Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 12 trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn. Theo ước tính, truyện ngắn Việt Nam hiện đại chiếm tới 80% số tiết học văn học trong chương trình Ngữ văn 12, tập trung vào các tác phẩm tiêu biểu như Vợ chồng A Phủ, Vợ nhặt, Rừng Xà Nu, Những đứa con trong gia đình, Chiếc thuyền ngoài xa... Tuy nhiên, thực trạng dạy học và năng lực đọc hiểu của học sinh còn nhiều hạn chế. Khảo sát tại các trường THPT Thái Nguyên cho thấy có tới 62-70% học sinh không đạt mức trung bình khi đọc hiểu truyện ngắn chưa được học trong chương trình, phản ánh sự lệ thuộc lớn vào bài giảng của giáo viên và thiếu kỹ năng tự học, tự khám phá văn bản. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 12 trong dạy học truyện ngắn Việt Nam hiện đại, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực người học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn lớp 12, SGK Ngữ văn 12 tập 2, và thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Đào Duy Từ, tỉnh Thái Nguyên. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cải thiện các chỉ số năng lực đọc hiểu, tăng cường khả năng phân tích, đánh giá và vận dụng kiến thức văn học của học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực đọc hiểu và phương pháp dạy học phát triển năng lực. Trước hết, năng lực đọc hiểu được định nghĩa theo OECD và PISA là khả năng hiểu, sử dụng, phản hồi và gắn kết với văn bản nhằm đạt mục tiêu phát triển tri thức và tiềm năng cá nhân. Cấu trúc năng lực đọc hiểu gồm bốn thành tố chính: nhận biết thông tin từ văn bản, phân tích và kết nối thông tin, phản hồi và đánh giá văn bản, vận dụng thông tin vào thực tiễn. Các khái niệm chuyên ngành như "tình huống truyện", "chi tiết phát sáng", "ngôn ngữ kể chuyện", "phương pháp đọc hiểu tích cực" được vận dụng để phân tích truyện ngắn Việt Nam hiện đại. Mô hình lý thuyết về phát triển năng lực đọc hiểu nhấn mạnh sự tương tác tích cực giữa giáo viên, học sinh và văn bản, coi học sinh là chủ thể sáng tạo trong quá trình tiếp nhận văn học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hồi cứu tư liệu để xây dựng cơ sở lý luận, phân tích tổng hợp các tài liệu liên quan đến dạy học đọc hiểu truyện ngắn. Phương pháp điều tra khảo sát được áp dụng với 12 giáo viên và 200 học sinh lớp 12 tại hai trường THPT Chu Văn An và Đào Duy Từ, tỉnh Thái Nguyên, nhằm đánh giá thực trạng dạy học và năng lực đọc hiểu. Phương pháp thống kê - phân loại và so sánh được dùng để xử lý số liệu khảo sát và kết quả kiểm tra đọc hiểu. Phương pháp quan sát sư phạm và thực nghiệm sư phạm được triển khai trong quá trình dạy học thử nghiệm nhằm kiểm chứng hiệu quả các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu. Cỡ mẫu khảo sát gồm 12 giáo viên và 200 học sinh, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học tại địa phương. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020, tại các trường THPT thuộc tỉnh Thái Nguyên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học và nhận thức giáo viên: 100% giáo viên khảo sát nhận thức rõ tầm quan trọng của phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trong dạy học truyện ngắn hiện đại. Tuy nhiên, chỉ khoảng 27% giáo viên áp dụng đa dạng các biện pháp đọc hiểu tích cực trong giảng dạy, phần lớn còn giữ phương pháp truyền thống, tập trung vào truyền đạt nội dung tác phẩm. Thời gian dành cho mỗi tác phẩm chỉ khoảng 3 tiết, hạn chế khả năng phát triển năng lực cho học sinh.

  2. Thiết kế giáo án và tổ chức giờ học: Trong 30 giáo án khảo sát, 80% tập trung vào việc giúp học sinh nắm nghĩa từ ngữ và nội dung chính, chỉ 27% có yêu cầu rèn luyện kỹ năng phân tích tác phẩm. Các hoạt động thảo luận, trao đổi ý kiến của học sinh diễn ra nhanh, gấp gáp, không tạo điều kiện cho sự sáng tạo và phát triển tư duy. Phần hướng dẫn học sinh chuẩn bị bài mới ở nhà thường rất sơ sài, không khuyến khích tự học và khám phá văn bản.

  3. Năng lực đọc hiểu của học sinh: Kết quả kiểm tra đọc hiểu truyện ngắn đã học cho thấy khoảng 20-25% học sinh không đạt mức trung bình, trong khi với truyện ngắn chưa học, tỷ lệ này lên tới 62-70%. Chỉ có 8-10% học sinh đạt mức vận dụng sáng tạo khi đọc hiểu tác phẩm đã học, và gần như không có học sinh đạt mức này với tác phẩm chưa học. Điều này cho thấy học sinh còn lệ thuộc nhiều vào sự hướng dẫn của giáo viên, thiếu kỹ năng tự đọc hiểu và phân tích độc lập.

  4. Nhu cầu đổi mới phương pháp: Cả giáo viên và học sinh đều bày tỏ mong muốn được trang bị thêm các phương pháp dạy học tích cực, sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ, và các công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu phù hợp để nâng cao hiệu quả học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phản ánh thực trạng chung của dạy học Ngữ văn ở cấp THPT hiện nay, khi mà việc phát triển năng lực đọc hiểu chưa được chú trọng đúng mức. Việc giáo viên chủ yếu tập trung vào truyền đạt kiến thức nội dung mà chưa khai thác sâu các yếu tố nghệ thuật, kỹ năng đọc hiểu đã hạn chế sự phát triển toàn diện của học sinh. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với nhận định rằng năng lực đọc hiểu là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự tương tác tích cực và phương pháp dạy học đổi mới. Việc thiếu thời gian và chưa được tập huấn bài bản về các biện pháp đọc hiểu tích cực là nguyên nhân chính khiến giáo viên chưa thể triển khai hiệu quả. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ năng lực đọc hiểu của học sinh giữa các nhóm tác phẩm đã học và chưa học, cũng như bảng thống kê tỷ lệ áp dụng các biện pháp dạy học tích cực của giáo viên. Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ khoảng cách giữa yêu cầu đổi mới giáo dục và thực tiễn dạy học, từ đó đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 12.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp tích cực như phương pháp phiếu học tập, thảo luận nhóm, đóng vai, và kỹ thuật đọc hiểu đa chiều nhằm phát triển kỹ năng phân tích, đánh giá và vận dụng văn bản cho học sinh. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh đạt mức vận dụng sáng tạo lên ít nhất 30% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện là giáo viên và ban giám hiệu các trường THPT.

  2. Tăng cường tập huấn và bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về dạy học phát triển năng lực đọc hiểu, tập trung vào kỹ thuật xây dựng câu hỏi, thiết kế bài tập và sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ giảng dạy. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm tổ chức.

  3. Xây dựng hệ thống câu hỏi và công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu: Phát triển bộ câu hỏi đa dạng, phù hợp với đặc trưng truyện ngắn Việt Nam hiện đại, bao gồm các mức độ nhận biết, phân tích, đánh giá và vận dụng. Thiết kế công cụ đánh giá chuẩn hóa để theo dõi tiến bộ của học sinh định kỳ mỗi học kỳ. Chủ thể thực hiện là nhóm chuyên gia giáo dục và tổ chuyên môn các trường.

  4. Tăng cường sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phần mềm, ứng dụng hỗ trợ đọc hiểu, tạo môi trường học tập tương tác trực tuyến, giúp học sinh chủ động tiếp cận và khám phá văn bản. Mục tiêu triển khai trong vòng 1 năm học, do các trường phối hợp với phòng công nghệ thông tin của Sở Giáo dục thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được các gợi ý về phương pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu, thiết kế bài giảng và câu hỏi phù hợp với đặc trưng truyện ngắn Việt Nam hiện đại, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình, sách giáo khoa phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ hơn về lý luận và thực tiễn dạy học đọc hiểu, chuẩn bị tốt cho công tác giảng dạy trong tương lai.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về năng lực đọc hiểu, góp phần phát triển nghiên cứu trong lĩnh vực giáo dục Ngữ văn và phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực đọc hiểu là gì và tại sao quan trọng?
    Năng lực đọc hiểu là khả năng hiểu, sử dụng và phản hồi văn bản nhằm phát triển tri thức và tiềm năng cá nhân. Đây là năng lực cốt lõi giúp học sinh học tập suốt đời và tham gia hiệu quả vào xã hội, đặc biệt trong môn Ngữ văn.

  2. Tại sao truyện ngắn Việt Nam hiện đại được chọn làm đối tượng nghiên cứu?
    Truyện ngắn chiếm tỷ lệ lớn trong chương trình Ngữ văn 12 và có đặc trưng nghệ thuật phong phú, phù hợp để phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc, giúp học sinh tiếp cận văn học hiện đại một cách hiệu quả.

  3. Phương pháp dạy học nào giúp phát triển năng lực đọc hiểu hiệu quả?
    Các phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, phiếu học tập, đóng vai, và sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ được chứng minh là giúp học sinh chủ động, sáng tạo trong quá trình đọc hiểu và phân tích văn bản.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực đọc hiểu của học sinh?
    Đánh giá dựa trên các mức độ: nhận biết thông tin, phân tích kết nối, phản hồi đánh giá và vận dụng thông tin. Công cụ đánh giá cần đa dạng, phù hợp với đặc trưng văn bản và khả năng học sinh.

  5. Giáo viên có thể làm gì để cải thiện năng lực đọc hiểu cho học sinh?
    Giáo viên cần đổi mới phương pháp dạy học, thiết kế câu hỏi phát triển tư duy, tạo môi trường học tập tích cực, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn và ứng dụng công nghệ trong giảng dạy.

Kết luận

  • Năng lực đọc hiểu truyện ngắn Việt Nam hiện đại là yếu tố then chốt trong phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh lớp 12, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.
  • Thực trạng dạy học và năng lực đọc hiểu của học sinh còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc tự đọc hiểu và vận dụng kiến thức văn học.
  • Các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, tập huấn giáo viên, xây dựng công cụ đánh giá và ứng dụng công nghệ thông tin là cần thiết và khả thi.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc áp dụng các biện pháp phát triển năng lực đọc hiểu mang lại hiệu quả tích cực, nâng cao sự chủ động và sáng tạo của học sinh.
  • Đề nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục phối hợp triển khai các giải pháp nhằm phát triển năng lực đọc hiểu, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục cần tổ chức tập huấn, xây dựng kế hoạch đổi mới dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực đọc hiểu, đồng thời triển khai đánh giá định kỳ để theo dõi tiến bộ học sinh.