Nghiên Cứu Nhân Vật Trong Tiểu Thuyết Việt Nam Từ Đầu Thế Kỷ XXI Đến Nay

Nhân vật văn học không chỉ đơn thuần là hình ảnh con người mà còn là phương tiện để truyền tải tư tưởng, cảm xúc và quan niệm của nhà văn. Vai trò của nhân vật thể hiện ở khả năng tác động đến nhận thức của người đọc, giúp họ hiểu sâu sắc hơn về cuộc sống và xã hội. Nhân vật là yếu tố then chốt để xây dựng cốt truyện, tạo dựng không gian nghệ thuật và thể hiện phong cách của tác giả. Nhân vật là một mặt của hình thức nghệ thuật của văn học, gắn liền với nội dung bằng những mối liên hệ khăng khít nhất và với mục đích thuyết minh cho tư tưởng của tác phẩm [101, tr.20].

Nhân vật trong tiểu thuyết có những đặc điểm riêng biệt so với các thể loại văn học khác. Mikhail Mikhailovich Bakhtin đã chỉ ra sự khác biệt giữa nhân vật sử thi và nhân vật tiểu thuyết. Nếu như sử thi tập trung thể hiện quá khứ anh hùng, thì tiểu thuyết miêu tả cuộc sống hiện tại không ngừng biến đổi. Nhân vật tiểu thuyết không nên là "anh hùng" theo nghĩa sử thi, mà nên thống nhất trong bản thân các nét vừa chính diện vừa phản diện, vừa tầm thường vừa cao cả [109, tr.]. Nhân vật trong tiểu thuyết thường xuyên không tương ứng với "thân xác xã hội" của nó, và sự sống thực sự diễn ra ở chỗ con người vượt ra ngoài giới hạn đã có.

Sau năm 1986 và nhất là từ năm 2000 trở đi, quan niệm về con người trong văn xuôi trở nên phức tạp, nhiều chiều. Sự phân rã tính cách và xu hướng phi điển hình hóa đã làm thay đổi khá căn bản quan niệm về nhân vật trong văn xuôi. Sự dịch chuyển từ kiểu nhân vật tính cách sang nhân vật tự ý thức hay sự tan rã và dần tiết giảm số lượng để đào sâu về chất khi xây dựng các nhân vật trong tiểu thuyết đang là những thách thức để nhiều cây bút thử sức tìm tòi thể nghiệm với phương thức mới đầy sáng tạo.

Năm 2000 gắn liền với dấu mốc quan trọng chuyển giao thế kỷ ở nhiều lĩnh vực. Về văn học, nền kinh tế thị trường khởi sắc đã chi phối, tạo nên không gian thương mại cho văn học. Các hoạt động xuất bản, tiếp thị và phân phối dịch vụ trung gian, cơ chế chính sách, Luật xuất bản hay vấn đề thị hiếu của độc giả đã thúc đẩy chuỗi cung - cầu và người sáng tác. Riêng tiểu thuyết, sự thành công của một loạt các tác giả tác phẩm tạo nên bước ngoặt đáng chú ý.

Sự trở lại của Nguyễn Xuân Khánh sau gần bốn mươi năm vắng bóng bằng tiểu thuyết lịch sử khá đồ sộ Hồ Quý Ly mang theo dấu ấn hiện đại hóa đậm nét, khuynh hướng ngoại biên hóa cộng với tinh thần hiện sinh thấm đẫm ở nhiều nhân vật, khác hẳn với lối viết tiểu thuyết lịch sử trước đây đã gây tiếng vang lớn. Với tiểu thuyết Một thế giới không có đàn bà, Bùi Anh Tấn lần đầu tiên đề cập rất thành công đến vấn đề đồng tính luyến ái và kiểu nhân vật đồng tính trong văn học Việt.

Nhân vật lý tưởng trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay không còn mang những đặc điểm đơn giản, một chiều như trước. Thay vào đó, họ là những con người có lý tưởng cao đẹp nhưng cũng phải đối mặt với những khó khăn, thử thách trong cuộc sống. Sự thay đổi này phản ánh sự thay đổi về giá trị trong xã hội, khi những giá trị truyền thống đang dần bị thách thức bởi những giá trị mới.

Nhân vật bi kịch trong tiểu thuyết Việt Nam thường là những con người phải chịu đựng những đau khổ, mất mát lớn trong cuộc sống. Số phận của họ thường bị chi phối bởi những yếu tố khách quan như chiến tranh, nghèo đói, bất công xã hội. Tuy nhiên, nhân vật bi kịch cũng có thể là những con người tự gây ra bi kịch cho chính mình do những sai lầm, lựa chọn sai lầm.

Nhân vật tha hóa trong tiểu thuyết Việt Nam thường là những con người bị mất phương hướng trong cuộc sống, không còn tin vào những giá trị truyền thống. Họ có thể trở nên ích kỷ, vô cảm, thậm chí là độc ác. Sự tha hóa của nhân vật phản ánh sự khủng hoảng về tinh thần trong xã hội hiện đại.

Việc chuyển giao ngôi kể là một thủ pháp nghệ thuật quan trọng trong việc xây dựng nhân vật. Thay vì sử dụng một ngôi kể duy nhất, các nhà văn có thể chuyển đổi giữa các ngôi kể khác nhau để tạo ra nhiều góc nhìn khác nhau về nhân vật. Điều này giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về tâm lý và hành động của nhân vật.

Trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay, tính dục không chỉ là một yếu tố sinh học mà còn là một kí hiệu văn hóa. Các nhà văn có thể sử dụng tính dục để thể hiện những khía cạnh khác nhau của nhân vật, như sự khao khát, sự cô đơn, sự nổi loạn. Việc sử dụng tính dục như một kí hiệu văn hóa giúp nhân vật trở nên phức tạp và đa chiều hơn.

Ngôn ngữ nhân vật là một yếu tố quan trọng trong việc xây dựng nhân vật. Các nhà văn có thể tạo ra những tương giao đặc biệt trong ngôn ngữ nhân vật để thể hiện những mối quan hệ phức tạp giữa các nhân vật. Điều này giúp người đọc hiểu sâu sắc hơn về thế giới nội tâm của nhân vật và những xung đột trong xã hội.

Việc phân tích nhân vật giúp các nhà phê bình đánh giá giá trị nội dung của tác phẩm, như những vấn đề xã hội, những thông điệp mà nhà văn muốn truyền tải. Đồng thời, việc phân tích nhân vật cũng giúp các nhà phê bình đánh giá giá trị nghệ thuật của tác phẩm, như cách nhà văn xây dựng nhân vật, sử dụng ngôn ngữ, tạo dựng không gian nghệ thuật.

Nghiên cứu về nhân vật giúp các nhà phê bình nhận diện những xu hướng mới trong văn học Việt Nam đương đại, như sự thay đổi về quan niệm về con người, sự xuất hiện của những loại hình nhân vật mới, sự đổi mới về thủ pháp nghệ thuật. Điều này giúp các nhà phê bình có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về văn học Việt Nam.

Mối quan hệ giữa nhân vật và xã hội là một khía cạnh quan trọng cần được nghiên cứu. Nhân vật không chỉ là sản phẩm của xã hội mà còn là tác nhân tác động đến xã hội. Việc nghiên cứu mối quan hệ này giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về sự vận động và phát triển của xã hội.

Văn hóa có ảnh hưởng sâu sắc đến nhân vật. Các giá trị văn hóa, phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo đều có thể tác động đến tâm lý, hành động và số phận của nhân vật. Việc nghiên cứu ảnh hưởng của văn hóa đến nhân vật giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về bản sắc văn hóa của dân tộc.