Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin (CNTT), tài liệu số (TLS) ngày càng trở thành nguồn tài nguyên quan trọng trong hoạt động thông tin – thư viện (TT-TV). Tại Việt Nam, đặc biệt là các trường đại học nghiên cứu như Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh (ĐHQG-HCM), nhu cầu khai thác TLS phục vụ cán bộ nghiên cứu ngày càng gia tăng. Theo số liệu khảo sát, trong tổng số 5444 cán bộ nghiên cứu, giảng viên và học viên sau đại học (HVSĐH) tại trường, có khoảng 93% người dùng tham gia khảo sát thể hiện nhu cầu sử dụng dịch vụ TLS cao. Tuy nhiên, thực trạng phát triển dịch vụ TLS tại thư viện trường còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu đa dạng và chuyên sâu của cán bộ nghiên cứu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng dịch vụ TLS phục vụ cán bộ nghiên cứu tại Thư viện Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển dịch vụ phù hợp, nâng cao hiệu quả phục vụ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào cán bộ nghiên cứu, giảng viên và HVSĐH sử dụng dịch vụ TLS tại thư viện trong giai đoạn 2019-2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao năng lực nghiên cứu, giảng dạy của đội ngũ cán bộ, đồng thời góp phần hiện đại hóa hoạt động thư viện, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế tri thức và xã hội thông tin.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về dịch vụ thông tin – thư viện (DVTT-TV) và dịch vụ tài liệu số (TLS). Theo định nghĩa, TLS là tài liệu được mã hóa dưới dạng tín hiệu số, có thể truy cập và sử dụng qua các thiết bị điện tử như máy tính, điện thoại thông minh. DVTT-TV là các hoạt động nhằm thỏa mãn nhu cầu thông tin của người dùng tin (NDT), trong đó dịch vụ TLS là một loại hình dịch vụ cụ thể trong môi trường số.

Ba nhóm dịch vụ TLS được phân loại dựa trên chức năng gồm: (1) dịch vụ cung cấp thông tin số (tra cứu số, khai thác cơ sở dữ liệu toàn văn, đa phương tiện), (2) dịch vụ hỗ trợ trao đổi thông tin số (hội thảo, diễn đàn điện tử, email), và (3) dịch vụ tư vấn, huấn luyện thông tin số (đào tạo kỹ năng tìm kiếm, tư vấn sử dụng tài liệu số). Các đặc trưng của dịch vụ TLS bao gồm tính vô hình, không đồng nhất, không tách rời giữa cung cấp và tiêu thụ, không dự trữ được và không chuyển quyền sở hữu.

Ngoài ra, luận văn áp dụng mô hình đánh giá dịch vụ của F. Lancaster, tập trung vào ba khía cạnh: hiệu quả (chất lượng, tính kịp thời, tính thuận tiện), hiệu quả chi phí và lợi ích chi phí của dịch vụ TLS. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển dịch vụ TLS được phân tích gồm yếu tố bên ngoài (nhu cầu xã hội, pháp luật, chiến lược phát triển thông tin, CNTT) và yếu tố bên trong (nguồn tài nguyên số, chuyên viên thư viện, cơ sở vật chất kỹ thuật, người dùng tin).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp định lượng và định tính, gồm ba giai đoạn chính:

  1. Nghiên cứu tài liệu: Thu thập, phân tích các tài liệu chuyên ngành, báo cáo, văn bản pháp luật liên quan đến dịch vụ TLS và DVTT-TV, làm cơ sở lý luận cho đề tài.

  2. Khảo sát định lượng: Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi với cỡ mẫu 374 phiếu, được chọn ngẫu nhiên từ tổng số 5444 cán bộ nghiên cứu, giảng viên và HVSĐH tại Thư viện Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS phiên bản 20.0 để phân tích tần suất, tỷ lệ phần trăm, trung bình và độ lệch chuẩn.

  3. Phỏng vấn sâu định tính: Thực hiện phỏng vấn bán cấu trúc với 16 đối tượng gồm 5 giảng viên, 5 HVSĐH, 1 đại diện Ban Giám đốc và 5 chuyên viên thư viện nhằm làm rõ các số liệu khảo sát, thu thập ý kiến chuyên sâu về thực trạng và kỳ vọng phát triển dịch vụ TLS.

  4. Quan sát thực tế: Quan sát không tham dự tại các bộ phận cung cấp dịch vụ TLS để kiểm chứng thông tin khảo sát và phỏng vấn, đánh giá điều kiện thực tế triển khai dịch vụ.

Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên đảm bảo tính đại diện, kết hợp phân tích định lượng và định tính giúp nghiên cứu có chiều sâu và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ sử dụng dịch vụ TLS: Khoảng 85% cán bộ nghiên cứu và giảng viên thường xuyên sử dụng dịch vụ truy cập internet và khai thác tài liệu trực tuyến tại thư viện. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 60% sử dụng dịch vụ khai thác tài liệu đa phương tiện và 55% sử dụng dịch vụ phổ biến thông tin số chọn lọc.

  2. Đánh giá chất lượng dịch vụ: Người dùng đánh giá dịch vụ truy cập internet và khai thác tài liệu trực tuyến có mức độ hài lòng trung bình lần lượt là 4,2 và 3,9 trên thang điểm 5. Dịch vụ tư vấn và huấn luyện thông tin số được đánh giá thấp hơn với điểm trung bình khoảng 3,5, phản ánh nhu cầu cải thiện về chất lượng và đa dạng hình thức đào tạo.

  3. Kỳ vọng phát triển dịch vụ mới: Hơn 70% người dùng mong muốn thư viện phát triển dịch vụ huấn luyện thông tin số trực tuyến và dịch vụ bao gói cơ sở dữ liệu theo yêu cầu. Khoảng 65% kỳ vọng có diễn đàn điện tử để trao đổi thông tin chuyên ngành.

  4. Khó khăn và hạn chế: Phỏng vấn sâu cho thấy các khó khăn chính gồm hạn chế về nguồn lực tài chính, trang thiết bị kỹ thuật chưa đồng bộ, đội ngũ chuyên viên thư viện còn thiếu kỹ năng CNTT chuyên sâu và chưa có chương trình đào tạo thường xuyên cho người dùng.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và phỏng vấn cho thấy dịch vụ TLS tại Thư viện Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM đã đạt được một số thành tựu nhất định, đặc biệt là dịch vụ truy cập internet và khai thác tài liệu trực tuyến được sử dụng phổ biến với mức độ hài lòng cao. Tuy nhiên, các dịch vụ hỗ trợ tư vấn, huấn luyện và trao đổi thông tin số còn chưa phát triển tương xứng với nhu cầu ngày càng đa dạng và chuyên sâu của cán bộ nghiên cứu.

Nguyên nhân chủ yếu do hạn chế về nguồn lực tài chính và nhân sự, cũng như thiếu sự đầu tư đồng bộ về cơ sở vật chất kỹ thuật. So sánh với các thư viện đại học tiên tiến trên thế giới như Đại học Sydney (Australia) hay Đại học Manchester (Anh), các dịch vụ huấn luyện thông tin số trực tuyến và mô hình liên lạc viên chủ đề chưa được triển khai hiệu quả tại thư viện trường.

Việc phát triển dịch vụ TLS không chỉ giúp nâng cao hiệu quả nghiên cứu, giảng dạy mà còn góp phần hiện đại hóa hoạt động thư viện, tăng cường khả năng cạnh tranh của thư viện trong môi trường số. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ mức độ sử dụng các loại dịch vụ TLS và bảng đánh giá chất lượng dịch vụ theo từng nhóm dịch vụ, giúp minh họa rõ nét các điểm mạnh và hạn chế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện dịch vụ hiện có: Nâng cấp hạ tầng kỹ thuật, cải thiện tốc độ truy cập internet và hệ thống khai thác tài liệu trực tuyến nhằm tăng tính ổn định và thuận tiện cho người dùng. Thời gian thực hiện dự kiến 12 tháng, do Ban Quản lý Thư viện chủ trì.

  2. Phát triển dịch vụ huấn luyện thông tin số trực tuyến: Xây dựng chương trình đào tạo đa dạng, linh hoạt, phù hợp với từng nhóm đối tượng cán bộ nghiên cứu, giảng viên và HVSĐH. Triển khai trong 18 tháng, phối hợp giữa Thư viện và các khoa chuyên môn.

  3. Tạo lập dịch vụ bao gói cơ sở dữ liệu theo yêu cầu: Cho phép người dùng đăng ký nhận thông tin chuyên ngành định kỳ qua email hoặc nền tảng số, nâng cao hiệu quả phổ biến thông tin chọn lọc. Thời gian thực hiện 12 tháng, do Thư viện phối hợp với phòng CNTT.

  4. Xây dựng diễn đàn điện tử chuyên ngành: Tạo môi trường trao đổi, chia sẻ thông tin giữa cán bộ nghiên cứu, giảng viên và chuyên viên thư viện, thúc đẩy hợp tác nghiên cứu. Thời gian triển khai 9 tháng, do Thư viện chủ trì.

  5. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực chuyên viên thư viện: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng CNTT, kỹ năng tư vấn và hỗ trợ người dùng, đảm bảo chất lượng dịch vụ TLS. Thời gian liên tục, do Ban Giám đốc Thư viện phối hợp với các đơn vị đào tạo.

  6. Quảng bá và tuyên truyền dịch vụ TLS: Đẩy mạnh các hoạt động giới thiệu, hướng dẫn sử dụng dịch vụ qua các kênh truyền thông nội bộ và mạng xã hội, nâng cao nhận thức và sự tham gia của người dùng. Thời gian thực hiện liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và quản lý thư viện đại học: Giúp đánh giá thực trạng dịch vụ TLS, từ đó hoạch định chiến lược phát triển phù hợp với nhu cầu người dùng và xu hướng công nghệ.

  2. Chuyên viên thư viện và nhân viên phục vụ: Nâng cao nhận thức về vai trò, đặc điểm và các nhóm dịch vụ TLS, cải thiện kỹ năng phục vụ và tư vấn người dùng.

  3. Giảng viên, nhà nghiên cứu và học viên sau đại học: Hiểu rõ các dịch vụ TLS hiện có, cách khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên số phục vụ nghiên cứu và giảng dạy.

  4. Sinh viên ngành Thông tin – Thư viện: Là tài liệu tham khảo quý giá trong học tập và nghiên cứu về phát triển dịch vụ thư viện số, phương pháp nghiên cứu và đánh giá dịch vụ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dịch vụ tài liệu số là gì?
    Dịch vụ tài liệu số là các hoạt động cung cấp, hỗ trợ truy cập và sử dụng tài liệu được mã hóa dưới dạng số, nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin của người dùng trong môi trường số. Ví dụ như truy cập cơ sở dữ liệu trực tuyến, tra cứu tài liệu điện tử.

  2. Tại sao dịch vụ TLS quan trọng đối với cán bộ nghiên cứu?
    Dịch vụ TLS giúp cán bộ nghiên cứu truy cập nhanh chóng, thuận tiện đến nguồn tài liệu đa dạng mọi lúc mọi nơi, tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả nghiên cứu. Điều này đặc biệt quan trọng khi họ vừa phải giảng dạy vừa nghiên cứu.

  3. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá chất lượng dịch vụ TLS?
    Nghiên cứu áp dụng mô hình đánh giá của F. Lancaster, tập trung vào hiệu quả (chất lượng, tính kịp thời, thuận tiện), hiệu quả chi phí và lợi ích chi phí của dịch vụ. Kết hợp khảo sát, phỏng vấn và quan sát thực tế để thu thập dữ liệu.

  4. Những khó khăn chính trong phát triển dịch vụ TLS tại thư viện trường là gì?
    Khó khăn gồm hạn chế về nguồn lực tài chính, trang thiết bị kỹ thuật chưa đồng bộ, đội ngũ chuyên viên thiếu kỹ năng CNTT chuyên sâu và chưa có chương trình đào tạo thường xuyên cho người dùng.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng dịch vụ TLS?
    Cần nâng cấp hạ tầng kỹ thuật, phát triển các dịch vụ huấn luyện trực tuyến, tạo diễn đàn trao đổi thông tin, tăng cường đào tạo chuyên viên thư viện và đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá dịch vụ đến người dùng.

Kết luận

  • Dịch vụ tài liệu số tại Thư viện Trường ĐH KHXH&NV, ĐHQG-HCM đã có bước phát triển tích cực nhưng còn nhiều hạn chế về chất lượng và đa dạng dịch vụ.
  • Nhu cầu sử dụng dịch vụ TLS của cán bộ nghiên cứu rất cao, đặc biệt đối với các dịch vụ truy cập internet, khai thác tài liệu trực tuyến và huấn luyện thông tin số.
  • Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển dịch vụ TLS bao gồm nguồn lực tài chính, cơ sở vật chất kỹ thuật, năng lực chuyên viên thư viện và nhu cầu người dùng.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cấp hạ tầng, phát triển dịch vụ mới, đào tạo nhân lực và tăng cường quảng bá nhằm nâng cao hiệu quả phục vụ.
  • Nghiên cứu là cơ sở khoa học quan trọng để thư viện trường tiếp tục hoàn thiện và phát triển dịch vụ TLS, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học trong giai đoạn tới.

Hành động tiếp theo: Lãnh đạo thư viện và các bên liên quan cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá định kỳ để đảm bảo dịch vụ TLS phát triển bền vững, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của cán bộ nghiên cứu.