Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một quốc gia nhiệt đới với khoảng 75% diện tích đất đai là đồi núi, sở hữu nguồn đa dạng sinh học phong phú với gần 12.000 loài thực vật và 7.000 loài động vật. Hệ thống rừng đặc dụng, bao gồm 105 khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN) và vườn quốc gia (VQG), đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học và duy trì các chức năng sinh thái thiết yếu. Tuy nhiên, việc quản lý các khu bảo tồn này đang gặp nhiều thách thức, đặc biệt là từ các cộng đồng địa phương (CĐĐP) sống trong vùng đệm, nơi có sự phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng (TNR) để sinh kế.

Rừng đặc dụng Hữu Liên, thuộc tỉnh Lạng Sơn, là một hệ sinh thái rừng trên núi đá vôi có giá trị sinh học cao với nhiều loài động thực vật quý hiếm. Vùng đệm của rừng trải rộng trên địa bàn 5 xã với tổng diện tích tự nhiên khoảng 26.000 ha, nơi sinh sống của 5 dân tộc chính gồm Kinh, Tày, Nùng, Dao và Mông với tổng dân số khoảng 3.447 người. Các hoạt động sử dụng đất và khai thác TNR của CĐĐP trong vùng đệm đã gây ra sự suy giảm nghiêm trọng về diện tích và chất lượng rừng, dẫn đến hiện tượng xói mòn đất và giảm năng suất cây trồng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định các hình thức tác động bất lợi của CĐĐP vùng đệm đến TNR tại rừng đặc dụng Hữu Liên, phân tích nguyên nhân và đề xuất giải pháp giảm thiểu tác động này, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi 5 xã vùng đệm, tập trung vào các cộng đồng sống gần rừng, với ý nghĩa quan trọng trong việc cân bằng giữa bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và phát triển bền vững vùng đệm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết chính:

  1. Lý thuyết hệ thống: Xem TNR và CĐĐP như các hệ thống liên kết chặt chẽ, trong đó các hoạt động kinh tế - xã hội của cộng đồng tác động trực tiếp đến hệ sinh thái rừng. Mức độ tác động phụ thuộc vào các yếu tố kinh tế, xã hội và công nghệ.

  2. Tháp sinh thái - nhân văn: Mô hình này phân tầng các yếu tố ảnh hưởng đến tác động của CĐĐP lên TNR theo bậc sinh thái, kinh tế, thể chế chính sách và đạo đức. Theo đó, sự phát triển kinh tế - xã hội địa phương càng cao thì tác động bất lợi đến TNR càng giảm.

  3. Quan điểm bảo tồn - phát triển: Nhấn mạnh sự cần thiết phải liên kết bảo tồn tài nguyên với phát triển sinh kế cộng đồng, thông qua các giải pháp thay thế sinh kế, cải thiện kinh tế và sự tham gia tích cực của cộng đồng trong quản lý tài nguyên.

Các khái niệm chính bao gồm: cộng đồng địa phương (Local Community), vùng đệm (Buffer Zone), tài nguyên rừng (TNR), và các hình thức tác động bất lợi của cộng đồng đến tài nguyên.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ các cơ quan quản lý rừng, UBND các xã, các báo cáo nghiên cứu liên quan; dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát thực địa tại 5 thôn điểm đại diện cho vùng đệm rừng đặc dụng Hữu Liên.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Phỏng vấn 120 hộ gia đình (24 hộ/thôn) được chọn theo phương pháp ngẫu nhiên có hệ thống, cùng với phỏng vấn ban quản lý thôn, ban quản lý rừng và các cuộc thảo luận nhóm (5 nhóm, mỗi nhóm 5-7 người).

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS và Excel để phân tích định lượng, thống kê mô tả; phân tích định tính cho các thông tin về chính sách, tổ chức cộng đồng và các yếu tố xã hội.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu và khảo sát thực địa trong năm 2009, phân tích và tổng hợp kết quả trong năm 2010.

Phương pháp tiếp cận có sự tham gia được áp dụng, trong đó cộng đồng tham gia qua hình thức tư vấn và cung cấp thông tin, sử dụng các công cụ đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và đánh giá có sự tham gia (PRA).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hình thức tác động bất lợi của CĐĐP đến TNR:

    • Trung bình mỗi năm, Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên phát hiện và xử lý khoảng 41 vụ vi phạm, bao gồm khai thác, chặt phá rừng trái phép, mua bán lâm sản trái phép và đốt rừng làm nương rẫy.
    • Diện tích rừng bị thiệt hại do khai thác trái phép tăng từ 151,97 m³ năm 2007 lên 249,7 m³ năm 2009.
    • Khoảng 60,83% hộ gia đình sử dụng đất rừng để trồng cây nông nghiệp như sắn, ngô, cây ăn quả và cây lâm nghiệp, trong đó 48,33% hộ trồng sắn trên đất rừng.
    • Việc trồng sắn thuần loài trên đất rừng kéo dài đã làm đất bạc màu, xói mòn nghiêm trọng; 91,78% hộ dân đồng ý rằng trồng sắn, ngô làm giảm độ màu mỡ đất rừng.
    • Hoạt động khai thác lâm sản ngoài gỗ và vận chuyển gỗ trái phép diễn ra phổ biến với khoảng 426 máy cưa xăng và 500-600 xe vận chuyển gỗ lậu trên địa bàn.
    • Thu nhập từ khai thác lâm sản trái phép có thể đạt khoảng 150.000 đồng/ngày, cao hơn nhiều so với thu nhập từ sản xuất nông nghiệp truyền thống.

  2. Nguyên nhân tác động bất lợi:

    • Kinh tế: Thu nhập chính của người dân chủ yếu từ nông nghiệp nhưng đất sản xuất hạn chế (bình quân 0,18 ha/người), đời sống còn khó khăn, thiếu sinh kế thay thế.
    • Xã hội: Nhận thức về bảo tồn và pháp luật còn hạn chế, tập quán canh tác lạc hậu, dân trí thấp, chính sách quản lý vùng đệm chưa hiệu quả.
    • Công nghệ: Thiếu kỹ thuật canh tác bền vững, công nghệ chế biến nông lâm sản còn nghèo nàn, chưa có giải pháp khoa học công nghệ phù hợp để hạn chế tác động tiêu cực.

  3. Tình hình quản lý và bảo vệ rừng:

    • Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên đã tổ chức tuần tra, truy quét với số lần tăng từ 81 lần năm 2007 lên 130 lần năm 2009.
    • Các hoạt động tuyên truyền pháp luật được tổ chức thường xuyên với sự tham gia của hàng trăm người dân mỗi năm.
    • Tuy nhiên, các vi phạm vẫn diễn ra phổ biến và chưa được kiểm soát triệt để do lực lượng bảo vệ mỏng và lợi ích kinh tế từ khai thác rừng cao.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự tác động bất lợi của CĐĐP vùng đệm đến TNR tại rừng đặc dụng Hữu Liên là đa dạng và nghiêm trọng, bao gồm khai thác gỗ trái phép, sử dụng đất rừng để trồng cây nông nghiệp không bền vững, khai thác lâm sản ngoài gỗ và các hoạt động gây rủi ro khác. Số liệu thống kê về số vụ vi phạm, diện tích rừng bị thiệt hại và mức độ sử dụng đất rừng cho sản xuất nông nghiệp cho thấy áp lực lên tài nguyên là rất lớn.

Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ điều kiện kinh tế khó khăn của cộng đồng, thiếu các sinh kế thay thế hiệu quả, cùng với nhận thức và quản lý còn hạn chế. So sánh với các nghiên cứu tại các vùng đệm khác ở Việt Nam và quốc tế, tình trạng này là phổ biến, phản ánh mâu thuẫn giữa bảo tồn và phát triển sinh kế cộng đồng. Việc thiếu các giải pháp đồng bộ về kinh tế, xã hội và công nghệ đã làm cho các chương trình hỗ trợ vùng đệm chưa phát huy hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện tỷ lệ hộ sử dụng đất rừng, mức độ suy giảm chất lượng đất, số vụ vi phạm và khối lượng gỗ bị khai thác trái phép theo năm, giúp minh họa rõ ràng xu hướng và mức độ tác động.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển các sinh kế thay thế bền vững

    • Hỗ trợ người dân phát triển các mô hình nông nghiệp bền vững, trồng cây đa dạng thay thế cho sắn và ngô thuần loài nhằm giảm áp lực lên đất rừng.
    • Thời gian thực hiện: 2-3 năm; Chủ thể: UBND các xã phối hợp với các tổ chức phát triển nông nghiệp.

  2. Tăng cường công tác tuyên truyền và nâng cao nhận thức cộng đồng

    • Triển khai các chương trình giáo dục về bảo tồn tài nguyên, pháp luật quản lý rừng và lợi ích lâu dài của bảo vệ rừng cho người dân vùng đệm.
    • Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: Ban quản lý rừng, các tổ chức xã hội và chính quyền địa phương.

  3. Củng cố và nâng cao năng lực quản lý bảo vệ rừng

    • Tăng cường lực lượng kiểm lâm, trang bị công cụ hỗ trợ tuần tra, áp dụng công nghệ giám sát hiện đại để phát hiện và xử lý vi phạm kịp thời.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ban quản lý rừng đặc dụng, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.

  4. Ứng dụng khoa học công nghệ trong quản lý và phục hồi rừng

    • Nghiên cứu và áp dụng các biện pháp kỹ thuật cải tạo đất bạc màu, phục hồi rừng tự nhiên và trồng rừng kinh tế phù hợp với điều kiện địa phương.
    • Thời gian thực hiện: 3-5 năm; Chủ thể: Các viện nghiên cứu, trường đại học phối hợp với địa phương.

  5. Khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong quản lý tài nguyên

    • Thiết lập các tổ chức cộng đồng quản lý rừng, giao khoán đất rừng có kiểm soát, chia sẻ lợi ích từ tài nguyên rừng một cách công bằng.
    • Thời gian thực hiện: 2 năm; Chủ thể: UBND xã, Ban quản lý rừng, các tổ chức cộng đồng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách quản lý vùng đệm hiệu quả, cân bằng giữa bảo tồn và phát triển kinh tế xã hội.
    • Use case: Thiết kế chương trình hỗ trợ sinh kế cho cộng đồng vùng đệm.

  2. Các tổ chức bảo tồn và phát triển cộng đồng

    • Lợi ích: Hiểu rõ các hình thức tác động và nguyên nhân để triển khai các dự án bảo tồn có sự tham gia của cộng đồng.
    • Use case: Xây dựng mô hình quản lý rừng cộng đồng tại vùng đệm.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành lâm nghiệp, môi trường

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, phân tích tác động xã hội - kinh tế đến tài nguyên rừng.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu liên quan đến bảo tồn và phát triển bền vững.

  4. Cộng đồng địa phương và cán bộ quản lý vùng đệm

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức về tác động của các hoạt động sinh kế đến tài nguyên rừng và các giải pháp giảm thiểu.
    • Use case: Tham gia quản lý và bảo vệ rừng hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cộng đồng địa phương lại tác động bất lợi đến tài nguyên rừng?
    Do đời sống kinh tế khó khăn, thiếu đất sản xuất, sinh kế hạn chế, cộng đồng phải khai thác rừng để kiếm sống. Ví dụ, nhiều hộ trồng sắn trên đất rừng làm đất bạc màu nhưng vẫn phải duy trì vì thiếu lựa chọn khác.

  2. Các hình thức tác động bất lợi cụ thể là gì?
    Bao gồm khai thác gỗ trái phép, sử dụng đất rừng để trồng cây nông nghiệp, khai thác lâm sản ngoài gỗ, săn bắt động vật hoang dã và đốt rừng làm nương rẫy.

  3. Làm thế nào để giảm thiểu tác động bất lợi của cộng đồng đến rừng?
    Cần phát triển sinh kế thay thế bền vững, tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức, củng cố quản lý bảo vệ rừng và khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong quản lý tài nguyên.

  4. Vai trò của Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên trong bảo vệ rừng là gì?
    Ban quản lý tổ chức tuần tra, phát hiện và xử lý vi phạm, tuyên truyền pháp luật, phối hợp với các cơ quan chức năng để bảo vệ tài nguyên rừng.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các vùng đệm khác không?
    Có thể áp dụng các nguyên tắc và giải pháp chung, tuy nhiên cần điều chỉnh phù hợp với đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội và văn hóa của từng vùng đệm cụ thể.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định rõ các hình thức tác động bất lợi của cộng đồng địa phương vùng đệm đến tài nguyên rừng đặc dụng Hữu Liên, bao gồm khai thác gỗ trái phép, sử dụng đất rừng không bền vững và khai thác lâm sản ngoài gỗ.
  • Nguyên nhân chính là do điều kiện kinh tế khó khăn, nhận thức và quản lý còn hạn chế, cùng với công nghệ và kỹ thuật canh tác chưa phù hợp.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào phát triển sinh kế bền vững, nâng cao nhận thức, củng cố quản lý và ứng dụng khoa học công nghệ.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ mối quan hệ giữa bảo tồn tài nguyên và phát triển kinh tế xã hội vùng đệm, cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách và chương trình phát triển bền vững.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các vùng đệm khác.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ tài nguyên rừng và phát triển bền vững cộng đồng vùng đệm!