Luận văn về phát triển nông lâm kết hợp ở huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa

• Tác giả: Vũ Thị Kim Thoa
• Người hướng dẫn: TS. Trịnh Thị Phan
• Trường học: Trường Đại Học Hồng Đức
• Chuyên ngành: Địa Lí Học
• Đề tài: Nghiên Cứu Phát Triển Nông Lâm Kết Hợp Tại Huyện Lang Chánh, Thanh Hóa
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Thanh Hóa

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NÔNG, LÂM NGHIỆP VÀ NÔNG LÂM KẾT HỢP
• 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài
• 1.2. Về nông, lâm nghiệp
• 1.3. Về Nông, Lâm kết hợp
• 1.4. Một số lý thuyết phát triển nông lâm kết hợp
• 1.5. Cơ sở thực tiễn
• 1.6. Phát triển nông lâm kết hợp ở vùng Bắc Trung Bộ
• 1.7. Phát triển nông lâm kết hợp ở tỉnh Thanh Hóa
• 1.8. Tiểu kết chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: CÁC ĐIỀU KIỆN VÀ THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NÔNG, LÂM VÀ NÔNG LÂM KẾT HỢP Ở HUYỆN LANG CHÁNH, TỈNH THANH HÓA
• 2.1. Các điều kiện phát triển nông, lâm và nông lâm kết hợp
• 2.2. Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ
• 2.3. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên
• 2.4. Điều kiện kinh tế xã hội
• 2.5. Đánh giá chung
• 2.6. Thực trạng nông, lâm và nông lâm kết hợp ở huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa
• 2.6.1. Vị trí và vai trò của nông, lâm nghiệp trong nền kinh tế huyện Lang Chánh
• 2.6.2. Thực trạng phát triển ngành nông, lâm nghiệp
• 2.6.3. Thực trạng nông lâm kết hợp ở huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa
• 2.7. Tiểu kết chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NÔNG LÂM KẾT HỢP Ở HUYỆN LANG CHÁNH, TỈNH THANH HÓA
• 3.1. Quan điểm, mục tiêu và định hướng phát triển
• 3.1.1. Quan điểm, mục tiêu
• 3.1.2. Định hướng phát triển
• 3.2. Giải pháp lựa chọn mô hình nông lâm kết hợp phù hợp và hiệu quả
• 3.3. Giải pháp quy hoạch và sử dụng đất nông nghiệp
• 3.4. Giải pháp về vốn
• 3.5. Giải pháp về khoa học kỹ thuật công nghệ (Dự án cải tạo vườn tạp)
• 3.6. Giải pháp về mở rộng thị trường tiêu thụ
• 3.7. Giải pháp khai thác và vận dụng tri thức bản địa vào sản xuất
• 3.8. Giải pháp liên kết chuỗi giá trị
• 3.9. Giải pháp tổ chức, quản lý
• 3.10. Giải pháp về bảo vệ môi trường
• 3.11. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Cơ sở lý luận và thực tiễn về nông lâm nghiệp và nông lâm kết hợp

Nông lâm kết hợp (NLKH) là một phương thức canh tác khoa học, được xây dựng dựa trên những lợi thế tự nhiên của các hệ sinh thái khác nhau. Mô hình này không chỉ giúp khai thác hợp lý tài nguyên thiên nhiên mà còn tạo ra sự phát triển bền vững cho nông nghiệp nông thôn. Việc áp dụng NLKH đã có từ rất sớm, với các hình thức canh tác truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số. Đặc biệt, mô hình VAC (Vườn - Ao - Chuồng) đã được phát triển mạnh mẽ ở miền Bắc Việt Nam từ những năm 60 của thế kỷ 20. Những mô hình này đã chứng minh được hiệu quả trong việc bảo vệ môi trường và tăng cường an ninh lương thực cho người dân. Tuy nhiên, việc phát triển NLKH ở một số khu vực còn gặp khó khăn do điều kiện tự nhiên không đồng nhất và sự thiếu hụt về kỹ thuật canh tác. Theo nghiên cứu, việc phát triển NLKH ở huyện Lang Chánh cần phải dựa trên các điều kiện thực tế của địa phương để đảm bảo hiệu quả kinh tế và môi trường.

1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài

Nghiên cứu về NLKH đã được chú trọng từ những năm 70 của thế kỷ XX, khi Hội nghị Lâm nghiệp thế giới lần thứ VIII diễn ra tại Indonesia. Từ đó, nhiều tổ chức quốc tế như ICRAF đã tiến hành nghiên cứu và phát triển mô hình NLKH trên quy mô toàn cầu. Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu về NLKH đã được thực hiện từ lâu, nhưng chủ yếu tập trung vào khía cạnh kỹ thuật mà chưa chú ý đến khía cạnh kinh tế, xã hội. Điều này dẫn đến việc áp dụng các mô hình NLKH thường gặp khó khăn trong thực tiễn. Các nghiên cứu cần mở rộng hơn nữa về các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của mô hình NLKH, đặc biệt là trong bối cảnh biến đổi khí hậu và sự thay đổi nhu cầu thị trường.

II. Các điều kiện và thực trạng phát triển nông lâm và nông lâm kết hợp ở huyện Lang Chánh

Huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa, với địa hình phức tạp và tài nguyên thiên nhiên phong phú, là một trong những khu vực có tiềm năng lớn cho phát triển nông lâm kết hợp. Đặc biệt, huyện có diện tích đất lâm nghiệp chiếm 86,32% tổng diện tích tự nhiên, tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển các mô hình NLKH. Tuy nhiên, thực trạng phát triển nông lâm kết hợp tại đây vẫn còn nhiều hạn chế. Việc áp dụng các kỹ thuật canh tác hiện đại chưa được phổ biến rộng rãi, dẫn đến hiệu quả sản xuất chưa đạt mức tối ưu. Các hộ nông dân vẫn chủ yếu sử dụng các phương pháp truyền thống, trong khi nhu cầu về lương thực và thực phẩm ngày càng tăng cao. Do đó, cần có những giải pháp cụ thể để nâng cao hiệu quả của mô hình nông lâm kết hợp, nhằm đáp ứng nhu cầu thực tiễn và bảo vệ môi trường.

2.1. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên

Điều kiện tự nhiên của huyện Lang Chánh bao gồm địa hình đồi núi, khí hậu mưa nhiều và đất đai màu mỡ, rất thích hợp cho việc phát triển nông nghiệp và lâm nghiệp. Huyện có nhiều loại đất khác nhau, từ đất phù sa đến đất đỏ bazan, tạo điều kiện cho việc trồng trọt đa dạng. Tuy nhiên, địa hình dốc cũng gây ra nhiều thách thức trong việc canh tác, đặc biệt là trong việc bảo vệ đất và nguồn nước. Việc phát triển nông lâm kết hợp sẽ giúp cải thiện tình trạng xói mòn đất, đồng thời tăng cường khả năng giữ nước của đất, từ đó góp phần bảo vệ môi trường sinh thái.

III. Định hướng và giải pháp phát triển nông lâm kết hợp ở huyện Lang Chánh

Để phát triển nông lâm kết hợp hiệu quả tại huyện Lang Chánh, cần xác định rõ các mục tiêu phát triển và định hướng cụ thể. Một trong những giải pháp quan trọng là lựa chọn mô hình nông lâm kết hợp phù hợp với điều kiện tự nhiên và nhu cầu của người dân. Việc quy hoạch và sử dụng đất nông nghiệp hợp lý cũng là yếu tố quyết định đến sự thành công của mô hình này. Ngoài ra, cần tăng cường đầu tư về vốn, khoa học kỹ thuật, và mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm nông lâm kết hợp. Bên cạnh đó, việc bảo vệ môi trường cũng cần được chú trọng trong quá trình phát triển, nhằm đảm bảo tính bền vững cho mô hình nông lâm kết hợp trong tương lai.

3.1. Giải pháp về vốn và khoa học kỹ thuật

Giải pháp về vốn là rất quan trọng trong việc phát triển nông lâm kết hợp. Cần có các chính sách hỗ trợ tài chính cho các hộ nông dân tham gia vào mô hình này, từ đó khuyến khích họ đầu tư vào sản xuất. Đồng thời, việc ứng dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất cũng cần được chú trọng. Các dự án cải tạo vườn tạp, phát triển kỹ thuật canh tác mới sẽ giúp nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng, các tổ chức phi chính phủ và người dân trong việc triển khai các giải pháp này là rất cần thiết để đạt được hiệu quả cao nhất.

Tổng quan nghiên cứu

Phát triển nông lâm kết hợp (NLKH) là một phương thức canh tác khoa học dựa trên lợi thế tự nhiên của các hệ sinh thái khác nhau, nhằm khai thác hợp lý nguồn lực tự nhiên và tiềm năng sinh thái vùng nông lâm nghiệp. Tại huyện Lang Chánh, tỉnh Thanh Hóa, với diện tích tự nhiên hơn 58.000 ha, trong đó đất lâm nghiệp chiếm khoảng 86,3% và đất nông nghiệp chiếm 6,8%, NLKH được xem là hướng đi phù hợp để phát triển kinh tế nông thôn bền vững. Nghiên cứu sử dụng chuỗi số liệu từ năm 2010 đến 2021, tập trung khảo sát các mô hình NLKH tại các xã Tân Phúc, Giao An, Trí Nang nhằm phân tích các nhân tố ảnh hưởng, đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển NLKH hiệu quả đến năm 2030.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích nhân tố ảnh hưởng, đánh giá hiện trạng phát triển nông lâm nghiệp và các mô hình kết hợp, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển NLKH bền vững, góp phần nâng cao thu nhập, bảo vệ môi trường và đảm bảo an ninh lương thực cho người dân vùng núi. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh đất đai bị xói mòn, dân số tăng, nhu cầu lương thực thực phẩm ngày càng cao, đồng thời phải bảo vệ môi trường sinh thái và phát triển kinh tế xã hội ổn định tại huyện Lang Chánh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển NLKH, bao gồm:

• Lý thuyết hệ sinh thái nông lâm kết hợp: NLKH là hệ thống quản lý tài nguyên thiên nhiên năng động, dựa trên sinh thái, tích hợp cây thân gỗ lâu năm với cây trồng nông nghiệp hoặc vật nuôi trên cùng một diện tích nhằm tối ưu hóa năng suất và lợi ích kinh tế, xã hội, môi trường.

• Mô hình hệ canh tác nông lâm: Bao gồm các hệ canh tác nông lâm, lâm nông, lâm súc và nông lâm ngư kết hợp, phù hợp với điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội từng vùng.

• Khái niệm phát triển bền vững trong NLKH: Phát triển NLKH không chỉ tăng sản lượng mà còn bảo vệ môi trường, sử dụng đất hợp lý, duy trì đa dạng sinh học và đảm bảo an ninh lương thực lâu dài.

Các khái niệm chính bao gồm: nông lâm kết hợp, hệ sinh thái nông lâm, phát triển bền vững, điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến NLKH, và các nhân tố kinh tế xã hội tác động đến phát triển NLKH.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Sử dụng số liệu sơ cấp từ UBND huyện Lang Chánh, Phòng Nông nghiệp, Phòng Thống kê huyện, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Thanh Hóa, cùng các tài liệu thứ cấp như bản đồ, đề án quy hoạch, luận án, sách báo trong và ngoài nước.

• Phương pháp phân tích: Phân tích, tổng hợp, so sánh số liệu thống kê từ năm 2010 đến 2021 để đánh giá thực trạng và xu hướng phát triển NLKH. Phân tích các nhân tố tự nhiên, kinh tế xã hội ảnh hưởng đến NLKH.

• Phương pháp thực địa: Khảo sát trực tiếp các mô hình NLKH tại các xã Tân Phúc, Giao An, Trí Nang nhằm thu thập thông tin về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và hiệu quả mô hình.

• Phương pháp điều tra xã hội học: Phỏng vấn doanh nghiệp, trang trại, hộ nông dân sản xuất theo mô hình NLKH để hiểu rõ hơn về thực trạng và khó khăn.

• Phương pháp chuyên gia: Lấy ý kiến tham khảo của cán bộ quản lý, kỹ sư nông nghiệp, lãnh đạo và người lao động trong lĩnh vực NLKH.

• Phương pháp bản đồ: Sử dụng phần mềm Mapinfo 15 để xây dựng bản đồ chuyên đề thể hiện điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và phân bố NLKH trên địa bàn huyện.

Cỡ mẫu khảo sát gồm các hộ nông dân, doanh nghiệp và trang trại tiêu biểu tại 3 xã trọng điểm, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp với phương pháp chuyên gia nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Điều kiện tự nhiên thuận lợi nhưng có nhiều thách thức: Huyện Lang Chánh có địa hình đa dạng với hơn 50% diện tích có độ cao từ 500-700m, khoảng 25% diện tích có độ dốc trên 25 độ, khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa với tổng lượng mưa trung bình trên 2.000 mm/năm. Đất đai chủ yếu là đất feralit chiếm phần lớn diện tích, thích hợp cho phát triển rừng sản xuất và các mô hình NLKH. Tuy nhiên, địa hình dốc, chia cắt mạnh và mưa lớn theo mùa gây xói mòn đất, ảnh hưởng đến sản xuất nông lâm.

2. Hiện trạng sử dụng đất ưu thế cho lâm nghiệp: Đất lâm nghiệp chiếm 86,3% diện tích tự nhiên, đất nông nghiệp chỉ chiếm 6,8%. Diện tích đất trồng cây lâu năm và đất rừng sản xuất chiếm tỷ trọng lớn, trong khi đất trồng cây hàng năm và đất trồng lúa nước còn hạn chế. Điều này phản ánh xu hướng phát triển NLKH dựa trên rừng trồng kết hợp cây nông nghiệp xen kẽ.

3. Mô hình NLKH đa dạng và hiệu quả kinh tế xã hội: Các mô hình NLKH phổ biến gồm trồng rừng keo tai tượng kết hợp cây ngắn ngày như sắn, ngô; mô hình rừng – chăn nuôi dê, bò; mô hình nông lâm ngư kết hợp tại các vùng đất trũng gần ao hồ. Hiệu quả kinh tế được cải thiện rõ rệt với thu nhập tăng khoảng 20-30% so với sản xuất nông nghiệp đơn thuần. Mô hình cũng góp phần giảm xói mòn đất, bảo vệ môi trường sinh thái.

4. Nhân tố kinh tế xã hội ảnh hưởng đến phát triển NLKH: Nguồn vốn đầu tư còn hạn chế, trình độ kỹ thuật và quản lý của người dân chưa đồng đều, cơ sở hạ tầng giao thông và thủy lợi chưa phát triển đồng bộ. Thị trường tiêu thụ sản phẩm NLKH còn nhỏ lẻ, thiếu liên kết chuỗi giá trị. Tuy nhiên, chính sách hỗ trợ của Nhà nước và sự quan tâm của các tổ chức đã tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển NLKH.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy NLKH tại huyện Lang Chánh phù hợp với điều kiện tự nhiên đa dạng và phức tạp, đặc biệt là địa hình đồi núi dốc và khí hậu nhiệt đới ẩm. Việc kết hợp trồng rừng với cây nông nghiệp và chăn nuôi không chỉ tăng hiệu quả sử dụng đất mà còn góp phần bảo vệ môi trường, giảm thiểu xói mòn đất và duy trì đa dạng sinh học. So sánh với các nghiên cứu tại vùng Bắc Trung Bộ và các huyện miền núi khác, hiệu quả kinh tế của các mô hình NLKH tại Lang Chánh tương đương hoặc cao hơn, nhờ sự đa dạng hóa sản phẩm và tận dụng tốt nguồn lực địa phương.

Tuy nhiên, hạn chế về vốn, kỹ thuật và thị trường tiêu thụ là những rào cản cần được khắc phục để phát triển bền vững. Việc áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật, nâng cao trình độ quản lý và tổ chức sản xuất, cùng với sự hỗ trợ chính sách phù hợp sẽ giúp NLKH phát huy tối đa tiềm năng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu sử dụng đất, biểu đồ tăng trưởng thu nhập từ các mô hình NLKH và bản đồ phân bố các mô hình trên địa bàn huyện để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đầu tư vốn và hỗ trợ tài chính: Khuyến khích các tổ chức tín dụng, ngân hàng và chính quyền địa phương tạo điều kiện vay vốn ưu đãi cho các hộ dân và doanh nghiệp phát triển NLKH. Mục tiêu tăng tỷ lệ đầu tư vốn cho NLKH lên khoảng 30% trong giai đoạn 2024-2030.

2. Nâng cao trình độ kỹ thuật và quản lý sản xuất: Tổ chức các lớp tập huấn, chuyển giao công nghệ, kỹ thuật canh tác NLKH cho người dân, đặc biệt tại các xã trọng điểm. Thực hiện trong vòng 3 năm đầu tiên của kế hoạch phát triển.

3. Phát triển cơ sở hạ tầng và hệ thống thủy lợi: Đầu tư nâng cấp giao thông nông thôn, hệ thống thủy lợi để đảm bảo nguồn nước tưới tiêu ổn định, giảm thiểu rủi ro thiên tai. Chủ thể thực hiện là UBND huyện phối hợp với các sở ngành liên quan, hoàn thành trong 5 năm tới.

4. Xây dựng và mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm NLKH: Hỗ trợ liên kết chuỗi giá trị, phát triển thương hiệu sản phẩm, xúc tiến thương mại trong và ngoài tỉnh. Khuyến khích hợp tác xã, doanh nghiệp tham gia chuỗi cung ứng. Thời gian triển khai từ 2024 đến 2030.

5. Bảo vệ môi trường và sử dụng đất bền vững: Áp dụng các biện pháp kỹ thuật chống xói mòn, bảo vệ rừng, sử dụng phân bón hữu cơ và kỹ thuật canh tác thân thiện môi trường. Chủ thể là các hộ dân, chính quyền địa phương và các tổ chức hỗ trợ kỹ thuật.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách phát triển NLKH phù hợp với điều kiện địa phương, góp phần phát triển kinh tế nông thôn bền vững.

2. Các nhà nghiên cứu và giảng viên ngành địa lý, nông lâm nghiệp: Tài liệu tham khảo về lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực trạng phát triển NLKH tại vùng miền núi, phục vụ cho nghiên cứu và giảng dạy.

3. Hộ nông dân và doanh nghiệp sản xuất nông lâm kết hợp: Cung cấp thông tin về các mô hình NLKH hiệu quả, các giải pháp kỹ thuật và quản lý giúp nâng cao năng suất, thu nhập và bảo vệ môi trường.

4. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực phát triển nông thôn và bảo vệ môi trường: Tham khảo để thiết kế chương trình hỗ trợ, dự án phát triển NLKH phù hợp với điều kiện thực tế của huyện Lang Chánh.

Câu hỏi thường gặp

1. Nông lâm kết hợp là gì và có vai trò như thế nào?
   NLKH là hệ thống canh tác kết hợp cây thân gỗ lâu năm với cây trồng nông nghiệp hoặc vật nuôi trên cùng một diện tích nhằm tối ưu hóa năng suất và lợi ích kinh tế, xã hội, môi trường. Nó giúp bảo vệ đất, tăng thu nhập và đa dạng hóa sản phẩm.

2. Điều kiện tự nhiên nào ảnh hưởng lớn nhất đến phát triển NLKH ở Lang Chánh?
   Địa hình đồi núi dốc, khí hậu nhiệt đới ẩm với lượng mưa lớn theo mùa và đất feralit là những yếu tố chính ảnh hưởng đến lựa chọn mô hình NLKH phù hợp và hiệu quả.

3. Các mô hình NLKH phổ biến tại huyện Lang Chánh là gì?
   Các mô hình chính gồm trồng rừng keo tai tượng kết hợp cây ngắn ngày, mô hình rừng – chăn nuôi dê, bò, và mô hình nông lâm ngư kết hợp tại các vùng đất trũng gần ao hồ.

4. Những khó khăn chính trong phát triển NLKH tại Lang Chánh là gì?
   Hạn chế về vốn đầu tư, trình độ kỹ thuật và quản lý của người dân, cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ, thị trường tiêu thụ sản phẩm còn nhỏ lẻ và thiếu liên kết chuỗi giá trị.

5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả phát triển NLKH tại địa phương?
   Cần tăng cường đầu tư vốn, nâng cao kỹ thuật và quản lý, phát triển cơ sở hạ tầng, mở rộng thị trường tiêu thụ và áp dụng các biện pháp bảo vệ môi trường bền vững.

Kết luận

• Nông lâm kết hợp là phương thức canh tác phù hợp và hiệu quả tại huyện Lang Chánh, góp phần nâng cao thu nhập và bảo vệ môi trường.
• Điều kiện tự nhiên đa dạng và phức tạp tạo thuận lợi và thách thức cho phát triển NLKH, đòi hỏi lựa chọn mô hình phù hợp.
• Hiện trạng sử dụng đất ưu thế cho lâm nghiệp, mô hình NLKH đa dạng với hiệu quả kinh tế xã hội rõ rệt.
• Các nhân tố kinh tế xã hội như vốn, kỹ thuật, cơ sở hạ tầng và thị trường tiêu thụ cần được cải thiện để phát triển bền vững.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể về vốn, kỹ thuật, hạ tầng và thị trường nhằm thúc đẩy phát triển NLKH đến năm 2030.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và người dân cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và điều chỉnh phù hợp để phát huy tối đa tiềm năng NLKH tại huyện Lang Chánh.