Tổng quan nghiên cứu

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là một trong những di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của người Việt, được UNESCO công nhận vào năm 2016. Tại khu vực Phủ Giầy, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, tín ngưỡng này không chỉ là biểu tượng tâm linh mà còn gắn liền với hệ thống văn chầu – một loại hình nghệ thuật hát văn đặc trưng trong nghi lễ hầu đồng. Nghiên cứu hệ thống văn chầu tại Phủ Giầy trong giai đoạn từ tháng 1/2021 đến tháng 7/2023 nhằm làm rõ đặc điểm vùng đất, con người và văn hóa tâm linh qua thực hành diễn xướng hát chầu văn trong nghi lễ hầu đồng.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các địa điểm chính trong quần thể di tích Phủ Giầy gồm Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát và lăng Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Nghiên cứu khảo sát hơn 100 bản văn chầu, trong đó có 45 bản được lưu truyền phổ biến, bao gồm các bản chép tay, bản chữ Nôm và chữ Quốc ngữ, cùng các bản sáng tác mới của nghệ nhân địa phương. Mục tiêu chính là hệ thống hóa, phân tích và đánh giá vai trò của văn chầu trong việc phản ánh đặc điểm văn hóa, tín ngưỡng và tâm linh của cộng đồng cư dân vùng Phủ Giầy.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian, góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa nghệ thuật hát chầu văn với tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc phát triển du lịch văn hóa tâm linh tại Nam Định.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng lý thuyết nhân học văn hóa nhằm phân tích văn chầu như một biểu hiện văn hóa đặc trưng của cộng đồng cư dân vùng Phủ Giầy. Nhân học văn hóa được hiểu là khoa học nghiên cứu về con người và văn hóa dưới nhiều khía cạnh, bao gồm các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử. Lý thuyết này nhấn mạnh tính toàn diện và tính đối sánh, giúp làm rõ sự tương đồng và khác biệt trong các hoạt động văn hóa tín ngưỡng.

Ngoài ra, nghiên cứu dựa trên mô hình tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, trong đó hệ thống thần linh được phân chia thành các cấp bậc: Tam toà Thánh Mẫu, hàng Quan, hàng Chầu, hàng Ông Hoàng, hàng Cô, hàng Cậu. Mỗi cấp bậc có các bài văn chầu tương ứng, thể hiện niềm tin và sự tôn kính của người dân đối với các vị thần linh. Lý thuyết về diễn xướng nghỉ lễ hầu đồng cũng được áp dụng để phân tích vai trò của văn chầu trong các nghi lễ, từ việc chuẩn bị, nhập đồng đến các hoạt động múa đồng, ban lộc và nghe văn chầu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp kết hợp với điền dã dân tộc học nhằm thu thập dữ liệu thực tiễn tại Phủ Giầy từ năm 2021 đến 2023. Cỡ mẫu bao gồm các cung văn trưởng, thủ nhang, thanh đồng và các thành viên câu lạc bộ hát chầu văn tại địa phương. Phương pháp chọn mẫu theo kiểu phi xác suất, tập trung vào những người có vai trò quan trọng trong việc lưu truyền và thực hành văn chầu.

Nguồn dữ liệu chính gồm các bản văn chầu chép tay, bản chữ Nôm, chữ Quốc ngữ, tài liệu lưu trữ tại Thư viện Đại học Yale (Hoa Kỳ), các sách xuất bản liên quan và tư liệu do các cung văn trưởng cung cấp. Phương pháp phân tích bao gồm phân tích nội dung, so sánh đối chiếu các bản văn, đồng thời sử dụng kỹ thuật mô tả, phỏng vấn sâu, quan sát tham dự và ghi hình để thu thập dữ liệu về thực hành diễn xướng.

Quá trình nghiên cứu được thực hiện theo timeline: khảo sát tài liệu thứ cấp (2021), điền dã và thu thập dữ liệu thực địa (2021-2023), phân tích và tổng hợp kết quả (2023).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hệ thống văn chầu phong phú và đa dạng: Hơn 100 bản văn chầu được thống kê, trong đó 45 bản phổ biến được sử dụng trong các nghi lễ hầu đồng tại Phủ Giầy. Các bản văn này được lưu truyền qua nhiều thế hệ cung văn, bao gồm cả các bản chép tay, bản chữ Nôm và chữ Quốc ngữ, với sự bổ sung các bài sáng tác mới. So sánh với các bản văn chầu ở các trung tâm tín ngưỡng khác cho thấy sự khác biệt về nội dung và cách vận dụng phù hợp với đặc điểm vùng đất Phủ Giầy.

  2. Vai trò trung tâm của Thánh Mẫu Liễu Hạnh: Văn chầu ca ngợi Thánh Mẫu Liễu Hạnh chiếm vị trí quan trọng nhất trong hệ thống, phản ánh niềm tin sâu sắc của người dân địa phương. Các bài văn chầu mô tả công đức, sự linh thiêng và quyền năng của Thánh Mẫu, đồng thời liên kết với các địa danh lịch sử và cảnh quan thiên nhiên vùng Phủ Giầy.

  3. Mối liên hệ mật thiết giữa văn chầu và diễn xướng hầu đồng: Văn chầu không chỉ là lời ca mà còn là phần không thể thiếu trong nghi lễ hầu đồng, giúp tạo nên không gian linh thiêng và kết nối giữa người hầu đồng với thần linh. Các cung văn phải ứng tác linh hoạt, phối hợp nhịp nhàng với nhạc cụ và động tác múa đồng, tạo nên sự hòa quyện giữa âm nhạc, lời ca và nghi thức.

  4. Phản ánh đặc điểm văn hóa và tín ngưỡng vùng Phủ Giầy: Qua hệ thống văn chầu, có thể nhận diện rõ nét đặc điểm cư trú, sinh kế, phong tục tập quán và niềm tin tâm linh của cộng đồng cư dân vùng Phủ Giầy. Ví dụ, các bài văn chầu nhấn mạnh vai trò của đất đai, sông núi, và các vị thần cai quản thiên nhiên, phản ánh sự gắn bó mật thiết giữa con người với môi trường tự nhiên.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy văn chầu là một kho tàng văn hóa dân gian sống động, vừa mang giá trị nghệ thuật vừa là phương tiện truyền tải niềm tin tâm linh của người dân Phủ Giầy. Sự phong phú và đa dạng của hệ thống văn chầu phản ánh quá trình tiếp biến văn hóa lâu dài, trong đó có sự dung hợp giữa tín ngưỡng bản địa và ảnh hưởng của Đạo giáo Trung Hoa.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã làm rõ hơn vai trò trung tâm của văn chầu trong diễn xướng hầu đồng, đồng thời chỉ ra sự khác biệt trong cách vận dụng văn chầu tại Phủ Giầy so với các địa phương khác. Việc phân tích chi tiết các bản văn chầu và thực hành diễn xướng giúp hiểu sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa nghệ thuật hát văn và tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân loại các bản văn chầu theo cấp bậc thần linh, bảng so sánh nội dung các bản văn chầu giữa Phủ Giầy và các trung tâm khác, cũng như sơ đồ mô tả quy trình diễn xướng hầu đồng và vai trò của văn chầu trong từng giai đoạn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng bộ sưu tập số hóa văn chầu: Tổ chức số hóa toàn bộ các bản văn chầu hiện lưu truyền tại Phủ Giầy để bảo tồn và phổ biến rộng rãi, đồng thời tạo điều kiện cho nghiên cứu sâu hơn. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Viện Nghiên cứu Văn hóa dân gian, các trường đại học liên quan.

  2. Tổ chức các lớp đào tạo cung văn và nghệ nhân hát chầu văn: Đào tạo bài bản về kỹ thuật hát, ứng tác và hiểu biết về văn chầu nhằm duy trì và phát huy nghệ thuật hát chầu văn trong cộng đồng. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Ban quản lý di tích Phủ Giầy, các câu lạc bộ văn hóa dân gian.

  3. Phát triển du lịch văn hóa tâm linh gắn với diễn xướng hầu đồng: Xây dựng các chương trình du lịch trải nghiệm, giới thiệu nghi lễ hầu đồng và văn chầu, góp phần nâng cao nhận thức và thu hút khách du lịch. Thời gian: 3 năm. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nam Định, chính quyền địa phương.

  4. Nghiên cứu liên ngành về văn chầu và tín ngưỡng thờ Mẫu: Khuyến khích các đề tài nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa văn chầu, tín ngưỡng và văn hóa vùng miền, sử dụng phương pháp nhân học văn hóa kết hợp âm nhạc học, lịch sử và ngôn ngữ học. Thời gian: 3-5 năm. Chủ thể: Các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và nhân học: Luận văn cung cấp dữ liệu phong phú và phân tích sâu sắc về hệ thống văn chầu, giúp mở rộng hiểu biết về tín ngưỡng thờ Mẫu và nghệ thuật diễn xướng dân gian.

  2. Cung văn, nghệ nhân hát chầu văn: Tài liệu giúp các nghệ nhân hiểu rõ hơn về nguồn gốc, ý nghĩa và cách vận dụng văn chầu trong thực hành, từ đó nâng cao chất lượng biểu diễn và bảo tồn nghệ thuật.

  3. Quản lý di tích và phát triển du lịch văn hóa: Luận văn là cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa tâm linh và phát triển du lịch tại Phủ Giầy và các vùng lân cận.

  4. Sinh viên, học viên ngành văn hóa, âm nhạc, tôn giáo học: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu chuyên sâu về tín ngưỡng dân gian, nghệ thuật hát văn và các hình thức diễn xướng truyền thống của Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn chầu là gì và vai trò của nó trong nghi lễ hầu đồng?
    Văn chầu là các bài hát văn ca ngợi các vị thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Nó đóng vai trò kết nối người hầu đồng với thần linh, tạo không gian linh thiêng và hỗ trợ diễn xướng trong nghi lễ hầu đồng.

  2. Hệ thống văn chầu tại Phủ Giầy có đặc điểm gì nổi bật?
    Hệ thống văn chầu tại Phủ Giầy phong phú với hơn 100 bản, bao gồm các bài ca ngợi Thánh Mẫu Liễu Hạnh và các vị thần khác. Văn chầu được lưu truyền qua nhiều thế hệ cung văn, có sự biến đổi linh hoạt phù hợp với hoàn cảnh diễn xướng.

  3. Nghi lễ hầu đồng diễn ra như thế nào tại Phủ Giầy?
    Nghi lễ gồm các bước: chuẩn bị lễ vật, chọn ngày lành, dâng sớ, nhập đồng, múa đồng, ban lộc và nghe văn chầu. Cung văn và thanh đồng phối hợp nhịp nhàng để tạo nên không gian linh thiêng, thể hiện niềm tin và sự tôn kính thần linh.

  4. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ có nguồn gốc và phát triển ra sao?
    Tín ngưỡng bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ nữ thần bản địa, dung hợp với Đạo giáo Trung Hoa. Qua các triều đại phong kiến và sự phát triển của cộng đồng, tín ngưỡng này trở thành một phần quan trọng trong đời sống tâm linh người Việt, đặc biệt tại vùng đồng bằng sông Hồng.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy giá trị văn chầu?
    Bảo tồn thông qua số hóa tư liệu, đào tạo cung văn, tổ chức biểu diễn và nghiên cứu liên ngành. Phát huy bằng cách kết hợp với phát triển du lịch văn hóa tâm linh, nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ nghệ nhân trong việc sáng tạo và truyền dạy.

Kết luận

  • Hệ thống văn chầu tại Phủ Giầy là kho tàng văn hóa dân gian phong phú, phản ánh đặc điểm văn hóa, tín ngưỡng và tâm linh của cộng đồng cư dân vùng đồng bằng sông Hồng.
  • Văn chầu giữ vai trò trung tâm trong nghi lễ hầu đồng, góp phần tạo nên không gian linh thiêng và kết nối giữa con người với thần linh.
  • Nghiên cứu đã làm rõ mối quan hệ giữa nghệ thuật hát chầu văn với tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, đồng thời chỉ ra sự khác biệt trong cách vận dụng văn chầu tại Phủ Giầy so với các địa phương khác.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn chầu và phát triển du lịch văn hóa tâm linh tại Phủ Giầy trong giai đoạn 1-5 năm tới.
  • Kêu gọi các nhà nghiên cứu, nghệ nhân và cơ quan quản lý cùng phối hợp để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa đặc sắc này.