Tổng quan nghiên cứu

Bạo lực gia đình, đặc biệt là bạo lực đối với phụ nữ, là một vấn đề xã hội nghiêm trọng tại Việt Nam và nhiều quốc gia trên thế giới. Theo Báo cáo điều tra quốc gia về bạo lực đối với phụ nữ năm 2019, có tới 62,9% phụ nữ Việt Nam từng bị bạo hành ít nhất một lần trong đời, trong đó 31,6% bị bạo hành trong 12 tháng gần nhất. Tại tỉnh Yên Bái, trong 4 năm từ 2018 đến 2021, Tòa án nhân dân hai cấp đã thụ lý 8.929 vụ ly hôn, trong đó 233 vụ liên quan đến bạo lực gia đình. Bạo lực gia đình không chỉ gây tổn hại về thể chất mà còn để lại những sang chấn tâm lý sâu sắc, ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe tinh thần của nạn nhân.

Nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng nhận thức về hỗ trợ tâm lý - xã hội cho nạn nhân bạo lực gia đình dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý (Trauma-Informed Care - TIC) của các tổ nhóm cộng đồng tại 7 xã thuộc huyện Y, tỉnh miền núi phía Bắc. Mục tiêu cụ thể là khảo sát mức độ nhận thức và năng lực hỗ trợ của các thành viên trong các tổ nhóm như Ban công tác mặt trận, Tổ hòa giải, tổ phản ứng nhanh, nhằm đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội cho nạn nhân bạo lực gia đình. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 8/2022 đến tháng 11/2023, tập trung vào các xã vùng trung du miền núi với dân số khoảng 30.000 người.

Việc nâng cao nhận thức và năng lực hỗ trợ dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý có ý nghĩa quan trọng trong việc giảm thiểu tái sang chấn, bảo vệ sức khỏe tâm thần cho nạn nhân và góp phần xây dựng hệ thống hỗ trợ cộng đồng hiệu quả, bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: Hỗ trợ tâm lý - xã hội và Hỗ trợ dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý (Trauma-Informed Care - TIC).

  1. Hỗ trợ tâm lý - xã hội: Theo Liên đoàn Chữ thập đỏ quốc tế, hỗ trợ tâm lý - xã hội là quá trình tạo điều kiện cho khả năng phục hồi của cá nhân, gia đình và cộng đồng, bao gồm cả khía cạnh tâm lý và xã hội. Hỗ trợ này vừa mang tính phòng ngừa, giúp giảm nguy cơ phát triển các vấn đề sức khỏe tâm thần, vừa mang tính can thiệp, giúp khắc phục các khó khăn do khủng hoảng gây ra.

  2. Trauma-Informed Care (TIC): TIC là phương pháp tiếp cận dịch vụ dựa trên hiểu biết sâu sắc về tác động của sang chấn tâm lý, nhằm ngăn ngừa tái sang chấn và hỗ trợ phục hồi cho nạn nhân. Khung lý thuyết 4R của Hagar International gồm: Realize (Nhận biết tác động sang chấn), Recognize (Nhận diện dấu hiệu sang chấn), Response (Nhạy cảm lồng ghép hỗ trợ), Resist (Ngăn ngừa tái sang chấn). Ngoài ra, TIC còn dựa trên 6 nguyên tắc cốt lõi: an toàn; tin cậy và minh bạch; hỗ trợ đồng đẳng; hợp tác và tương hỗ; trao quyền, tiếng nói và sự lựa chọn; nhạy cảm về văn hóa, giới và lịch sử.

Các khái niệm chính bao gồm: bạo lực gia đình, sang chấn tâm lý, tái sang chấn, nhận thức, hỗ trợ tâm lý - xã hội, và các nguyên tắc TIC.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 110 thành viên các tổ nhóm cộng đồng tại 7 xã thuộc huyện Y, tỉnh miền núi phía Bắc. Các tổ nhóm gồm Ban công tác mặt trận, Tổ hòa giải, tổ phản ứng nhanh, Ban bảo vệ trẻ em, Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên, Hội Nông dân, Cựu chiến binh.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng bảng hỏi tự thiết kế dựa trên thang đo nhận thức và năng lực về hỗ trợ dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 24.0 với các phân tích thống kê mô tả, kiểm định T-test và ANOVA để so sánh nhận thức giữa các nhóm. Phương pháp định tính bao gồm thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu nhằm làm rõ các kết quả định lượng.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Giai đoạn chuẩn bị và xây dựng công cụ: 7/2022 - 6/2023
    • Thu thập dữ liệu thực địa: 7/2023 - 10/2023
    • Xử lý số liệu và hoàn thiện luận văn: 10/2023 - 11/2023

Phương pháp phối hợp nhằm đảm bảo tính khách quan, tin cậy và toàn diện của kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về các hình thức bạo lực gia đình: Điểm trung bình nhận diện các loại bạo lực là 4,23/5, trong đó bạo lực kinh tế được nhận thức cao nhất (4,71), bạo lực qua tin nhắn thấp nhất (3,13). Điều này phản ánh sự nhận biết tốt về các hình thức bạo lực truyền thống nhưng còn hạn chế với các hình thức mới như bạo lực công nghệ.

  2. Nhận thức về tác động sang chấn tâm lý (R1): Mức độ nhận thức trung bình đạt 3,79/5, cao nhất trong các yếu tố TIC. Người tham gia hiểu rõ hậu quả tâm lý của bạo lực gia đình, phù hợp với các kiến thức đã được phổ biến trong các chương trình phòng chống bạo lực.

  3. Nhận diện dấu hiệu sang chấn tâm lý (R2): Điểm trung bình 3,58/5, tuy nhiên có sự khác biệt đáng kể giữa các nhóm: nam giới, cán bộ cấp xã và người có trình độ học vấn cao nhận diện tốt hơn (p < 0,01). Nhận diện các biểu hiện tâm lý nhẹ như lo âu, căng thẳng còn hạn chế ở nhóm chưa được tập huấn.

  4. Nhạy cảm lồng ghép hỗ trợ (R3) và ngăn ngừa tái sang chấn (R4): Điểm nhận thức lần lượt là 3,26 và 3,15, thấp hơn so với R1 và R2. Nhận thức về nguyên tắc tạo sự tin cậy và minh bạch trong hỗ trợ thấp nhất (2,56/5), cho thấy còn nhiều khó khăn trong thực hành bảo mật thông tin và hợp tác hỗ trợ.

  5. So sánh nhận thức giữa các nhóm: Cán bộ cấp xã có nhận thức về bạo lực gia đình cao hơn cấp thôn (4,57 so với 4,27, p=0,002). Không có sự khác biệt đáng kể về nhận thức tác động sang chấn giữa các nhóm tuổi, giới tính hay tập huấn TIC. Tuy nhiên, nhận thức về dấu hiệu sang chấn có sự khác biệt theo giới tính, trình độ học vấn và cấp độ công tác.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy các thành viên tổ nhóm cộng đồng có nhận thức tương đối tốt về các hình thức bạo lực gia đình và tác động sang chấn tâm lý, đặc biệt là các kiến thức đã được phổ biến rộng rãi trong các chương trình phòng chống bạo lực. Tuy nhiên, nhận thức về các nguyên tắc thực hành hỗ trợ dựa trên hiểu biết về sang chấn, đặc biệt là ngăn ngừa tái sang chấn và bảo mật thông tin còn hạn chế, phản ánh sự thiếu hụt trong đào tạo chuyên sâu về TIC.

Sự khác biệt nhận thức giữa cán bộ cấp xã và cấp thôn có thể do cán bộ cấp xã được tiếp cận nhiều hơn với các chương trình tập huấn và tài liệu chuyên môn. Việc nhận diện dấu hiệu sang chấn tâm lý còn yếu ở nhóm chưa được tập huấn cho thấy nhu cầu cấp thiết trong việc mở rộng đào tạo TIC cho đội ngũ hỗ trợ cơ sở.

Các kết quả định tính cũng nhấn mạnh những khó khăn trong việc bảo mật thông tin tại cộng đồng nhỏ, nơi mà văn hóa làng xã khiến thông tin dễ bị lan truyền, ảnh hưởng đến sự tin tưởng của nạn nhân. Điều này làm giảm hiệu quả của các hoạt động hỗ trợ và tạo ra rào cản trong việc tiếp cận dịch vụ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh điểm trung bình nhận thức theo các yếu tố TIC và bảng so sánh nhận thức giữa các nhóm khách thể để minh họa rõ ràng sự khác biệt và mức độ nhận thức hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về TIC cho cán bộ cấp thôn và xã nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng nhận diện sang chấn tâm lý, đặc biệt chú trọng đến các dấu hiệu tâm lý nhẹ và kỹ năng ngăn ngừa tái sang chấn. Thời gian thực hiện: trong 12 tháng tới. Chủ thể thực hiện: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với các tổ chức INGO.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn thực hành bảo mật thông tin và minh bạch trong hỗ trợ nạn nhân để tăng cường sự tin tưởng và bảo vệ quyền riêng tư của nạn nhân. Thời gian: 6 tháng. Chủ thể: Hội Phụ nữ tỉnh, Ban công tác mặt trận các xã.

  3. Phát triển mô hình hỗ trợ đồng đẳng và hợp tác trong cộng đồng, khuyến khích sự tham gia của nạn nhân và các thành viên gia đình trong quá trình hỗ trợ, nhằm trao quyền và tăng cường tiếng nói cho người bị bạo lực. Thời gian: 18 tháng. Chủ thể: Các tổ chức xã hội và cộng đồng.

  4. Tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức về các hình thức bạo lực mới như bạo lực qua công nghệ thông tin, giúp cộng đồng nhận diện và phản ứng kịp thời. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Đài phát thanh truyền hình địa phương, các tổ chức xã hội.

  5. Thiết lập hệ thống giám sát và đánh giá định kỳ năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội tại cộng đồng, nhằm theo dõi tiến độ và hiệu quả các hoạt động nâng cao năng lực. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, các tổ chức INGO.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công tác xã hội và cán bộ cấp xã, thôn bản: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội cho nạn nhân bạo lực gia đình, giúp họ hiểu rõ hơn về sang chấn tâm lý và áp dụng TIC hiệu quả.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và INGO hoạt động trong lĩnh vực phòng chống bạo lực gia đình: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất giải pháp phù hợp để thiết kế các chương trình đào tạo và hỗ trợ cộng đồng.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tâm lý học, công tác xã hội: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng TIC trong bối cảnh cộng đồng Việt Nam, đặc biệt tại vùng miền núi, giúp phát triển nghiên cứu và thực hành chuyên môn.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước về lao động, thương binh và xã hội, y tế: Giúp hoạch định chính sách, xây dựng chương trình hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý, góp phần nâng cao hiệu quả công tác phòng chống bạo lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. TIC là gì và tại sao lại quan trọng trong hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình?
    TIC (Trauma-Informed Care) là phương pháp hỗ trợ dựa trên hiểu biết về tác động của sang chấn tâm lý, giúp ngăn ngừa tái sang chấn và hỗ trợ phục hồi. Nó quan trọng vì bạo lực gia đình để lại tổn thương tâm lý sâu sắc, nếu không được hỗ trợ đúng cách có thể gây hậu quả lâu dài.

  2. Những nguyên tắc cốt lõi của TIC gồm những gì?
    Gồm 6 nguyên tắc: an toàn; tin cậy và minh bạch; hỗ trợ đồng đẳng; hợp tác và tương hỗ; trao quyền, tiếng nói và sự lựa chọn; nhạy cảm về văn hóa, giới và lịch sử. Các nguyên tắc này giúp xây dựng môi trường hỗ trợ hiệu quả và tôn trọng người bị sang chấn.

  3. Tại sao nhận thức về bạo lực qua tin nhắn lại thấp hơn các hình thức khác?
    Bạo lực qua tin nhắn là hình thức mới, ít được phổ biến và nhận diện trong cộng đồng. Người dân thường xem nhẹ hoặc không coi đây là bạo lực nghiêm trọng, dẫn đến nhận thức thấp và phản ứng chưa kịp thời.

  4. Làm thế nào để cán bộ cấp thôn nâng cao năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội?
    Thông qua các khóa tập huấn chuyên sâu về TIC, học hỏi kỹ năng nhận diện sang chấn, bảo mật thông tin, hỗ trợ đồng đẳng và ngăn ngừa tái sang chấn. Đồng thời, cần có tài liệu hướng dẫn và sự hỗ trợ liên tục từ cấp trên và các tổ chức chuyên môn.

  5. Tái sang chấn tâm lý là gì và làm sao để ngăn ngừa?
    Tái sang chấn là hiện tượng trải nghiệm lại sang chấn tâm lý do các yếu tố kích hoạt như môi trường, ký ức hoặc tương tác không phù hợp. Ngăn ngừa bằng cách áp dụng TIC, tạo môi trường an toàn, bảo mật thông tin, lắng nghe không phán xét và hỗ trợ cá nhân hóa.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã đánh giá thực trạng nhận thức và năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội dựa trên hiểu biết về sang chấn tâm lý của các tổ nhóm cộng đồng tại 7 xã miền núi tỉnh Yên Bái, với 110 thành viên tham gia khảo sát.
  • Kết quả cho thấy nhận thức về các hình thức bạo lực và tác động sang chấn tâm lý tương đối tốt, nhưng nhận thức về nguyên tắc thực hành TIC và ngăn ngừa tái sang chấn còn hạn chế.
  • Có sự khác biệt nhận thức giữa cán bộ cấp xã và cấp thôn, cũng như theo giới tính và trình độ học vấn trong nhận diện dấu hiệu sang chấn.
  • Đề xuất các giải pháp tập huấn chuyên sâu, xây dựng tài liệu hướng dẫn, phát triển mô hình hỗ trợ đồng đẳng và tăng cường truyền thông về bạo lực công nghệ.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình đào tạo, giám sát đánh giá định kỳ và mở rộng nghiên cứu sang các địa bàn khác nhằm nâng cao hiệu quả hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao năng lực hỗ trợ tâm lý - xã hội cho cộng đồng, góp phần giảm thiểu bạo lực gia đình và bảo vệ sức khỏe tinh thần cho nạn nhân!