Hiệu quả của các biện pháp dạy học phát triển năng lực: Sau thực nghiệm, nhóm học sinh được áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học tích cực, sử dụng đa dạng câu hỏi, phiếu học tập, thảo luận nhóm, và ứng dụng công nghệ thông tin đã cải thiện đáng kể năng lực đọc hiểu. Điểm trung bình kiểm tra đọc hiểu tăng từ 5,8 lên 7,6 (tăng 31%), tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực đọc hiểu tăng từ 45% lên 78%.

  4. Vai trò của các thành phần hình thức trong văn bản thông tin: Học sinh nhận biết và khai thác hiệu quả các yếu tố như nhan đề, sa pô, đề mục, chữ in đậm, số liệu, hình ảnh giúp tăng khả năng hiểu và ghi nhớ thông tin. Khoảng 85% học sinh có thể giải thích đúng vai trò của các thành phần này sau khi được hướng dẫn bài bản.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế trong dạy học là do giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng về đặc trưng văn bản thông tin cũng như phương pháp dạy học phát triển năng lực. So với các nghiên cứu trước đây về dạy học đọc hiểu văn bản văn học, việc dạy học văn bản thông tin đòi hỏi cách tiếp cận khác biệt, tập trung vào khai thác các yếu tố hình thức và nội dung thông tin khách quan.

Kết quả thực nghiệm cho thấy việc áp dụng các biện pháp dạy học tích cực, đa dạng hình thức tổ chức và sử dụng công nghệ thông tin có tác động tích cực rõ rệt đến năng lực đọc hiểu của học sinh. Điều này phù hợp với quan điểm của các nhà nghiên cứu về phát triển năng lực người học, nhấn mạnh vai trò của hoạt động học tập chủ động, sáng tạo và thực hành liên tục.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình kiểm tra đọc hiểu trước và sau thực nghiệm, bảng phân loại tỷ lệ học sinh đạt chuẩn năng lực, và biểu đồ tròn thể hiện mức độ nhận biết các thành phần văn bản thông tin của học sinh. Những kết quả này khẳng định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về đặc trưng và phương pháp dạy học văn bản thông tin: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng cho giáo viên về đặc điểm văn bản thông tin và cách tổ chức các hoạt động đọc hiểu phát triển năng lực. Mục tiêu đạt 100% giáo viên Ngữ văn lớp 6 được đào tạo trong vòng 1 năm.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn dạy học phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin: Soạn thảo bộ giáo án mẫu, phiếu học tập, câu hỏi phân hóa và các công cụ hỗ trợ giảng dạy phù hợp với đặc trưng văn bản thông tin và tâm lý học sinh lớp 6. Thời gian hoàn thiện trong 6 tháng, chủ thể thực hiện là các nhà nghiên cứu giáo dục và tổ chuyên môn.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phần mềm, website, video minh họa để tăng tính sinh động, hấp dẫn cho tiết học đọc hiểu văn bản thông tin. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng công nghệ trong giảng dạy lên 80% trong 2 năm tới.

  4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá năng lực đọc hiểu: Thiết kế đề kiểm tra đa dạng, đánh giá toàn diện các kỹ năng đọc hiểu theo chuẩn đầu ra, tránh lặp lại văn bản đã học, khuyến khích học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Thực hiện ngay từ năm học tiếp theo với sự phối hợp của nhà trường và sở giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp các nguyên tắc, biện pháp và tài liệu hướng dẫn cụ thể giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh lớp 6.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên đào tạo: Tài liệu giúp hoạch định chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, xây dựng chương trình, tài liệu giảng dạy phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Sư phạm Ngữ văn: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về yêu cầu và phương pháp dạy học hiện đại, từ đó hỗ trợ con em trong việc phát triển kỹ năng đọc hiểu và học tập môn Ngữ văn hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn bản thông tin là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Văn bản thông tin là loại văn bản phi nghệ thuật, cung cấp thông tin chính xác, khách quan về tự nhiên, xã hội và con người. Đặc điểm nổi bật gồm ngôn ngữ đơn nghĩa, kết hợp các yếu tố hình thức như nhan đề, sa pô, đề mục, chữ in đậm, số liệu, hình ảnh để truyền tải thông tin rõ ràng và dễ hiểu.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh lớp 6?
    Năng lực này giúp học sinh tiếp nhận, xử lý và vận dụng thông tin trong học tập và cuộc sống, hỗ trợ học tốt các môn học khác, đồng thời hình thành kỹ năng tự học, giải quyết vấn đề và phát triển phẩm chất cá nhân.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin?
    Phương pháp tích cực, đa dạng như sử dụng câu hỏi phân hóa, thảo luận nhóm, phiếu học tập, ứng dụng công nghệ thông tin, kết hợp giữa học tập cá nhân và hợp tác nhóm được đánh giá là hiệu quả, giúp học sinh chủ động, sáng tạo trong tiếp nhận và xử lý thông tin.

  4. Chuẩn đầu ra về năng lực đọc hiểu văn bản thông tin gồm những yêu cầu gì?
    Học sinh cần nhận biết các thành phần văn bản, tóm tắt ý chính từng đoạn, hiểu cách triển khai văn bản theo trật tự thời gian và quan hệ nhân quả, nhận biết vai trò của các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ, đồng thời liên hệ và vận dụng thông tin vào suy nghĩ, hành động của bản thân.

  5. Làm thế nào để đánh giá chính xác năng lực đọc hiểu văn bản thông tin của học sinh?
    Đánh giá cần dựa trên chuẩn đầu ra, sử dụng đề kiểm tra đa dạng, tránh lặp lại văn bản đã học, kết hợp đánh giá quá trình và định kỳ, khuyến khích học sinh trình bày quan điểm, giải thích và vận dụng kiến thức, đảm bảo đánh giá toàn diện và khách quan.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản thông tin cho học sinh lớp 6 theo chương trình Ngữ văn 2018.
  • Xác định chuẩn đầu ra cụ thể, phù hợp với đặc trưng văn bản thông tin và tâm lý học sinh lớp 6.
  • Đề xuất bốn nguyên tắc và sáu biện pháp dạy học phát triển năng lực, được kiểm chứng qua thực nghiệm sư phạm với kết quả tích cực.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp và học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu.
  • Đề xuất các bước tiếp theo gồm đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, ứng dụng công nghệ và đổi mới đánh giá, kêu gọi các nhà quản lý và giáo viên cùng hành động để nâng cao hiệu quả giáo dục.