Tổng quan nghiên cứu

Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) tại Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, với hơn 2.332 xã đạt chuẩn NTM, chiếm 26,12% tổng số xã trên toàn quốc tính đến năm 2016. Huyện Tân Hiệp, tỉnh Kiên Giang, được chọn làm điểm xây dựng NTM với 8/10 xã đạt chuẩn, trong đó xã Thạnh Đông A là một trong những xã tiêu biểu. Xã này có diện tích đất nông nghiệp chiếm 85,5% tổng diện tích, dân số hơn 21.000 người và thu nhập bình quân đầu người năm 2016 đạt 37 triệu đồng, tương đương 80,7% mức thu nhập bình quân của huyện.

Mặc dù xã Thạnh Đông A đã hoàn thành 19/19 tiêu chí NTM, sự tham gia của cộng đồng dân cư trong quá trình xây dựng vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở các khâu như lập kế hoạch, ra quyết định và giám sát thực hiện. Người dân chủ yếu tham gia ở mức độ đóng góp vật chất, trong khi việc tiếp nhận thông tin và tham gia ý kiến còn thấp. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng vai trò và mức độ tham gia của cộng đồng dân cư trong xây dựng NTM tại xã Thạnh Đông A, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao sự tham gia của người dân, góp phần phát triển bền vững nông thôn mới tại địa phương và huyện Tân Hiệp.

Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2011-2016, sử dụng các chỉ tiêu đánh giá theo Bộ Tiêu chí Quốc gia về NTM, đồng thời khảo sát thực tế tại xã Thạnh Đông A để đánh giá mức độ tham gia của người dân trong các hoạt động xây dựng NTM. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện chính sách phát triển nông thôn mới, nâng cao hiệu quả huy động nguồn lực cộng đồng và thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại các vùng nông thôn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về cộng đồng và sự tham gia của người dân trong phát triển nông thôn. Theo Tô Duy Hợp và Lương Hồng Quang, cộng đồng là một thực thể xã hội có cơ cấu tổ chức, gồm nhóm người chia sẻ lợi ích và đặc điểm chung, tương tác và trao đổi với nhau. Vai trò của cộng đồng dân cư được xác định là chủ thể trong các hoạt động phát triển địa phương, có khả năng huy động nguồn lực và chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động (Lê Văn An và Ngô Tùng Đức, 2016).

Khái niệm xây dựng NTM được hiểu là quá trình phát triển bền vững về kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường nhằm nâng cao chất lượng đời sống người dân nông thôn. Sự tham gia của người dân được phân thành các cấp độ từ thụ động đến tự nguyện, trong đó mức độ tham gia cao nhất là người dân tự chủ động lên kế hoạch, thực hiện và giám sát các hoạt động xây dựng NTM (Đào Duy Ngọc, 2014).

Khung phân tích của nghiên cứu dựa trên 19 tiêu chí NTM do Chính phủ ban hành, tập trung vào các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của cộng đồng dân cư gồm: nhận thức, đóng góp ý kiến, ngày công lao động, hỗ trợ vốn, hiến đất, giám sát, quản lý và hưởng thụ kết quả xây dựng NTM. Yếu tố bên ngoài gồm chính sách, chỉ đạo, tuyên truyền, hỗ trợ kinh phí và giám sát từ chính quyền các cấp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 120 hộ dân tại 8 ấp của xã Thạnh Đông A bằng phiếu điều tra thuận tiện, cùng phỏng vấn sâu các cán bộ lãnh đạo xã và huyện liên quan đến xây dựng NTM. Số liệu thứ cấp gồm các báo cáo, văn bản chính sách, tài liệu liên quan đến chương trình xây dựng NTM của địa phương và trung ương.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả để đánh giá mức độ tham gia của người dân trong các tiêu chí xây dựng NTM, đồng thời phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến sự tham gia. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2011-2016, phù hợp với tiến trình thực hiện chương trình xây dựng NTM tại xã Thạnh Đông A.

Cỡ mẫu 120 hộ được lựa chọn theo phương pháp thuận tiện nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm dân cư trong xã. Phương pháp phân tích tập trung vào mô tả tỷ lệ phần trăm, so sánh mức độ tham gia giữa các nhóm và các tiêu chí xây dựng NTM, đồng thời phân tích định tính các ý kiến phỏng vấn để làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ nhận thức và tiếp cận thông tin về xây dựng NTM: 93,3% người dân biết đến chương trình xây dựng NTM, 78,3% biết về bộ tiêu chí, nhưng chỉ 70,8% biết thời gian bắt đầu chương trình. Các kênh thông tin chủ yếu là tài liệu của xã (66%), tiếp xúc cử tri (57%), truyền hình (43,3%) và loa phát thanh (33,3%). Tuy nhiên, thông tin chi tiết về quy hoạch, đề án xây dựng và quản lý nguồn vốn còn hạn chế, chỉ khoảng 50% người dân được thông báo đầy đủ.

  2. Mức độ tham gia bàn, ý kiến và ra quyết định: 63,3% người dân tham gia đóng góp ý kiến, nhưng chỉ 18,3% tham gia vào việc ra quyết định. 55,8% người dân chưa tham gia lập kế hoạch phát triển nông thôn, chủ yếu do chính quyền địa phương quyết định và người dân thiếu thời gian tham dự. 60,8% người dân cho rằng họ nên được bàn và quyết định mức đóng góp xây dựng NTM.

  3. Mức độ tham gia thực hiện xây dựng NTM: 77,5% người dân tham gia các hoạt động xây dựng, trong đó 40,8% đóng góp tiền và 30% đóng góp ngày công lao động. Tổng nguồn lực huy động xây dựng NTM tại xã là 208,1 tỷ đồng, trong đó nguồn lực trong dân chiếm 88,9%. Mức độ tham gia thực hiện các tiêu chí NTM như quy hoạch, giao thông, thủy lợi, điện, nhà ở, giáo dục, y tế, văn hóa và môi trường có sự khác biệt, với tỷ lệ không tham gia hoặc tham gia thấp chiếm khoảng 50% ở tiêu chí quy hoạch.

  4. Mức độ giám sát và quản lý: Người dân tham gia giám sát các công trình xây dựng NTM còn hạn chế, chủ yếu do thiếu thông tin và chưa được trao quyền kiểm tra. Việc giám sát chủ yếu do chính quyền và các tổ chức đoàn thể thực hiện.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự tham gia của cộng đồng dân cư tại xã Thạnh Đông A có sự cải thiện rõ rệt so với giai đoạn đầu xây dựng NTM, đặc biệt ở khâu đóng góp vật chất và thực hiện các công trình. Tuy nhiên, mức độ tham gia ở các khâu lập kế hoạch, ra quyết định và giám sát còn thấp, phản ánh tâm lý trông chờ, ỷ lại vào chính quyền địa phương. Điều này tương đồng với các nghiên cứu về sự tham gia của người dân trong xây dựng NTM tại nhiều địa phương khác, cho thấy việc nâng cao nhận thức và trao quyền cho người dân là yếu tố then chốt.

So sánh với kinh nghiệm phát triển nông thôn ở Hàn Quốc và Nhật Bản, nơi người dân được khuyến khích tham gia từ khâu lập kế hoạch đến thực hiện và giám sát, cho thấy Việt Nam cần tăng cường vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư để phát huy nội lực và đảm bảo tính bền vững của chương trình. Việc phối hợp với các tổ chức tôn giáo và đoàn thể trong tuyên truyền, vận động cũng góp phần nâng cao sự tham gia của người dân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ người dân tham gia ở các mức độ khác nhau trong từng tiêu chí NTM, bảng tổng hợp nguồn lực huy động và các kênh thông tin tiếp nhận, giúp minh họa rõ nét thực trạng và các điểm cần cải thiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Sử dụng đa dạng các kênh truyền thông như truyền hình, phát thanh, mạng xã hội và phối hợp với các tổ chức tôn giáo để truyền tải thông tin về xây dựng NTM một cách sâu rộng và dễ hiểu. Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân hiểu rõ bộ tiêu chí và vai trò của mình lên trên 90% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND xã, các đoàn thể và ban chỉ đạo xây dựng NTM.

  2. Tăng cường sự tham gia của người dân trong lập kế hoạch và ra quyết định: Tổ chức các hội nghị dân chủ, lấy ý kiến rộng rãi người dân trước khi phê duyệt các kế hoạch xây dựng NTM, ưu tiên các công trình có tác động trực tiếp đến đời sống người dân. Mục tiêu đạt trên 70% người dân tham gia ý kiến trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã, ban chỉ đạo xây dựng NTM, các tổ chức xã hội.

  3. Minh bạch và công khai thông tin tài chính, nguồn lực: Công khai các khoản đóng góp, nguồn vốn và chi phí xây dựng NTM để người dân giám sát, tạo niềm tin và khuyến khích đóng góp tự nguyện. Mục tiêu hoàn thiện hệ thống công khai trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: UBND xã, kế toán xã, ban giám sát cộng đồng.

  4. Trao quyền và nâng cao năng lực giám sát cộng đồng: Đào tạo, hướng dẫn người dân tham gia giám sát các công trình xây dựng, đồng thời thành lập các tổ giám sát cộng đồng hoạt động hiệu quả. Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân tham gia giám sát lên 50% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã, các tổ chức đoàn thể, ban giám sát cộng đồng.

  5. Lồng ghép các chương trình mục tiêu quốc gia: Kết hợp xây dựng NTM với các chương trình phát triển kinh tế, giảm nghèo, giáo dục và y tế để tạo sự đồng bộ và hiệu quả cao hơn. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các phòng ban chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương (xã, huyện): Giúp xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển nông thôn mới phù hợp với thực tế, nâng cao hiệu quả huy động và quản lý nguồn lực cộng đồng.

  2. Các tổ chức đoàn thể và tôn giáo: Tận dụng vai trò trong tuyên truyền, vận động và huy động sự tham gia của người dân, đặc biệt trong các hoạt động cộng đồng và giám sát xây dựng NTM.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý kinh tế, phát triển nông thôn: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về vai trò cộng đồng dân cư trong phát triển nông thôn, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và nhà tài trợ: Hiểu rõ thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của cộng đồng để thiết kế các chương trình hỗ trợ phát triển nông thôn hiệu quả, bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sự tham gia của người dân trong xây dựng NTM lại quan trọng?
    Sự tham gia của người dân giúp huy động nguồn lực nội tại, đảm bảo các công trình phù hợp với nhu cầu thực tế, tăng tính bền vững và hiệu quả của chương trình. Ví dụ, tại xã Thạnh Đông A, nguồn lực trong dân chiếm tới 88,9% tổng vốn xây dựng NTM.

  2. Nguyên nhân chính khiến người dân chưa tham gia đầy đủ vào các khâu lập kế hoạch và giám sát?
    Người dân thiếu thông tin chi tiết, chưa được trao quyền và còn tâm lý trông chờ vào chính quyền. Chỉ khoảng 44,2% người dân tham gia lập kế hoạch, trong khi 55,8% chưa tham gia do không được mời hoặc không có thời gian.

  3. Các hình thức tham gia phổ biến của người dân trong xây dựng NTM là gì?
    Người dân chủ yếu tham gia bằng cách đóng góp tiền (40,8%) và ngày công lao động (30%), còn việc tham gia giám sát và ra quyết định còn hạn chế.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả tuyên truyền về xây dựng NTM?
    Kết hợp đa dạng các kênh truyền thông như truyền hình, phát thanh, tài liệu phát tay, phối hợp với các tổ chức tôn giáo và đoàn thể để truyền tải thông tin một cách sinh động, dễ hiểu và gần gũi với người dân.

  5. Kinh nghiệm quốc tế nào có thể áp dụng để nâng cao sự tham gia của cộng đồng?
    Phong trào Làng mới của Hàn Quốc và phong trào “Mỗi làng một sản phẩm” của Nhật Bản đều nhấn mạnh vai trò chủ thể của người dân trong lập kế hoạch, thực hiện và giám sát, đồng thời giảm dần sự hỗ trợ trực tiếp của nhà nước để tăng tính tự chủ và sáng tạo của cộng đồng.

Kết luận

  • Xã Thạnh Đông A đã hoàn thành 19/19 tiêu chí xây dựng NTM với sự đóng góp quan trọng của cộng đồng dân cư, đặc biệt là nguồn lực trong dân chiếm 88,9% tổng vốn đầu tư.
  • Mức độ tham gia của người dân ở các khâu lập kế hoạch, ra quyết định và giám sát còn hạn chế, chủ yếu tập trung vào đóng góp vật chất và thực hiện các công trình.
  • Các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia gồm nhận thức, thông tin, chính sách tuyên truyền và cơ chế trao quyền cho người dân.
  • Đề xuất các giải pháp đổi mới tuyên truyền, tăng cường sự tham gia trong lập kế hoạch, minh bạch tài chính và nâng cao năng lực giám sát cộng đồng.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để chính quyền địa phương và các bên liên quan cải thiện hiệu quả xây dựng NTM, hướng tới phát triển bền vững nông thôn mới tại huyện Tân Hiệp và các vùng tương tự.

Hành động tiếp theo: Chính quyền địa phương cần triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-2 năm tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi khảo sát để hoàn thiện chính sách phát triển nông thôn mới.