I. Tổng Quan Nghiên Cứu Chè Shan Bắc Kạn Tiềm Năng Phát Triển
Chè (Camellia Sinensis (L) O Kuntze) là cây công nghiệp lâu năm, có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới ẩm. Ngành chè thế giới phát triển mạnh mẽ với hơn 60 quốc gia sản xuất, tập trung ở châu Á và châu Phi. Tại Việt Nam, chè đóng vai trò quan trọng trong cơ cấu nông nghiệp, là mặt hàng xuất khẩu chủ lực. Sản xuất chè mang lại thu nhập ổn định, góp phần vào công nghiệp hóa nông thôn, đặc biệt ở vùng trung du miền núi phía Bắc. Việt Nam chủ trương ổn định diện tích, thay thế giống cũ bằng giống chọn lọc, áp dụng kỹ thuật thâm canh và chế biến hiện đại để tạo ra sản phẩm chất lượng cao, an toàn. Đến năm 2010, Việt Nam có 130 nghìn ha chè, tập trung ở trung du miền núi phía Bắc và Cao nguyên Lâm Đồng. Bên cạnh diện tích trồng tập trung, các tỉnh miền núi phía Bắc như Yên Bái, Lào Cai, Hà Giang, Bắc Kạn, Lạng Sơn... có vùng chè Shan lâu đời, phân bố rải rác theo kiểu "chè rừng".
1.1. Lịch Sử và Đặc Điểm Chè Shan Tuyết Cổ Thụ Bắc Kạn
Chè Shan núi cao hình thành từ lâu đời, phù hợp với tập quán canh tác và điều kiện sản xuất của đồng bào dân tộc vùng cao. Chè sinh trưởng tự nhiên, không đốn tỉa, cây cao lớn, thân to, tán rộng, sinh trưởng khỏe, năng suất cao. Giống như các vùng chè Shan khác ở Bắc Bộ, Bắc Kạn có chè Shan phân bố rộng rãi ở các huyện Chợ Đồn, Chợ Mới, với độ cao từ 800-1000 mét. Đến năm 2010, Bắc Kạn phấn đấu có 2000ha chè Shan núi cao. Điều kiện địa hình và khí hậu thuận lợi giúp chè Shan Bắc Kạn sinh trưởng tốt và năng suất cao, khẳng định tiềm năng phát triển vùng chè Shan hàng hóa nếu áp dụng các giải pháp kỹ thuật phù hợp. Sản phẩm chè Shan có hương thơm tự nhiên, vị dịu, tuyết trắng, tạo ngoại hình đẹp, an toàn. Từ nguyên liệu chè Shan núi cao có thể chế biến thành chè xanh, chè đen, chè vàng, chè Phổ Nhĩ có giá trị kinh tế cao.
1.2. Giá Trị Kinh Tế và Xã Hội Của Chè Shan Đối Với Bắc Kạn
Sản xuất chè Shan núi cao có tác dụng như rừng phòng hộ, góp phần phát triển bền vững vùng núi cao, tạo công ăn việc làm, xóa đói giảm nghèo cho đồng bào dân tộc. Năm 1999, Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định số 43/1999/QĐ-TTG ngày 13/10/1999, trong đó có nội dung tập trung phát triển 1 vạn ha chè Shan ở vùng cao phía Bắc và giành một phần vốn trong chương trình trồng 5 triệu ha rừng để phát triển chè Shan vùng núi cao. Sản phẩm chè Shan tuyết có giá trị kinh tế cao, đặc biệt là chè Phổ Nhĩ, một loại sản phẩm chè độc đáo có giá trị giải khát và dược thảo.
II. Thách Thức Trong Phát Triển Giống Chè Shan Chất Lượng Cao Bắc Kạn
Hiện trạng phát triển vùng chè Shan núi cao còn nhiều hạn chế do giống chè chưa được chọn lọc, cây chè con trồng từ hạt có sức sống thấp, khó cạnh tranh ánh sáng với thảm thực vật, cỏ dại. Do trồng chè theo phương thức trồng rừng, không áp dụng kỹ thuật khai hoang, đào rạch, cần có cây chè con kích thước lớn để cạnh tranh với cỏ dại và thảm thực bì, có tỷ lệ sống cao, sớm tạo ra nương chè Shan. Vùng chè Shan tuyết ở Bắc Kạn được hình thành tự phát nhờ sự tán hạt tự nhiên, hoặc do đồng bào trồng từ hạt của những cây chè Shan mọc tự nhiên (không được tuyển chọn). Khi quan sát vùng chè Shan núi cao, không có sự đồng đều về hình thái và chất lượng búp, trong đó có cây là chè Shan, có cây là các dạng thuộc thứ chè khác. Sự không đồng đều về hình thái ảnh hưởng lớn đến năng suất và chất lượng chè thành phẩm.
2.1. Sự Không Đồng Đều Giống Chè Shan và Ảnh Hưởng Đến Năng Suất
Sự không đồng đều về hình thái và chất lượng búp chè Shan ảnh hưởng lớn đến năng suất và chất lượng chè thành phẩm. Cần có giải pháp để cải thiện chất lượng giống chè, đảm bảo sự đồng đều về hình thái và chất lượng búp, từ đó nâng cao năng suất và giá trị kinh tế của chè Shan Bắc Kạn.
2.2. Khó Khăn Trong Nhân Giống và Trồng Mới Chè Shan Theo Phương Pháp Truyền Thống
Việc nhân giống chè Shan bằng hạt gặp nhiều khó khăn do tỷ lệ nảy mầm thấp, cây con yếu, khó cạnh tranh với cỏ dại. Phương pháp trồng mới theo phương thức trồng rừng đòi hỏi cây con phải có kích thước lớn để đảm bảo tỷ lệ sống và phát triển tốt. Cần có giải pháp nhân giống và trồng mới hiệu quả hơn để phát triển vùng chè Shan Bắc Kạn.
III. Tuyển Chọn Cây Đầu Dòng Giải Pháp Nâng Cao Chất Lượng Chè Shan
Để phát triển vùng chè Shan núi cao (theo phương thức trồng rừng) có hiệu quả, cần thiết phải giải quyết hai nội dung rất quan trọng: Thứ nhất, chọn lọc những cây chè Shan đầu dòng có năng suất, chất lượng tốt làm cây mẹ để sản xuất hom giống đáp ứng yêu cầu nhân giống mở rộng diện tích. Thứ hai, nghiên cứu kỹ thuật giâm cành (hom chè được lấy từ các cây chè Shan đầu dòng đã chọn lọc) để tạo các cây chè con có kích thước lớn, kỹ thuật trồng thích hợp để sớm tạo thành các nương chè (rừng chè Shan).
3.1. Tiêu Chí Chọn Lọc Cây Chè Shan Đầu Dòng Năng Suất Cao Chất Lượng Tốt
Việc tuyển chọn cây đầu dòng chè cần dựa trên các tiêu chí về năng suất, chất lượng, khả năng sinh trưởng, khả năng kháng bệnh. Cây đầu dòng phải có năng suất cao, chất lượng tốt, ổn định qua các năm. Cần đánh giá các đặc điểm hình thái, sinh lý, hóa sinh của cây để chọn ra những cây ưu tú nhất.
3.2. Quy Trình Đánh Giá và Chọn Lọc Cây Chè Shan Đầu Dòng Tại Bắc Kạn
Quy trình tuyển chọn cây đầu dòng chè bao gồm các bước: điều tra, khảo sát, đánh giá, chọn lọc. Cần điều tra, khảo sát các vùng chè Shan để xác định các cây có tiềm năng. Sau đó, tiến hành đánh giá các đặc điểm của cây, so sánh với các tiêu chí đã đặt ra để chọn ra những cây ưu tú nhất. Cuối cùng, tiến hành theo dõi, đánh giá năng suất, chất lượng của cây qua các năm để khẳng định giá trị của cây đầu dòng.
IV. Kỹ Thuật Nhân Giống Chè Shan Bằng Phương Pháp Giâm Cành Hiệu Quả
Theo định hướng của tỉnh Bắc Kạn đến năm 2015 sẽ phát triển vùng chè Shan với quy mô 3500ha, để vùng chè Shan Bắc Kạn trở thành vùng sản xuất hàng hóa có hiệu quả kinh tế xã hội, cần thiết phải nghiên cứu tuyển chọn các cây chè Shan đầu dòng, nghiên cứu kỹ thuật giâm cành và trồng mới thích hợp áp dụng trong sản xuất. Giâm cành có ưu điểm hơn so với các hình thức nhân giống vô tính khác (nuôi cấy mô, chiết, ghép...) là không yêu cầu kỹ thuật quá cao, có hệ số nhân giống lớn, mà vẫn giữ được tất cả các đặc tính ưu việt của cây mẹ.
4.1. Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Tỷ Lệ Sống Của Hom Chè Shan Giâm Cành
Khả năng giâm cành của chè phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có 3 yếu tố quan trọng: yếu tố hom giống, thời vụ giâm cành (điều kiện môi trường ngoại cảnh) và các biện pháp kỹ thuật chăm sóc trong vườn ươm. Cần lựa chọn hom giống từ cây mẹ chè khỏe mạnh, không sâu bệnh. Thời vụ giâm cành thích hợp là vào mùa xuân hoặc mùa thu. Cần đảm bảo điều kiện môi trường (độ ẩm, ánh sáng, nhiệt độ) phù hợp cho sự phát triển của hom chè.
4.2. Quy Trình Giâm Cành Chè Shan Chi Tiết Từ Chuẩn Bị Đến Chăm Sóc
Quy trình giâm cành chè Shan bao gồm các bước: chuẩn bị hom giống, xử lý hom giống, cắm hom, chăm sóc hom. Cần chuẩn bị hom giống từ cây mẹ chè khỏe mạnh, không sâu bệnh. Xử lý hom giống bằng thuốc kích thích ra rễ. Cắm hom vào giá thể phù hợp (cát, xơ dừa, tro trấu). Chăm sóc hom bằng cách tưới nước, bón phân, phòng trừ sâu bệnh.
V. Kỹ Thuật Trồng Mới Chè Shan Theo Phương Thức Trồng Rừng Bền Vững
Trồng chè Shan theo phương thức trồng rừng là kỹ thuật rất phù hợp với điều kiện đất đai, lao động và tập quán canh tác của đồng bào các dân tộc vùng cao. Kỹ thuật đó được hình thành và phát triển lâu dài, hiện nay để vùng chè Shan núi cao trở thành vùng sản xuất hàng hoá, ngoài giống tốt và kỹ thuật nhân giống thích hợp cần có kỹ thuật trồng để tạo nương chè Shan cần quan tâm hai giai đoạn: Cây non cần có sự chú ý đến đất trồng và sự cạnh tranh với cỏ và thảm thực bì để cây sống và lớn vượt...
5.1. Lựa Chọn Địa Điểm và Chuẩn Bị Đất Trồng Chè Shan Hiệu Quả
Địa điểm trồng chè Shan cần có độ cao phù hợp (800-1000 mét), đất đai tơi xốp, thoát nước tốt, giàu dinh dưỡng. Cần chuẩn bị đất trồng bằng cách làm sạch cỏ dại, cày xới, bón phân lót. Có thể trồng xen chè Shan với các loại cây khác (cây họ đậu, cây che bóng) để cải tạo đất và tăng hiệu quả kinh tế.
5.2. Kỹ Thuật Trồng và Chăm Sóc Chè Shan Trong Giai Đoạn Kiến Thiết Cơ Bản
Kỹ thuật trồng chè Shan bao gồm các bước: đào hố, bón phân lót, trồng cây, lấp đất, tưới nước. Cần trồng cây với mật độ phù hợp (2000-2500 cây/ha). Chăm sóc chè Shan trong giai đoạn kiến thiết cơ bản bằng cách tưới nước, bón phân, làm cỏ, phòng trừ sâu bệnh. Cần tạo hình, cắt tỉa cây để tạo bộ khung tán khỏe mạnh.
VI. Ứng Dụng và Triển Vọng Phát Triển Chè Shan Bền Vững Tại Bắc Kạn
Xuất phát từ những vấn đề trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: "Nghiên cứu tuyển chọn cây đầu dòng và một số biện pháp kỹ thuật nhân giống, trồng mới chè Shan vùng núi cao tỉnh Bắc Kạn". Mục tiêu nghiên cứu là tuyển chọn được cây chè Shan đầu dòng để cung cấp hom giống chè mở rộng diện tích, nghiên cứu được biện pháp kỹ thuật giâm cành chè Shan, tạo được cây chè giống có kích thước phù hợp để phục vụ sản xuất và nghiên cứu kỹ thuật trồng mới chè Shan theo phương thức trồng rừng, nhằm phát triển vùng chè Shan núi cao một cách bền vững.
6.1. Mô Hình Nhân Giống và Trồng Chè Shan Hiệu Quả Tại Huyện Chợ Đồn Chợ Mới
Xây dựng mô hình nhân giống chè Shan bằng hình thức giâm cành tại các huyện Chợ Đồn, Chợ Mới, Ba Bể tỉnh Bắc Kạn. Chuyển giao thành công kỹ thuật nhân giống, trồng mới chè Shan cho địa phương, làm thay đổi tập quán canh tác trồng chè của người dân vùng cao Bắc Kạn.
6.2. Định Hướng Phát Triển Vùng Chè Shan Bền Vững Nâng Cao Giá Trị Sản Phẩm
Phát triển vùng chè Shan theo hướng bền vững, gắn sản xuất với chế biến và tiêu thụ. Nâng cao chất lượng sản phẩm chè Shan, xây dựng thương hiệu chè đặc sản Bắc Kạn. Phát triển du lịch chè để quảng bá sản phẩm và văn hóa chè Shan. Góp phần bảo tồn giống chè Shan quý của vùng núi cao Bắc Kạn.
