Luận văn thạc sĩ về văn học phóng sự nông thôn và nông dân giai đoạn đầu thời đổi mới (1986-1991)

• Tác giả: Nguyen Hoang Long
• Người hướng dẫn: PGS. Trần Khánh Thành
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Lý luận văn học
• Đề tài: Nghiên cứu văn học phóng sự về nông thôn và nông dân giai đoạn đổi mới 1986-1991
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lý do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
• 0.3. Mục tiêu, nhiệm vụ
• 0.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 0.5. Phương pháp nghiên cứu
• 0.6. Cấu trúc luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ THỂ PHÓNG SỰ TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM THỜI KỲ ĐẦU ĐỔI MỚI
• 1.1. Sự xuất hiện và phát triển của thể phóng sự
• 1.1.1. Bối cảnh xã hội và tiền đề xuất hiện
• 1.2. Phóng sự Việt Nam thời kỳ đầu đổi mới 1986-1991
• 1.2.1. Phóng sự báo chí và phóng sự văn học
• 1.2.2. Phóng sự báo chí
• 1.3. Mảng phóng sự viết về nông thôn, nông dân
• 2. CHƯƠNG 2: NỘI DUNG HIỆN THỰC, CẢM HỨNG VÀ TƯ TƯỞNG TRONG CÁC PHÓNG SỰ VỀ NÔNG THÔN, NÔNG DÂN
• 2.1. Hiện thực nông thôn, nông dân Việt Nam trong phóng sự giai đoạn đầu thời đổi mới 1986-1991
• 2.1.1. Những đặc trưng vùng miền
• 2.1.2. Số phận con người
• 2.1.3. Hiện thực xã hội nhức nhối
• 2.2. Cảm hứng, tư tưởng trong các tác phẩm phóng sự
• 2.2.1. Thẳng thắn vạch trần, tố cáo và phê phán
• 2.2.2. Niềm thương cảm sâu sắc
• 2.3. Ca ngợi vẻ đẹp con người, biểu dương những giá trị tích cực
• 2.3.1. Những tiến bộ trong cái nhìn hiện thực
• 3. CHƯƠNG 3: NGHỆ THUẬT CỦA CÁC PHÓNG SỰ VỀ NÔNG THÔN, NÔNG DÂN
• 3.1. Nghệ thuật khám phá hiện thực và khai thác tư liệu
• 3.1.1. Tinh tế trong chi tiết thực tại
• 3.1.2. Năng động trong tiếp cận hiện thực
• 3.2. Sáng tạo trong khai thác tư liệu
• 3.2.1. Đa dạng trong kết cấu
• 3.2.2. Kết cấu phi cốt truyện
• 3.3. Nghệ thuật thuật kể
• 3.3.1. Phong cách ngôn ngữ, giọng điệu
• 3.3.1.1. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ
• 3.3.1.2. Giọng điệu truyền thuật
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về văn học phóng sự và bối cảnh nông thôn nông dân giai đoạn đổi mới 1986 1991

Giai đoạn đổi mới (1986-1991) đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong văn học Việt Nam, đặc biệt là thể loại văn học phóng sự. Đây là thời kỳ mà nông thôn và nông dân trở thành những chủ đề nóng bỏng, phản ánh những biến động xã hội sâu sắc. Sự xuất hiện của thể loại này không chỉ đáp ứng nhu cầu thông tin mà còn thể hiện sự chuyển mình của văn hóa nông thôn. Các tác phẩm phóng sự đã kịp thời phản ánh hiện thực cuộc sống, từ những khó khăn, thách thức đến những thành tựu trong công cuộc đổi mới. Đặc biệt, phóng sự về nông thôn đã trở thành một thể loại được yêu thích, thu hút sự quan tâm của độc giả. Những tác phẩm như "Cái đêm hôm ấy... đêm gì?" của Phùng Gia Lộc đã tạo ra những cuộc tranh luận sôi nổi, thể hiện sự đa dạng trong cách tiếp cận và phản ánh hiện thực.

1.1. Sự phát triển của thể loại phóng sự trong văn học Việt Nam

Thể loại phóng sự đã có một lịch sử phát triển lâu dài, nhưng chỉ thực sự bùng nổ trong giai đoạn đổi mới. Bối cảnh xã hội lúc bấy giờ, với những thay đổi mạnh mẽ về chính trị và kinh tế, đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của thể loại này. Phóng sự không chỉ đơn thuần là một thể loại văn học mà còn là một công cụ phản ánh hiện thực, giúp độc giả hiểu rõ hơn về cuộc sống của nông dân và những vấn đề xã hội đang diễn ra. Các tác phẩm phóng sự đã thể hiện sự nhạy bén trong việc nắm bắt và phản ánh những vấn đề nóng bỏng của xã hội, từ đó tạo ra những tác động tích cực đến nhận thức của cộng đồng.

II. Nội dung và cảm hứng trong các tác phẩm phóng sự về nông thôn nông dân

Các tác phẩm phóng sự về nông thôn, nông dân trong giai đoạn đổi mới không chỉ phản ánh hiện thực mà còn thể hiện những cảm hứng, tư tưởng sâu sắc của tác giả. Những tác phẩm này thường mang tính chất phê phán, chỉ trích những bất cập trong xã hội, đồng thời ca ngợi vẻ đẹp của con người và cuộc sống nơi thôn quê. Các tác giả đã dũng cảm vạch trần những vấn đề nhức nhối, từ sự nghèo đói, lạc hậu đến những bất công trong xã hội. Đặc biệt, cảm hứng từ cuộc sống thực tế đã giúp các tác phẩm này trở nên sinh động và gần gũi hơn với độc giả. Những giá trị tích cực của nông dân và nông thôn cũng được khắc họa rõ nét, thể hiện sự kiên cường, bền bỉ trong cuộc sống.

2.1. Hiện thực nông thôn nông dân trong phóng sự

Phóng sự về nông thôn, nông dân trong giai đoạn này đã khắc họa một bức tranh đa dạng về cuộc sống nơi thôn quê. Những vấn đề như đói nghèo, lạc hậu, và sự bất công xã hội được phản ánh một cách chân thực và sinh động. Các tác phẩm đã chỉ ra những khó khăn mà nông dân phải đối mặt trong bối cảnh đổi mới, từ việc tiếp cận thông tin, công nghệ đến những chính sách hỗ trợ chưa thực sự hiệu quả. Tuy nhiên, bên cạnh những khó khăn, các tác phẩm cũng không quên ca ngợi những giá trị tốt đẹp của con người nơi đây, từ sự cần cù, chịu khó đến tinh thần đoàn kết, tương trợ lẫn nhau trong cộng đồng.

III. Nghệ thuật và phong cách trong các tác phẩm phóng sự

Nghệ thuật trong các tác phẩm phóng sự về nông thôn, nông dân giai đoạn đổi mới thể hiện sự sáng tạo và đổi mới trong cách tiếp cận. Các tác giả đã sử dụng nhiều phương pháp nghệ thuật khác nhau để khắc họa hiện thực một cách sinh động. Từ việc sử dụng ngôn ngữ giàu hình ảnh, đến việc xây dựng nhân vật và tình huống một cách tinh tế, các tác phẩm đã tạo ra những ấn tượng mạnh mẽ trong lòng độc giả. Phong cách ngôn ngữ cũng được chú trọng, với sự kết hợp giữa lối viết báo chí và văn học, tạo nên một thể loại phóng sự độc đáo và hấp dẫn.

3.1. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ trong phóng sự

Ngôn ngữ trong các tác phẩm phóng sự về nông thôn, nông dân được sử dụng một cách linh hoạt và sáng tạo. Các tác giả đã khéo léo kết hợp giữa ngôn ngữ báo chí và văn học, tạo ra một phong cách viết độc đáo. Sự kết hợp này không chỉ giúp tác phẩm trở nên hấp dẫn mà còn làm nổi bật những vấn đề xã hội mà tác giả muốn phản ánh. Ngôn ngữ giàu hình ảnh, sinh động đã giúp độc giả dễ dàng hình dung và cảm nhận được những khó khăn, thách thức mà nông dân phải đối mặt trong cuộc sống hàng ngày.

Tổng quan nghiên cứu

Giai đoạn đầu thời kỳ đổi mới (1986-1991) tại Việt Nam đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong sự phát triển văn học và báo chí, đặc biệt là thể loại phóng sự. Theo ước tính, trong khoảng thời gian này, trên báo Văn nghệ đã xuất bản hơn 41 tác phẩm phóng sự tiêu biểu, trong đó hơn 30 tác phẩm tập trung phản ánh về nông thôn và nông dân. Đây là giai đoạn mà phóng sự không chỉ đơn thuần là thể loại báo chí mà còn trở thành một hình thức văn học có sức mạnh phản ánh hiện thực xã hội một cách sâu sắc và đa chiều.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát, phân tích những đặc điểm nổi bật về nội dung và nghệ thuật của phóng sự về nông thôn, nông dân trong bối cảnh đổi mới đất nước. Mục tiêu cụ thể là làm rõ những thành tựu, hạn chế và sự đổi mới của thể loại phóng sự trong giai đoạn này, đồng thời đánh giá vai trò của phóng sự trong việc phản ánh hiện thực xã hội và góp phần thúc đẩy tiến trình đổi mới văn học và báo chí.

Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các phóng sự đăng tải trên báo Văn nghệ từ năm 1986 đến 1991, với sự so sánh đối chiếu với các giai đoạn trước đó như 1932-1945, 1945-1975 và 1975-1985 để làm rõ sự phát triển và chuyển biến của thể loại. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp một cái nhìn toàn diện, có hệ thống về phóng sự thời kỳ đầu đổi mới, góp phần làm sáng tỏ giá trị nội dung và nghệ thuật của thể loại này, đồng thời hỗ trợ các nhà nghiên cứu, nhà văn và báo chí trong việc phát triển phóng sự hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về thể loại văn học và báo chí, cùng với lý thuyết xã hội học về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực xã hội. Thể loại phóng sự được xem là thể loại giao thoa giữa văn học và báo chí, có tính chất “lưỡng thể” với chức năng phản ánh hiện thực xã hội một cách chân thực và sinh động.

Các khái niệm chính bao gồm:

• Phóng sự báo chí: Tập trung vào tính xác thực, thời sự và phương thức phản ánh khách quan, logic của sự thật.
• Phóng sự văn học: Kết hợp yếu tố thẩm mỹ, cảm xúc và sáng tạo nghệ thuật, có thể sử dụng hư cấu có giới hạn để làm nổi bật bản chất sự kiện.
• Hiện thực xã hội: Các vấn đề xã hội, kinh tế, chính trị và văn hóa được phản ánh qua phóng sự, đặc biệt là những mặt trái của xã hội như tham nhũng, quan liêu, nghèo đói.
• Cái tôi tác giả: Vai trò của người viết trong việc thể hiện quan điểm, cảm xúc và trách nhiệm xã hội.
• Phương thức phản ánh: Các bút pháp nghệ thuật, kết cấu linh hoạt và ngôn ngữ đặc trưng của phóng sự.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, bao gồm:

• Phương pháp thống kê: Khảo sát và phân loại 41 tác phẩm phóng sự tiêu biểu về nông thôn, nông dân trên báo Văn nghệ giai đoạn 1986-1991, nhằm xác lập hệ thống luận điểm và tiêu chí đánh giá.
• Phương pháp so sánh: Đối chiếu phóng sự thời kỳ đầu đổi mới với các giai đoạn trước để nhận diện sự khác biệt và phát triển của thể loại.
• Phương pháp xã hội học: Phân tích mối quan hệ giữa phóng sự và bối cảnh chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội Việt Nam thời kỳ đổi mới.
• Phương pháp tiếp cận thi pháp học: Khảo sát nghệ thuật biểu hiện, cấu trúc và ngôn ngữ trong các tác phẩm phóng sự.
• Phương pháp loại hình và tiêu sử: Phân loại các thể loại phóng sự và nghiên cứu lịch sử phát triển của thể loại.

Nguồn dữ liệu chính là các bài phóng sự đăng trên báo Văn nghệ từ 1986 đến 1991, với cỡ mẫu 41 tác phẩm tiêu biểu được chọn lọc theo tiêu chí nội dung và nghệ thuật. Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích nội dung, so sánh và diễn giải dựa trên các tiêu chí đã xác định. Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 1986-1991, với việc so sánh mở rộng sang các giai đoạn trước đó để làm rõ sự phát triển của phóng sự.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phóng sự về nông thôn, nông dân phản ánh hiện thực xã hội đa dạng và sâu sắc
   Trong 41 tác phẩm khảo sát, hơn 30 phóng sự tập trung mô tả các vấn đề xã hội nổi bật như nạn tham nhũng, quan liêu, cường hào mới, thuế nặng, nghèo đói và sự tha hóa của con người. Ví dụ, phóng sự Cái đêm hôm ấy... đêm gì? của Phùng Gia Lộc mô tả cảnh thu sản lượng thuế nặng nề khiến người dân kiệt quệ, với những hình ảnh sinh động như “soi đèn pin khắp nhà trong, nhà ngoài, dưới bếp, bên chái để tìm thóc”. Tỷ lệ người dân chịu cảnh đói nghèo và bị áp bức chiếm khoảng 70% trong các tác phẩm khảo sát.

2. Phóng sự thể hiện sự phân biệt rõ ràng giữa phóng sự báo chí và phóng sự văn học
   Khoảng 60% tác phẩm mang tính chất phóng sự báo chí với ngôn ngữ chính xác, khách quan, tập trung vào thông tin và thời sự. Trong khi đó, 40% còn lại là phóng sự văn học, sử dụng ngôn ngữ giàu hình tượng, cảm xúc và có sự hư cấu có giới hạn để làm nổi bật bản chất sự kiện. Ví dụ, Thủ tục để làm người còn sống của Minh Chuyên sử dụng bút pháp văn học để thể hiện số phận bi đát của thương binh Trần Quyết Định.

3. Phóng sự giai đoạn này mở rộng phạm vi đề tài và cách tiếp cận hiện thực
   Các tác giả không chỉ phản ánh hiện thực bề nổi mà còn khai thác sâu vào các mạch ngầm của xã hội như sự tha hóa, sự vô cảm của cán bộ, những nghịch lý của cơ chế bao cấp và thị trường. Phóng sự Suy nghĩ trên đường làng của Hồ Trung Tú chỉ ra rằng “người nông dân phải chịu nhiều loại thuế, phí trá hình, khiến họ không thể thoát nghèo”.

4. Vai trò của cái tôi tác giả và sự nhập cuộc có trách nhiệm
   Các nhà phóng sự thời kỳ này thể hiện thái độ nhập cuộc sâu sắc, có trách nhiệm xã hội, không ngại phanh phui những mặt trái của xã hội. Điều này góp phần tạo nên sức sống và sức thuyết phục của phóng sự. Ví dụ, Phùng Gia Lộc và Minh Chuyên được đánh giá là những cây bút tiêu biểu với sự dấn thân và tinh thần trách nhiệm cao.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những phát hiện trên xuất phát từ bối cảnh xã hội Việt Nam sau Đại hội Đảng lần thứ VI (1986) với chính sách đổi mới, mở cửa và dân chủ hóa. Sự “cởi mở” trong đời sống văn hóa đã tạo điều kiện thuận lợi cho phóng sự phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là phóng sự về nông thôn, nông dân – một lĩnh vực trọng yếu của xã hội Việt Nam lúc bấy giờ.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã làm rõ hơn sự phân biệt và mối quan hệ giữa phóng sự báo chí và phóng sự văn học, đồng thời cung cấp cái nhìn toàn diện về nội dung và nghệ thuật của phóng sự thời kỳ đầu đổi mới. Các biểu đồ hoặc bảng số liệu có thể minh họa tỷ lệ phân bố các đề tài phóng sự, tỷ lệ phóng sự báo chí và văn học, cũng như các vấn đề xã hội được phản ánh.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu nằm ở việc khẳng định vai trò quan trọng của phóng sự trong việc phản ánh hiện thực xã hội, góp phần thúc đẩy sự đổi mới văn học và báo chí, đồng thời nâng cao nhận thức xã hội về các vấn đề nhức nhối của nông thôn Việt Nam thời kỳ đầu đổi mới.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo và bồi dưỡng kỹ năng cho nhà báo, nhà văn phóng sự
   Động từ hành động: tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ thuật viết phóng sự báo chí và phóng sự văn học.
   Target metric: nâng cao chất lượng phóng sự, tăng tỷ lệ phóng sự đạt giải thưởng chuyên ngành lên 20% trong 3 năm.
   Chủ thể thực hiện: các trường đại học, cơ quan báo chí, Hội Nhà báo Việt Nam.

2. Khuyến khích phát triển phóng sự đa phương tiện và ứng dụng công nghệ số
   Động từ hành động: đầu tư phát triển phóng sự trên nền tảng số, video, podcast để tiếp cận đa dạng độc giả.
   Target metric: tăng 30% lượng độc giả tiếp cận phóng sự qua các kênh số trong 2 năm.
   Chủ thể thực hiện: các cơ quan báo chí, đơn vị truyền thông.

3. Xây dựng cơ chế hỗ trợ và bảo vệ nhà báo phóng sự khi phản ánh các vấn đề nhạy cảm
   Động từ hành động: thiết lập chính sách bảo vệ pháp lý, hỗ trợ tinh thần và vật chất cho nhà báo.
   Target metric: giảm 50% các vụ việc nhà báo bị cản trở, đe dọa trong 5 năm.
   Chủ thể thực hiện: Bộ Thông tin và Truyền thông, các tổ chức xã hội.

4. Tăng cường nghiên cứu, lưu trữ và phổ biến các tác phẩm phóng sự tiêu biểu
   Động từ hành động: thành lập kho lưu trữ phóng sự, tổ chức hội thảo, xuất bản tuyển tập phóng sự tiêu biểu.
   Target metric: xuất bản ít nhất 3 tuyển tập phóng sự trong 3 năm, tổ chức 2 hội thảo chuyên đề.
   Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu, trường đại học, Hội Nhà văn Việt Nam.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà nghiên cứu văn học và báo chí
   Lợi ích: có cơ sở dữ liệu và phân tích chuyên sâu về phóng sự thời kỳ đổi mới, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo.
   Use case: phát triển các đề tài nghiên cứu về thể loại phóng sự, lịch sử văn học báo chí Việt Nam.

2. Nhà báo và phóng viên
   Lợi ích: nâng cao nhận thức về vai trò và kỹ năng viết phóng sự, đặc biệt trong bối cảnh xã hội hiện đại.
   Use case: áp dụng các phương pháp và kỹ thuật viết phóng sự hiệu quả, phản ánh chân thực hiện thực xã hội.

3. Sinh viên chuyên ngành Ngữ văn, Báo chí, Truyền thông
   Lợi ích: tài liệu học tập, tham khảo về thể loại phóng sự, cách phân tích và đánh giá tác phẩm.
   Use case: sử dụng trong các khóa học về thể loại văn học, báo chí và phương pháp nghiên cứu.

4. Cơ quan quản lý văn hóa và truyền thông
   Lợi ích: hiểu rõ hơn về vai trò của phóng sự trong đời sống xã hội, từ đó xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển báo chí.
   Use case: hoạch định chiến lược phát triển báo chí, bảo vệ quyền lợi nhà báo và nâng cao chất lượng thông tin.

Câu hỏi thường gặp

1. Phóng sự báo chí và phóng sự văn học khác nhau như thế nào?
   Phóng sự báo chí tập trung vào tính xác thực, thời sự và phản ánh khách quan sự kiện, sử dụng ngôn ngữ chính xác, cô đọng. Phóng sự văn học kết hợp yếu tố thẩm mỹ, cảm xúc, có thể sử dụng hư cấu có giới hạn để làm nổi bật bản chất sự kiện, ngôn ngữ giàu hình tượng và đa nghĩa.

2. Tại sao phóng sự về nông thôn, nông dân lại quan trọng trong giai đoạn đầu đổi mới?
   Vì nông thôn chiếm phần lớn dân số và là trung tâm của nhiều vấn đề xã hội như nghèo đói, tham nhũng, cơ chế bao cấp lỗi thời. Phóng sự giúp phản ánh chân thực, kịp thời những vấn đề này, góp phần thúc đẩy đổi mới và nâng cao nhận thức xã hội.

3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Luận văn sử dụng phương pháp thống kê, so sánh, xã hội học, thi pháp học, loại hình và tiêu sử để phân tích nội dung, nghệ thuật và bối cảnh xã hội của các tác phẩm phóng sự.

4. Vai trò của cái tôi tác giả trong phóng sự là gì?
   Cái tôi tác giả thể hiện thái độ, quan điểm và trách nhiệm xã hội của người viết, giúp phóng sự có sức thuyết phục và chiều sâu cảm xúc, đặc biệt trong phóng sự văn học.

5. Phóng sự thời kỳ đầu đổi mới có những hạn chế gì?
   Một số hạn chế gồm chưa có nhiều nhà văn phóng sự có phong cách nổi bật, số lượng phóng sự dài còn ít, và sự phân biệt giữa phóng sự báo chí và văn học đôi khi chưa rõ ràng. Ngoài ra, việc tiếp cận và phản ánh hiện thực còn bị ảnh hưởng bởi những ràng buộc xã hội và chính trị.

Kết luận

• Phóng sự về nông thôn, nông dân giai đoạn 1986-1991 đã phản ánh chân thực, đa chiều các vấn đề xã hội nổi bật, góp phần thúc đẩy đổi mới văn học và báo chí.
• Sự phân biệt giữa phóng sự báo chí và phóng sự văn học được làm rõ, với mỗi loại có vai trò và phương thức biểu đạt riêng biệt.
• Các nhà phóng sự thể hiện tinh thần nhập cuộc có trách nhiệm, dấn thân sâu sắc vào hiện thực xã hội, tạo nên sức sống và sức thuyết phục cho thể loại.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn quan trọng cho việc phát triển phóng sự hiện đại, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng và bảo vệ nhà báo.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu sang các giai đoạn sau đổi mới, phát triển phóng sự đa phương tiện và tăng cường đào tạo chuyên môn cho nhà báo.

Call-to-action: Các nhà nghiên cứu, nhà báo và cơ quan quản lý văn hóa nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để phát huy tối đa vai trò của phóng sự trong đời sống xã hội hiện đại, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu rộng hơn về thể loại này trong các giai đoạn tiếp theo.