Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng của Việt Nam, việc Nhà nước thu hồi đất (NNTHĐ) để phục vụ các dự án phát triển hạ tầng, quốc phòng, an ninh và lợi ích công cộng ngày càng trở nên cấp thiết. Tại huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội, với vị trí cửa ngõ phía Nam thủ đô và quy hoạch phát triển đô thị chiếm gần 50% quỹ đất, nhu cầu thu hồi đất phục vụ phát triển kinh tế xã hội ngày càng tăng cao. Từ năm 2018 đến nay, các dự án thu hồi đất tại đây đã tạo ra nhiều thách thức trong công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư (BT, HT, TĐC), ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của người dân bị thu hồi đất.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng pháp luật về BT, HT, TĐC khi NNTHĐ tại huyện Thanh Trì, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện nhằm đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người dân và thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội bền vững. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn thi hành từ năm 2018 đến nay trên địa bàn huyện Thanh Trì, bao gồm 1 thị trấn và 15 xã.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách đất đai, góp phần giảm thiểu tranh chấp, khiếu kiện liên quan đến thu hồi đất, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các dự án phát triển kinh tế xã hội tại địa phương. Qua đó, bảo đảm sự hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, người sử dụng đất và nhà đầu tư, góp phần duy trì ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp luật về quản lý đất đai, quyền sở hữu tài sản và chính sách bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quyền sở hữu và quyền sử dụng đất: Phân biệt rõ quyền sở hữu đất đai thuộc về toàn dân do Nhà nước đại diện quản lý và quyền sử dụng đất thuộc về cá nhân, tổ chức được Nhà nước giao hoặc cho thuê. Lý thuyết này làm cơ sở cho việc xác định đối tượng được bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi NNTHĐ.

  2. Mô hình pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư: Bao gồm các nguyên tắc cơ bản như nguyên tắc bồi thường thiệt hại đúng giá trị, nguyên tắc hỗ trợ nhằm ổn định đời sống, nguyên tắc tái định cư đảm bảo điều kiện sống tương đương hoặc tốt hơn nơi ở cũ. Mô hình này giúp phân tích các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn thi hành tại huyện Thanh Trì.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, quỹ đất, tổ chức phát triển quỹ đất, quỹ phát triển đất, giải phóng mặt bằng (GPMB).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp định lượng, dựa trên:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu thập từ các báo cáo của UBND huyện Thanh Trì, các văn bản pháp luật liên quan, tài liệu nghiên cứu khoa học, phỏng vấn chuyên gia và khảo sát thực tế tại địa phương.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích và tổng hợp các quy định pháp luật, so sánh các mô hình bồi thường, hỗ trợ, tái định cư; thống kê số liệu thu hồi đất và kết quả thực hiện BT, HT, TĐC; so sánh tỷ lệ bồi thường, hỗ trợ giữa các dự án; đánh giá hiệu quả thực thi pháp luật.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích dữ liệu và thực trạng từ năm 2018 đến năm 2023, giai đoạn có nhiều dự án thu hồi đất tại huyện Thanh Trì và các chính sách pháp luật mới được ban hành.

Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 150 hộ gia đình bị thu hồi đất tại huyện Thanh Trì, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng khác nhau (thuộc các xã, diện tích đất thu hồi, loại đất).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ bồi thường bằng tiền mặt chiếm khoảng 85% tổng diện tích thu hồi đất tại huyện Thanh Trì do quỹ đất bồi thường bằng đất cùng loại rất hạn chế. Điều này dẫn đến nhiều hộ dân không hài lòng với mức bồi thường, gây ra các khiếu kiện kéo dài.

  2. Thời gian chi trả bồi thường trung bình kéo dài từ 6 đến 12 tháng sau khi có quyết định thu hồi đất, gây ảnh hưởng đến đời sống và sản xuất của người dân. Khoảng 30% hộ dân phản ánh việc chậm trễ này làm tăng khó khăn tài chính.

  3. Chất lượng các khu tái định cư còn thấp, chưa đồng bộ về hạ tầng kỹ thuật và chưa phù hợp với phong tục tập quán địa phương. Khoảng 40% người dân tái định cư cho biết họ gặp khó khăn trong việc ổn định cuộc sống do điều kiện sinh hoạt không đảm bảo.

  4. Cơ chế tài chính và tổ chức thực hiện bồi thường, hỗ trợ còn nhiều bất cập, như nguồn kinh phí chưa chủ động, quy trình thực hiện chưa rõ ràng, chức năng nhiệm vụ của Trung tâm Phát triển quỹ đất huyện Thanh Trì chưa phát huy hiệu quả tối đa.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các tồn tại trên xuất phát từ sự hạn chế về quỹ đất bồi thường bằng đất, đặc biệt trong bối cảnh đô thị hóa nhanh làm thu hẹp diện tích đất nông nghiệp. Việc bồi thường chủ yếu bằng tiền mặt không phản ánh đúng giá trị thị trường, gây bức xúc cho người dân. So với một số địa phương khác, huyện Thanh Trì có tỷ lệ bồi thường bằng tiền cao hơn, dẫn đến nhiều tranh chấp hơn.

Thời gian chi trả bồi thường kéo dài do quy trình phê duyệt, giải ngân còn phức tạp và thiếu đồng bộ giữa các cơ quan liên quan. Điều này làm giảm hiệu quả của chính sách, ảnh hưởng đến tiến độ các dự án phát triển kinh tế xã hội.

Chất lượng khu tái định cư chưa đáp ứng được yêu cầu về hạ tầng và điều kiện sống, gây khó khăn cho người dân trong việc ổn định sản xuất và sinh hoạt. So với các nghiên cứu trước đây, vấn đề này vẫn là điểm nghẽn lớn trong công tác tái định cư tại nhiều địa phương.

Cơ chế tài chính chưa rõ ràng và thiếu nguồn lực chủ động khiến Trung tâm Phát triển quỹ đất huyện Thanh Trì chưa thể thực hiện đầy đủ chức năng, đặc biệt là trong việc tạo quỹ đất sạch và cung cấp dịch vụ liên quan. Việc này làm giảm hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ bồi thường bằng tiền mặt và đất, bảng thống kê thời gian chi trả bồi thường, khảo sát mức độ hài lòng về khu tái định cư, và sơ đồ tổ chức Trung tâm Phát triển quỹ đất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tạo quỹ đất bồi thường bằng đất cùng loại: UBND huyện Thanh Trì cần phối hợp với các sở ngành xây dựng kế hoạch phát triển quỹ đất, ưu tiên dành quỹ đất nông nghiệp để bồi thường cho người bị thu hồi đất nông nghiệp. Mục tiêu đạt tỷ lệ bồi thường bằng đất tối thiểu 30% trong vòng 3 năm tới.

  2. Rút ngắn thời gian chi trả bồi thường: Cải cách quy trình phê duyệt và giải ngân, áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý hồ sơ bồi thường để giảm thời gian chi trả xuống dưới 3 tháng. Chủ thể thực hiện là UBND huyện và các phòng ban liên quan, với lộ trình 1 năm.

  3. Nâng cao chất lượng khu tái định cư: Đầu tư đồng bộ hạ tầng kỹ thuật, đảm bảo tiêu chuẩn xây dựng phù hợp với phong tục tập quán địa phương. Tổ chức khảo sát ý kiến người dân trước khi xây dựng khu tái định cư. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do UBND huyện phối hợp với các nhà đầu tư.

  4. Hoàn thiện cơ chế tài chính và nâng cao năng lực Trung tâm Phát triển quỹ đất: Xây dựng cơ chế tài chính minh bạch, chủ động nguồn vốn hoạt động; đào tạo nâng cao năng lực cán bộ; mở rộng chức năng cung cấp dịch vụ đo đạc, đấu giá quyền sử dụng đất. Thời gian thực hiện 2 năm, do UBND huyện và Sở Tài nguyên và Môi trường chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về đất đai: Giúp hiểu rõ các quy định pháp luật về BT, HT, TĐC, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý và thực thi chính sách thu hồi đất.

  2. Nhà đầu tư và doanh nghiệp: Nắm bắt các quy trình, nguyên tắc bồi thường và tái định cư để chủ động trong việc triển khai dự án, giảm thiểu rủi ro pháp lý và tranh chấp.

  3. Người dân bị thu hồi đất: Hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình theo pháp luật, từ đó bảo vệ quyền lợi hợp pháp và tham gia giám sát quá trình thu hồi đất.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Luật, Kinh tế - Xã hội: Cung cấp tài liệu tham khảo khoa học về pháp luật đất đai, chính sách bồi thường và tái định cư, phục vụ cho nghiên cứu và học tập chuyên sâu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nhà nước thu hồi đất có phải bồi thường cho người dân không?
    Có, theo Luật Đất đai 2013, Nhà nước phải bồi thường thiệt hại về đất và tài sản gắn liền với đất khi thu hồi đất vì mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, công cộng hoặc phát triển kinh tế xã hội.

  2. Người dân được hỗ trợ gì khi bị thu hồi đất?
    Ngoài bồi thường, người dân còn được hỗ trợ ổn định đời sống, đào tạo chuyển đổi nghề, tìm kiếm việc làm và tái định cư nếu phải di chuyển chỗ ở, nhằm giúp họ sớm ổn định cuộc sống.

  3. Tại sao nhiều người dân không đồng ý với mức bồi thường?
    Nguyên nhân chủ yếu là do giá bồi thường thấp hơn giá thị trường, thời điểm tính giá không phù hợp, hoặc bồi thường bằng tiền mặt thay vì đất cùng loại, gây thiệt thòi cho người dân.

  4. Thời gian chi trả bồi thường thường kéo dài bao lâu?
    Thời gian chi trả có thể kéo dài từ 6 đến 12 tháng hoặc hơn, tùy thuộc vào quy trình phê duyệt và giải ngân của các cơ quan chức năng, gây khó khăn cho người dân.

  5. Khu tái định cư có đảm bảo điều kiện sống cho người dân không?
    Hiện nay, nhiều khu tái định cư còn thiếu đồng bộ về hạ tầng kỹ thuật, chưa phù hợp với phong tục tập quán, dẫn đến khó khăn trong ổn định cuộc sống của người dân tái định cư.

Kết luận

  • Luật Đất đai và các văn bản hướng dẫn đã tạo khung pháp lý cơ bản cho công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tại huyện Thanh Trì.
  • Thực tiễn cho thấy tỷ lệ bồi thường bằng tiền mặt cao, thời gian chi trả kéo dài và chất lượng khu tái định cư còn nhiều hạn chế.
  • Các tồn tại xuất phát từ hạn chế về quỹ đất, cơ chế tài chính và năng lực tổ chức thực hiện chưa đồng bộ.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường tạo quỹ đất bồi thường, rút ngắn thời gian chi trả, nâng cao chất lượng tái định cư và hoàn thiện cơ chế tài chính.
  • Nghiên cứu góp phần hoàn thiện chính sách pháp luật, nâng cao hiệu quả thực thi, bảo vệ quyền lợi người dân và thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội bền vững tại huyện Thanh Trì.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá tác động chính sách trên phạm vi rộng hơn để hoàn thiện hệ thống pháp luật đất đai. Đề nghị các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng cùng phối hợp thực hiện.