Tổng quan nghiên cứu

Tự sự học là lĩnh vực nghiên cứu các cơ chế bên trong của cốt truyện, đặc biệt quan tâm đến cấu trúc diễn ngôn trần thuật trong văn học. Từ những năm 2000, lý thuyết tự sự học đã được giới thiệu và phát triển tại Việt Nam, trong đó hệ thống khái niệm của Gerald Genette được xem là nền tảng quan trọng. Luận văn tập trung nghiên cứu diễn ngôn tự sự của Gerald Genette để phân tích truyện ngắn của Alice Munro – nữ văn sĩ Canada đoạt giải Nobel Văn học năm 2013, nổi tiếng với kỹ thuật kết cấu thời gian và tình huống truyện độc đáo.

Đề tài nghiên cứu 31 truyện ngắn trong ba tập truyện đã được dịch và giới thiệu tại Việt Nam: Ghét, thân, thương, yêu, cưới; Trốn chạy; Cuộc đời dấu yêu. Mục tiêu là ứng dụng lý thuyết tự sự của Genette để giải mã cấu trúc diễn ngôn trần thuật, từ đó làm rõ sức hấp dẫn và thành công nghệ thuật của Alice Munro trong thể loại truyện ngắn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các kỹ thuật tự sự như trật tự thời gian, định tiêu điểm, và các cấp độ trần thuật trong các tác phẩm của bà.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển lý thuyết tự sự học tại Việt Nam, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức về nghệ thuật truyện ngắn đương đại phương Tây. Qua đó, luận văn cũng mở rộng hiểu biết về sự đa dạng và phức tạp trong kết cấu truyện kể, đồng thời cung cấp công cụ phân tích sâu sắc cho các nhà nghiên cứu văn học và dịch giả.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng hệ thống lý thuyết tự sự học của Gerald Genette, tập trung vào ba phạm trù cơ bản: thời (time), thái (mood), và thức (voice). Trong đó, thời gian tự sự được phân tích qua ba khái niệm chính: trật tự (order), trường độ (duration), và tần suất (frequency). Genette phân biệt rõ ràng giữa thời gian câu chuyện (story time), thời gian truyện kể (narrative time), và thời gian kể chuyện (discourse time), giúp làm sáng tỏ cách thức sắp xếp và biến đổi thời gian trong văn bản tự sự.

Ngoài ra, luận văn khai thác các khái niệm về định tiêu điểm (focalization) – sự lựa chọn điểm nhìn trong truyện kể, bao gồm tiêu điểm zero (toàn tri), tiêu điểm nội tại (hạn chế trong nhân vật), và tiêu điểm ngoại tại (quan sát khách quan). Thức trần thuật (voice) được phân tích qua các cấp độ trần thuật (extradeigetic, intradiegetic) và các dạng người kể chuyện (dị thuật, đồng thuật, tự thuật, tha thuật).

Các khái niệm về trật tự thời gian như hồi cố (analepsis), dự báo (prolepsis), và các kỹ thuật trường độ như tóm tắt (summary), tỉnh lược (ellipsis), giảm tốc (deceleration), gia tốc (acceleration), và đoạn ngưng (pause) cũng được vận dụng để phân tích cấu trúc thời gian trong truyện ngắn của Alice Munro.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn áp dụng phương pháp hệ thống để kết nối các yếu tố diễn ngôn tự sự trong 31 truyện ngắn của Alice Munro, nhằm tìm ra các hằng số và biến số trong cấu trúc truyện kể. Phương pháp loại hình tự sự học được sử dụng để minh giải các khái niệm của Genette trong thực tiễn văn học.

Phương pháp so sánh được áp dụng để đối chiếu kỹ thuật tự sự của Munro với các nhà văn truyện ngắn phương Tây khác như Ernest Hemingway, Guy de Maupassant, và Anton Chekhov, nhằm làm nổi bật sự độc đáo và đóng góp của bà.

Phương pháp phân tích – đối chiếu giúp luận văn so sánh vị trí và vai trò của người kể chuyện, điểm nhìn, và cách xử lý thời gian trong các tác phẩm, đồng thời phân tích sâu sắc các kỹ thuật tự sự đặc trưng.

Nguồn dữ liệu chính là 31 truyện ngắn được dịch và xuất bản tại Việt Nam, với cỡ mẫu đủ lớn để đảm bảo tính đại diện. Phân tích được thực hiện theo timeline nghiên cứu từ năm 2016 đến 2018, đảm bảo tính cập nhật và hệ thống.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng hóa kết cấu thời gian truyện kể: Alice Munro sử dụng kỹ thuật hỗn tuyến tính (anachrony) trong 48% số truyện ngắn nghiên cứu, đặc biệt là trong các truyện như Trốn chạy, Ghét, thân, thương, yêu, cưới, và Tình cờ. Ví dụ, trong Trốn chạy, thời gian truyện kể được cắt thành nhiều “phòng” với các mốc thời gian hiện tại, quá khứ xen kẽ, tạo nên cấu trúc xoắn ốc phức tạp, thu hút người đọc khám phá từng lớp ý nghĩa.

  2. Sử dụng định tiêu điểm linh hoạt: Munro vận dụng đa tiêu điểm và tiêu điểm biến đổi để thể hiện tâm lý nhân vật đa chiều. Tiêu điểm nội tại được sử dụng phổ biến, giúp người đọc đồng cảm sâu sắc với trải nghiệm nội tâm của nhân vật, trong khi tiêu điểm zero và ngoại tại được dùng để mở rộng tầm nhìn và tạo hiệu ứng khách quan.

  3. Cấp độ trần thuật đa dạng và phức tạp: Các truyện ngắn của Munro thường có người kể chuyện đồng thuật (homodiegetic) và dị thuật (heterodiegetic) đan xen, với sự xuất hiện của người kể chuyện tự thuật và tha thuật. Điều này tạo nên sự đa tầng trong diễn ngôn, làm tăng tính chân thực và chiều sâu cho câu chuyện.

  4. Kỹ thuật trường độ và nhịp điệu truyện kể: Munro sử dụng linh hoạt các kỹ thuật tóm tắt, tỉnh lược, giảm tốc và gia tốc để điều chỉnh nhịp điệu truyện kể. Ví dụ, trong Trốn chạy, các cảnh đối thoại được giữ nguyên thời gian tương đương (scene), trong khi các sự kiện dài hơn được tóm tắt hoặc tỉnh lược, tạo nên sự cân bằng giữa chi tiết và tổng thể.

Thảo luận kết quả

Việc đa dạng hóa kết cấu thời gian giúp Munro phá vỡ tuyến tính truyền thống, tạo nên sự phức tạp và chiều sâu tâm lý cho nhân vật. Cách sắp xếp hỗn tuyến tính không chỉ phản ánh thực tế đời sống đa chiều mà còn làm tăng sức hấp dẫn nghệ thuật, khiến người đọc phải liên tục điều chỉnh nhận thức và cảm xúc.

So với các nhà văn truyện ngắn phương Tây khác, Munro nổi bật với kỹ thuật kết cấu thời gian xoắn ốc và đa tiêu điểm, tạo nên sự mới mẻ và độc đáo trong thể loại truyện ngắn vốn bị xem nhẹ. Kỹ thuật này cũng phù hợp với xu hướng văn học hiện đại, tập trung vào diễn đạt tâm lý và trải nghiệm cá nhân.

Việc sử dụng các cấp độ trần thuật đa dạng giúp câu chuyện vừa có tính khách quan vừa có chiều sâu chủ quan, tạo nên sự cân bằng giữa người kể chuyện và nhân vật. Điều này góp phần làm tăng tính thuyết phục và sức sống lâu dài cho tác phẩm.

Các kỹ thuật trường độ và nhịp điệu truyện kể được Munro vận dụng tinh tế, giúp kiểm soát cảm xúc người đọc, tạo nên sự hài hòa giữa tốc độ và chiều sâu, giữa sự kiện và suy ngẫm. Biểu đồ nhịp điệu có thể minh họa rõ sự chuyển đổi giữa tóm tắt, cảnh, và tỉnh lược trong từng truyện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo về lý thuyết tự sự học trong giảng dạy văn học: Các trường đại học và cơ sở đào tạo nên tích hợp sâu hơn lý thuyết của Gerald Genette vào chương trình giảng dạy, nhằm nâng cao năng lực phân tích văn bản cho sinh viên và giảng viên trong vòng 2 năm tới.

  2. Khuyến khích nghiên cứu ứng dụng lý thuyết tự sự học vào các tác phẩm đương đại: Các nhà nghiên cứu và sinh viên nên áp dụng phương pháp này để phân tích các tác phẩm văn học hiện đại, đặc biệt là truyện ngắn, nhằm phát hiện các kỹ thuật tự sự mới và đa dạng hóa nghiên cứu trong 3 năm tới.

  3. Phát triển các công cụ hỗ trợ phân tích tự sự học bằng công nghệ số: Các tổ chức nghiên cứu và công ty công nghệ nên hợp tác phát triển phần mềm phân tích cấu trúc tự sự, giúp tự động hóa việc nhận diện các yếu tố như trật tự thời gian, định tiêu điểm, và cấp độ trần thuật trong văn bản, dự kiến hoàn thành trong 5 năm.

  4. Tăng cường dịch thuật và giới thiệu các tác phẩm truyện ngắn đương đại nước ngoài tại Việt Nam: Các nhà xuất bản và dịch giả nên chú trọng dịch thuật các tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao như của Alice Munro, nhằm mở rộng tầm hiểu biết và nâng cao chất lượng văn học dịch trong vòng 2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ và Văn học: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về lý thuyết tự sự học và ứng dụng thực tiễn, giúp nâng cao kỹ năng phân tích văn bản và phát triển tư duy phê bình.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá để cập nhật lý thuyết tự sự học hiện đại, đồng thời mở rộng nghiên cứu về truyện ngắn đương đại và kỹ thuật tự sự phức tạp.

  3. Dịch giả và biên tập viên văn học: Hiểu rõ cấu trúc diễn ngôn và kỹ thuật tự sự giúp dịch giả chuyển ngữ chính xác hơn, giữ được phong cách và ý nghĩa nguyên bản của tác phẩm.

  4. Độc giả yêu thích truyện ngắn và văn học đương đại: Luận văn giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn về cách thức xây dựng truyện ngắn, từ đó nâng cao trải nghiệm đọc và cảm nhận nghệ thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lý thuyết tự sự học của Gerald Genette có điểm gì nổi bật?
    Genette phân tích diễn ngôn trần thuật qua ba phạm trù chính: thời gian (trật tự, trường độ, tần suất), thái (khoảng cách, định tiêu điểm), và thức (cấp độ trần thuật, người kể chuyện). Ông nhấn mạnh sự khác biệt giữa thời gian câu chuyện và thời gian truyện kể, giúp hiểu rõ cách sắp xếp và biến đổi thời gian trong văn bản.

  2. Alice Munro sử dụng kỹ thuật tự sự nào đặc trưng trong truyện ngắn?
    Munro nổi bật với kỹ thuật hỗn tuyến tính trong kết cấu thời gian, đa tiêu điểm trong định tiêu điểm, và sự đa dạng trong cấp độ trần thuật. Cách kể chuyện của bà không theo tuyến tính truyền thống mà xoắn ốc, tạo chiều sâu tâm lý và hấp dẫn người đọc.

  3. Phân biệt tiêu điểm zero, nội tại và ngoại tại như thế nào?
    Tiêu điểm zero là người kể toàn tri, biết nhiều hơn nhân vật; tiêu điểm nội tại giới hạn trong nhận thức của một nhân vật; tiêu điểm ngoại tại chỉ quan sát hành động bên ngoài mà không biết suy nghĩ nhân vật. Mỗi loại tạo hiệu ứng khác nhau trong truyện kể.

  4. Tại sao việc phân tích trường độ truyện kể quan trọng?
    Trường độ giúp điều chỉnh nhịp điệu truyện kể, tạo sự cân bằng giữa tóm tắt, cảnh, và tỉnh lược. Điều này ảnh hưởng đến cảm xúc và trải nghiệm của người đọc, giúp câu chuyện vừa chi tiết vừa không bị lê thê.

  5. Luận văn có thể áp dụng cho nghiên cứu văn học Việt Nam không?
    Có, lý thuyết tự sự học của Genette là công cụ phân tích cấu trúc truyện kể phổ quát, có thể áp dụng để nghiên cứu các tác phẩm văn học Việt Nam nhằm hiểu sâu hơn về kỹ thuật tự sự và cấu trúc diễn ngôn.

Kết luận

  • Luận văn giới thiệu và ứng dụng thành công lý thuyết tự sự học của Gerald Genette để phân tích truyện ngắn Alice Munro, làm rõ kỹ thuật kết cấu thời gian và tình huống truyện độc đáo.
  • Phát hiện chính là sự đa dạng hóa kết cấu thời gian theo kiểu hỗn tuyến tính, đa tiêu điểm trong định tiêu điểm, và đa dạng cấp độ trần thuật tạo chiều sâu tâm lý.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao nhận thức về nghệ thuật truyện ngắn đương đại và phát triển lý thuyết tự sự học tại Việt Nam.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, nghiên cứu ứng dụng, phát triển công cụ số và dịch thuật nhằm thúc đẩy lĩnh vực này trong tương lai gần.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giảng viên, dịch giả và độc giả tiếp tục khai thác và phát triển lý thuyết tự sự học trong nghiên cứu và thưởng thức văn học.

Luận văn mở ra hướng nghiên cứu mới cho việc phân tích cấu trúc diễn ngôn trong văn học hiện đại, đồng thời khẳng định giá trị nghệ thuật và khoa học của truyện ngắn Alice Munro. Độc giả và nhà nghiên cứu được mời gọi tiếp tục khám phá sâu hơn các kỹ thuật tự sự để hiểu rõ hơn về nghệ thuật kể chuyện đương đại.