Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2002-2012, thâm hụt ngân sách nhà nước tại Việt Nam duy trì ở mức cao và kéo dài, gây áp lực lớn lên sự ổn định và phát triển kinh tế - xã hội. Theo số liệu từ Bộ Tài Chính Việt Nam, thâm hụt ngân sách liên tục gia tăng, làm dấy lên mối quan tâm về các nhân tố tác động và cơ chế điều hành chính sách tài khóa. Vấn đề thâm hụt ngân sách không chỉ ảnh hưởng tức thời đến tổng cầu và đầu tư mà còn tác động lâu dài đến lạm phát, nợ công và cán cân thương mại. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích các nhân tố vĩ mô như chi tiêu chính phủ, lạm phát, cung tiền ảnh hưởng đến thâm hụt ngân sách tại Việt Nam trong giai đoạn này, đồng thời làm rõ mối quan hệ hai chiều giữa thâm hụt ngân sách và lạm phát. Nghiên cứu sử dụng dữ liệu theo quý từ năm 2002 đến 2012, tập trung vào các biến chính gồm thâm hụt ngân sách, chi tiêu chính phủ, chỉ số giá tiêu dùng (CPI) và cung tiền M2. Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà hoạch định chính sách tài khóa nhằm kiểm soát thâm hụt ngân sách, giảm thiểu rủi ro lạm phát và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết kinh tế tài chính vĩ mô liên quan đến thâm hụt ngân sách và các biến kinh tế vĩ mô:

  • Lý thuyết chi tiêu chính phủ và thâm hụt ngân sách: Chi tiêu chính phủ tăng cao có thể làm gia tăng thâm hụt ngân sách nếu không được bù đắp bằng nguồn thu tương ứng, dẫn đến tăng nợ công và áp lực tài chính.
  • Lý thuyết lạm phát và thâm hụt ngân sách: Theo hiệu ứng Fischer, lạm phát kỳ vọng làm tăng lãi suất danh nghĩa, từ đó làm tăng chi phí trả nợ công và thâm hụt ngân sách. Ngược lại, thâm hụt ngân sách lớn có thể gây ra lạm phát thông qua việc chính phủ in tiền để tài trợ.
  • Mô hình VECM (Vector Error Correction Model): Được sử dụng để phân tích mối quan hệ dài hạn và ngắn hạn giữa các biến kinh tế có tính đồng liên kết, phù hợp với dữ liệu chuỗi thời gian có sai phân bậc 1.
  • Khái niệm đồng liên kết và kiểm định nhân quả Granger: Giúp xác định mối quan hệ nhân quả và sự tồn tại mối liên hệ dài hạn giữa thâm hụt ngân sách, lạm phát, chi tiêu chính phủ và cung tiền.

Các khái niệm chính bao gồm: thâm hụt ngân sách (FD), chi tiêu chính phủ (GE), chỉ số giá tiêu dùng (CPI), cung tiền M2, đồng liên kết, và nhân quả Granger.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu theo quý từ năm 2002 đến 2012, gồm các biến FD, GE, CPI và M2, được lấy từ Bộ Tài Chính Việt Nam, IMF và ADB. Dữ liệu được chuyển đổi sang dạng logarit tự nhiên để giảm biến động.

Phương pháp phân tích chính là mô hình VECM nhằm kiểm định mối quan hệ dài hạn và ngắn hạn giữa các biến. Quy trình nghiên cứu gồm các bước:

  1. Kiểm định tính dừng của các biến bằng kiểm định Augmented Dickey-Fuller (ADF), xác định tất cả các biến đều dừng ở sai phân bậc 1.
  2. Lựa chọn độ trễ tối đa cho mô hình VAR là 4 quý (1 năm) dựa trên các tiêu chí AIC, SC, HQ.
  3. Kiểm định đồng liên kết giữa các biến bằng kiểm định Trace và Max-Eigenvalue, kết quả cho thấy tồn tại 2 chuỗi đồng liên kết ở mức ý nghĩa 5%.
  4. Ước lượng mô hình VECM để phân tích mối quan hệ dài hạn và ngắn hạn.
  5. Kiểm định tính ổn định của mô hình VECM qua nghiệm đặc trưng, đảm bảo mô hình thỏa mãn điều kiện ổn định.
  6. Thực hiện hàm phản ứng xung lực và phân tích phân rã phương sai để đánh giá tác động của các cú sốc lên biến thâm hụt ngân sách và lạm phát.
  7. Kiểm định nhân quả Granger để xác định chiều tác động giữa các biến.

Cỡ mẫu gồm 40 quan sát theo quý, phương pháp chọn mẫu dựa trên dữ liệu sẵn có và tính đại diện cho giai đoạn nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mối quan hệ dài hạn giữa chi tiêu chính phủ, lạm phát và thâm hụt ngân sách: Kết quả mô hình VECM cho thấy khi chi tiêu chính phủ tăng 1 đơn vị, thâm hụt ngân sách tăng khoảng 2 đơn vị, trong khi khi CPI tăng 1 đơn vị, thâm hụt ngân sách giảm gần 4 đơn vị. Điều này cho thấy chi tiêu chính phủ là nhân tố chính làm gia tăng thâm hụt ngân sách, còn lạm phát có tác động giảm thâm hụt trong dài hạn (Bảng 4.4).

  2. Ảnh hưởng ngắn hạn của các biến: Thâm hụt ngân sách bị ảnh hưởng bởi cung tiền M2 với độ trễ 1-2 quý, chi tiêu chính phủ với độ trễ 1-4 quý và CPI với độ trễ 1 quý. Lạm phát bị tác động bởi thâm hụt ngân sách, cung tiền và chi tiêu chính phủ với các độ trễ khác nhau, thể hiện mối quan hệ phức tạp trong ngắn hạn.

  3. Phản ứng xung lực: Thâm hụt ngân sách phản ứng mạnh với cú sốc chính nó trong quý đầu tiên, tăng khoảng 6%, sau đó giảm dần về dài hạn. Phản ứng của thâm hụt ngân sách với chi tiêu chính phủ có chu kỳ tăng giảm không ổn định, trong khi phản ứng với lạm phát giảm mạnh trong ngắn hạn nhưng cân bằng về dài hạn. Cung tiền có tác động giảm thâm hụt ngân sách trong ngắn hạn nhưng tăng nhẹ trong dài hạn (Hình 4.2, 4.3).

  4. Phân tích phân rã phương sai: Ở quý thứ 5, thâm hụt ngân sách tự giải thích khoảng 51% biến động của chính nó, CPI giải thích 21%, chi tiêu chính phủ 20%, và cung tiền chỉ chiếm 8%. Đối với CPI, thâm hụt ngân sách giải thích 32% biến động, chi tiêu chính phủ 9%, và cung tiền 15% (Bảng 4.6, 4.7).

  5. Kiểm định nhân quả Granger: Chi tiêu chính phủ và lạm phát là nguyên nhân gây ra thâm hụt ngân sách với mức ý nghĩa thống kê 5%. Ngược lại, thâm hụt ngân sách không có tác động nhân quả đến lạm phát, trong khi lạm phát bị tác động bởi chi tiêu chính phủ (Bảng 4.8).

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy chi tiêu chính phủ là nhân tố chủ đạo làm gia tăng thâm hụt ngân sách tại Việt Nam trong giai đoạn 2002-2012, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về tác động của chi tiêu công lên thâm hụt tài khóa. Việc chi tiêu không hiệu quả, bao gồm chi trả nợ gốc và đầu tư vào các dự án có tỷ suất sinh lợi thấp, làm tăng gánh nặng tài chính cho ngân sách nhà nước.

Mối quan hệ giữa lạm phát và thâm hụt ngân sách có phần khác biệt so với giả thuyết ban đầu và một số nghiên cứu quốc tế. Lạm phát tăng làm giảm thâm hụt ngân sách trong dài hạn, có thể do trong ngắn hạn lạm phát vừa phải kích thích tăng trưởng kinh tế và nguồn thu thuế, nhưng về lâu dài, lạm phát cao dai dẳng làm tăng chi phí chi tiêu chính phủ và giảm thu thuế, gây áp lực lên ngân sách. Sự khác biệt này cũng có thể do dữ liệu thâm hụt ngân sách Việt Nam bao gồm chi trả nợ gốc, làm tăng giá trị thâm hụt so với tiêu chuẩn quốc tế.

Phản ứng xung lực và phân rã phương sai minh họa rõ ràng tính chất phức tạp và đa chiều của mối quan hệ giữa các biến. Việc chi tiêu chính phủ và lạm phát tác động đến thâm hụt ngân sách có ý nghĩa quan trọng trong việc thiết kế chính sách tài khóa và tiền tệ.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả phù hợp với quan điểm rằng mối quan hệ giữa thâm hụt ngân sách và lạm phát phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế và cấu trúc tài chính của từng quốc gia. Ở Việt Nam, chi tiêu chính phủ đóng vai trò quyết định hơn so với cung tiền hay lạm phát trong việc ảnh hưởng đến thâm hụt ngân sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và kiểm soát chi tiêu chính phủ: Cần thiết lập các cơ chế giám sát chặt chẽ, ưu tiên phân bổ ngân sách cho các dự án có hiệu quả kinh tế cao, giảm thiểu chi tiêu không cần thiết. Mục tiêu giảm tỷ lệ thâm hụt ngân sách xuống dưới mức khoảng 3% GDP trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài Chính phối hợp với các bộ ngành liên quan.

  2. Ổn định và kiểm soát lạm phát ở mức hợp lý: Áp dụng chính sách tiền tệ thận trọng, phối hợp với chính sách tài khóa để duy trì lạm phát trong khoảng 4-5% nhằm hỗ trợ tăng trưởng kinh tế và giảm áp lực lên ngân sách. Thời gian thực hiện: liên tục và đánh giá định kỳ hàng quý. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam.

  3. Cải thiện hiệu quả thu ngân sách: Nâng cao năng lực thu thuế, giảm thất thu và tăng cường minh bạch trong quản lý thuế để tăng nguồn thu bền vững, giảm áp lực thâm hụt. Mục tiêu tăng tỷ lệ thu ngân sách trên GDP lên khoảng 25% trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Tổng cục Thuế và Bộ Tài Chính.

  4. Phát triển thị trường trái phiếu chính phủ và huy động vốn hiệu quả: Tăng cường phát triển thị trường vốn để huy động vốn cho ngân sách với chi phí hợp lý, giảm phụ thuộc vào việc in tiền gây lạm phát. Thời gian thực hiện: 3-5 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài Chính, Ngân hàng Nhà nước.

  5. Mở rộng nghiên cứu và theo dõi các nhân tố vĩ mô khác: Bổ sung phân tích các biến như tỷ giá, GDP để có cái nhìn toàn diện hơn về các nhân tố ảnh hưởng đến thâm hụt ngân sách, từ đó đề xuất chính sách phù hợp hơn. Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu kinh tế, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách tài khóa và tiền tệ: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng và điều chỉnh chính sách nhằm kiểm soát thâm hụt ngân sách và lạm phát, đảm bảo ổn định kinh tế vĩ mô.

  2. Các nhà nghiên cứu kinh tế vĩ mô và tài chính công: Tài liệu phân tích sâu về mối quan hệ giữa các biến kinh tế vĩ mô, phương pháp nghiên cứu hiện đại như VECM, kiểm định nhân quả Granger, phù hợp cho nghiên cứu học thuật và ứng dụng.

  3. Sinh viên và học viên cao học chuyên ngành Tài chính - Ngân hàng, Kinh tế: Cung cấp ví dụ thực tiễn về phân tích dữ liệu chuỗi thời gian, mô hình kinh tế lượng và ứng dụng trong nghiên cứu kinh tế Việt Nam.

  4. Các tổ chức tài chính, ngân hàng và cơ quan quản lý nhà nước: Giúp hiểu rõ tác động của chính sách chi tiêu và lạm phát đến ngân sách nhà nước, từ đó đưa ra các quyết định đầu tư và quản lý rủi ro hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thâm hụt ngân sách là gì và tại sao nó quan trọng?
    Thâm hụt ngân sách là tình trạng chi tiêu của chính phủ vượt quá thu nhập trong một kỳ nhất định. Nó quan trọng vì ảnh hưởng đến ổn định kinh tế, lạm phát, nợ công và khả năng tài chính của quốc gia.

  2. Chi tiêu chính phủ ảnh hưởng thế nào đến thâm hụt ngân sách?
    Chi tiêu chính phủ tăng mà không có nguồn thu bù đắp sẽ làm gia tăng thâm hụt ngân sách. Nghiên cứu cho thấy chi tiêu chính phủ là nhân tố chính làm tăng thâm hụt tại Việt Nam giai đoạn 2002-2012.

  3. Lạm phát có phải là nguyên nhân làm tăng thâm hụt ngân sách không?
    Kết quả nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy lạm phát có tác động giảm thâm hụt ngân sách trong dài hạn, có thể do tăng thu thuế trong ngắn hạn. Tuy nhiên, lạm phát cao dai dẳng có thể làm tăng chi phí chi tiêu và áp lực lên ngân sách.

  4. Phương pháp VECM được sử dụng để làm gì trong nghiên cứu này?
    VECM giúp phân tích mối quan hệ dài hạn và ngắn hạn giữa các biến kinh tế có tính đồng liên kết, như thâm hụt ngân sách, lạm phát, chi tiêu chính phủ và cung tiền.

  5. Kiểm định nhân quả Granger cho biết điều gì?
    Kiểm định này xác định chiều tác động nhân quả giữa các biến. Kết quả cho thấy chi tiêu chính phủ và lạm phát là nguyên nhân gây ra thâm hụt ngân sách, trong khi thâm hụt ngân sách không gây ra lạm phát.

Kết luận

  • Chi tiêu chính phủ là nhân tố chủ đạo làm gia tăng thâm hụt ngân sách tại Việt Nam trong giai đoạn 2002-2012.
  • Lạm phát có tác động giảm thâm hụt ngân sách trong dài hạn, phản ánh sự phức tạp trong mối quan hệ giữa hai biến này.
  • Mô hình VECM và kiểm định nhân quả Granger là công cụ hiệu quả để phân tích mối quan hệ dài hạn và ngắn hạn giữa các biến kinh tế vĩ mô.
  • Kết quả nghiên cứu hỗ trợ việc thiết kế chính sách tài khóa và tiền tệ nhằm kiểm soát thâm hụt ngân sách và ổn định kinh tế vĩ mô.
  • Cần mở rộng nghiên cứu với dữ liệu dài hạn hơn và bổ sung các nhân tố vĩ mô khác để nâng cao độ tin cậy và tính ứng dụng của kết quả.

Hành động tiếp theo: Các nhà hoạch định chính sách và nhà nghiên cứu nên áp dụng kết quả này để điều chỉnh chính sách tài khóa, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước.