Tổng quan nghiên cứu

Người Chăm ở An Giang là một cộng đồng dân tộc thiểu số có nền văn hóa đặc sắc, trong đó trống Rabana đóng vai trò trung tâm trong đời sống văn hóa vật chất và tinh thần. Theo thống kê năm 2009, cộng đồng người Chăm tại An Giang có khoảng 14.209 người, sinh sống tập trung tại các xã như Châu Phong, Vĩnh Trường, Châu Giang, tạo nên một không gian văn hóa đa dạng và phong phú. Trống Rabana không chỉ là nhạc cụ truyền thống mà còn là biểu tượng văn hóa gắn liền với các nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội và phong tục cưới hỏi của người Chăm theo đạo Islam.

Nghiên cứu nhằm làm rõ nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật biểu diễn trống Rabana và vị thế của nó trong đời sống cộng đồng người Chăm ở An Giang. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn hiện đại, khảo sát tại các làng Chăm tiêu biểu trong tỉnh, đồng thời so sánh với các cộng đồng Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận để làm nổi bật nét đặc thù văn hóa. Mục tiêu là đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị trống Rabana, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập.

Việc nghiên cứu trống Rabana có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch văn hóa và nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị truyền thống. Qua đó, trống Rabana được xem như một chỉ số tinh thần, cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa của người Chăm ở An Giang.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn áp dụng lý thuyết chức năng luận của Malinowski và Radcliffe-Brown để phân tích vai trò của trống Rabana trong hệ thống văn hóa người Chăm. Theo đó, trống Rabana được xem như một thành tố không thể thiếu, thực hiện chức năng kết nối các yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể trong cộng đồng. Lý thuyết này giúp làm rõ cách thức trống Rabana đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt tôn giáo, tín ngưỡng, giải trí và giáo dục của người Chăm.

Ngoài ra, nghiên cứu dựa trên khái niệm văn hóa tộc người, nhấn mạnh vai trò của ý thức tự giác trong việc duy trì bản sắc văn hóa. Âm nhạc dân gian được xem là một thành tố quan trọng trong văn hóa dân gian, có tính cộng đồng, tính dị bản và tính nguyên hợp, đặc biệt trong mối quan hệ với tôn giáo và phong tục tập quán. Khái niệm nghệ thuật biểu diễn dân gian cũng được vận dụng để phân tích các hình thức biểu diễn trống Rabana, bao gồm các yếu tố con người, tác phẩm, địa điểm, thời gian và động tác.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp với khảo sát thực địa tại các làng Chăm tiêu biểu ở An Giang như Châu Phong, Vĩnh Trường, Châu Giang. Cỡ mẫu gồm khoảng 10 biên bản phỏng vấn sâu với các nghệ nhân, chức sắc tôn giáo, thành viên đội văn nghệ và người dân địa phương. Phương pháp chọn mẫu theo kiểu phi xác suất, tập trung vào những người có kinh nghiệm và kiến thức sâu về trống Rabana.

Phân tích dữ liệu dựa trên phương pháp so sánh văn hóa, đối chiếu trống Rabana của người Chăm ở An Giang với trống Baraneng của người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận và các loại trống khung trong khu vực Đông Nam Á. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2021, bao gồm giai đoạn thu thập tư liệu, khảo sát thực địa, phân tích và viết luận văn.

Nguồn tư liệu phong phú gồm sách chuyên khảo, luận văn, bài báo khoa học, tài liệu lưu trữ, cùng các ghi âm, ghi hình biểu diễn trống Rabana và hình ảnh hiện vật tại các thánh đường và nhà dân. Việc kết hợp các phương pháp nghiên cứu liên ngành giúp đảm bảo tính toàn diện và chính xác của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cấu tạo và phân loại trống Rabana: Trống Rabana là loại trống khung có hình tròn, được làm từ gỗ và da động vật, có kích thước tiêu chuẩn với thành trống được bào nhẵn và mặt trống cố định bằng dây cước. Phân loại trống Rabana gồm nhiều loại như Jumak, Baraneng, Ginang, mỗi loại có chức năng và âm sắc riêng biệt. So sánh với trống Baraneng của người Chăm ở Ninh Thuận, trống Rabana ở An Giang có sự khác biệt rõ rệt về biên chế và kỹ thuật chế tác, phản ánh đặc thù văn hóa địa phương.

  2. Nghệ thuật biểu diễn trống Rabana: Trống Rabana được biểu diễn trong các nghi lễ tôn giáo, lễ hội, đám cưới và các sinh hoạt cộng đồng. Không gian biểu diễn chủ yếu là các thánh đường, sân đình và không gian cộng đồng. Thời gian biểu diễn thường gắn liền với các dịp lễ lớn trong đạo Islam như tháng Ramadan, lễ Roya Edil Fitri. Đội hình biểu diễn gồm các nghệ nhân có vai trò cụ thể, phối hợp nhịp nhàng tạo nên âm thanh đặc trưng. Tỷ lệ người tham gia biểu diễn trống Rabana chiếm khoảng 70% trong các sự kiện văn hóa Chăm.

  3. Vị thế văn hóa của trống Rabana: Trống Rabana không chỉ là nhạc cụ mà còn là biểu tượng văn hóa, thể hiện sự gắn kết cộng đồng và niềm tin tôn giáo. Tiếng trống được xem là "chỉ số tinh thần" của người Chăm, dẫn dắt các hoạt động tinh thần và xã hội. Tuy nhiên, hiện nay trống Rabana đang đứng trước nguy cơ mai một do sự thay đổi trong đời sống kinh tế, kỹ thuật chế tác truyền thống bị thất truyền và sự giảm sút số lượng nghệ nhân.

  4. Thực trạng bảo tồn và phát huy: Qua khảo sát, khoảng 60% trống Rabana hiện có trong cộng đồng đã bị hư hỏng hoặc thất lạc. Số nghệ nhân biểu diễn trống Rabana giảm khoảng 40% so với thập niên trước. Các hoạt động bảo tồn còn manh mún, thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp chính quyền và cộng đồng. So sánh với các cộng đồng Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận, An Giang có ít chương trình bảo tồn chuyên sâu và quảng bá văn hóa trống Rabana hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến sự mai một của trống Rabana là sự biến đổi kinh tế xã hội, trong đó người trẻ ít quan tâm đến việc học và biểu diễn trống do áp lực mưu sinh. Việc thất truyền kỹ thuật chế tác trống cổ cũng làm giảm chất lượng và số lượng trống Rabana. So với các nghiên cứu về trống khung trong khu vực Đông Nam Á, trống Rabana của người Chăm An Giang có tính nguyên hợp cao, gắn liền chặt chẽ với tín ngưỡng Islam, điều này tạo nên sự khác biệt về nghệ thuật biểu diễn và ý nghĩa văn hóa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ trống Rabana còn nguyên vẹn theo từng năm, bảng so sánh các loại trống Rabana và Baraneng về kích thước, cấu tạo và chức năng, cũng như biểu đồ phân bố nghệ nhân biểu diễn theo độ tuổi. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của các giải pháp bảo tồn toàn diện, kết hợp giữa truyền dạy kỹ thuật, phục hồi hiện vật và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo và truyền dạy kỹ thuật chế tác, biểu diễn trống Rabana nhằm tăng số lượng nghệ nhân trẻ, bảo đảm truyền thống được duy trì. Thời gian thực hiện trong 2 năm, chủ thể thực hiện là các trung tâm văn hóa địa phương phối hợp với các nghệ nhân giàu kinh nghiệm.

  2. Xây dựng chương trình bảo tồn và phục hồi trống Rabana với sự hỗ trợ của các cơ quan văn hóa, bảo tàng và các tổ chức phi chính phủ. Mục tiêu phục hồi ít nhất 50% số trống hư hỏng trong vòng 3 năm.

  3. Tăng cường quảng bá văn hóa trống Rabana qua các sự kiện văn hóa, du lịch nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút sự quan tâm của giới trẻ. Chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh An Giang phối hợp với các đơn vị truyền thông.

  4. Xây dựng chính sách hỗ trợ kinh tế cho nghệ nhân và cộng đồng sử dụng trống Rabana, bao gồm hỗ trợ tài chính, tạo điều kiện phát triển nghề thủ công truyền thống. Thời gian triển khai trong 5 năm, chủ thể là chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội.

  5. Phát triển nghiên cứu liên ngành về trống Rabana, kết hợp văn hóa học, âm nhạc học và nhân học để cập nhật kiến thức và phương pháp bảo tồn hiện đại. Chủ thể thực hiện là các viện nghiên cứu và trường đại học trong khu vực.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa và âm nhạc dân gian: Luận văn cung cấp tư liệu hệ thống về trống Rabana, giúp hiểu sâu sắc về nghệ thuật tạo hình và biểu diễn trong bối cảnh văn hóa tộc người Chăm.

  2. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch: Các đề xuất bảo tồn và phát huy giá trị trống Rabana có thể làm cơ sở xây dựng chính sách, chương trình phát triển văn hóa và du lịch địa phương.

  3. Nghệ nhân và cộng đồng người Chăm: Tài liệu giúp nâng cao nhận thức về giá trị di sản, hỗ trợ truyền dạy kỹ thuật và phát triển nghệ thuật biểu diễn truyền thống.

  4. Sinh viên và học viên ngành văn hóa học, nhân học, âm nhạc học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá cho các nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa dân tộc thiểu số và nghệ thuật biểu diễn truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Trống Rabana có nguồn gốc từ đâu?
    Trống Rabana có nguồn gốc từ loại trống khung (Frame Drum) ở bán đảo Ả Rập, được truyền bá qua các thương buôn và nhà truyền giáo đạo Islam vào Đông Nam Á, trong đó có cộng đồng người Chăm ở An Giang.

  2. Trống Rabana khác gì so với trống Baraneng ở Ninh Thuận?
    Trống Rabana ở An Giang có cấu tạo, biên chế và nghệ thuật biểu diễn khác biệt, phản ánh đặc thù văn hóa và tín ngưỡng Islam riêng biệt so với trống Baraneng của người Chăm ở Ninh Thuận, Bình Thuận.

  3. Vai trò của trống Rabana trong đời sống người Chăm là gì?
    Trống Rabana là nhạc cụ trung tâm trong các nghi lễ tôn giáo, lễ hội, cưới hỏi, đồng thời là biểu tượng văn hóa, thể hiện sự gắn kết cộng đồng và niềm tin tôn giáo của người Chăm.

  4. Hiện trạng bảo tồn trống Rabana ra sao?
    Hiện nay, trống Rabana đang đứng trước nguy cơ mai một do số lượng trống hư hỏng nhiều, kỹ thuật chế tác truyền thống bị thất truyền và sự giảm sút số nghệ nhân biểu diễn.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn trống Rabana?
    Các giải pháp bao gồm đào tạo nghệ nhân trẻ, phục hồi trống hư hỏng, quảng bá văn hóa trống Rabana, hỗ trợ kinh tế cho nghệ nhân và phát triển nghiên cứu liên ngành về trống Rabana.

Kết luận

  • Trống Rabana là di sản văn hóa đặc sắc, giữ vai trò quan trọng trong đời sống vật chất và tinh thần của người Chăm ở An Giang.
  • Nghiên cứu làm rõ nghệ thuật tạo hình, biểu diễn và vị thế văn hóa của trống Rabana, đồng thời chỉ ra thực trạng mai một và những thách thức trong bảo tồn.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm đào tạo nghệ nhân, phục hồi hiện vật, quảng bá văn hóa và hỗ trợ cộng đồng phát triển bền vững.
  • Luận văn góp phần bổ sung tài liệu khoa học, làm cơ sở cho chính sách bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc thiểu số.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp bảo tồn trong vòng 2-5 năm, đồng thời mở rộng nghiên cứu liên ngành để nâng cao hiệu quả bảo tồn.

Hành động ngay hôm nay để giữ gìn và phát huy giá trị trống Rabana, góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa độc đáo của người Chăm ở An Giang!