I. Nà Lữ Mấy nét khái quát về vị trí địa lý điều kiện tự nhiên và xã hội
Nà Lữ, một cánh đồng cổ của Cao Bằng, đã xuất hiện trong truyền thuyết Pú Lương Quân, phản ánh cuộc sống nguyên thủy của người Tày cổ. Đầu thế kỷ XIX, theo tài liệu địa bạ, phường Nà Lữ là một đơn vị hành chính tương đương cấp xã, thuộc tổng Hà Đàm, châu Thạch Lâm, trấn Cao Bằng. Vị trí địa lý của Nà Lữ rất thuận lợi, nằm cách Thị xã 10km về hướng Đông Nam và cách Thị trấn Nước Hai 6km về hướng Tây Bắc. Địa bạ Gia Long 4 (1805) ghi nhận rằng phường Nà Lữ có các ranh giới rõ ràng với các xã lân cận. Sau cải cách hành chính Minh Mệnh, địa giới phường Nà Lữ vẫn được giữ nguyên, cho thấy sự ổn định trong quản lý hành chính. Đến cuối thế kỷ XIX, xã Nà Lữ gồm 16 bản, trong đó có nhiều xóm hiện nay thuộc xã Hoàng Tung. Nà Lữ, theo tiếng Tày cổ, có nghĩa là ruộng sâu, lầy thụt, phản ánh đặc điểm địa hình của khu vực này. Qua khảo sát thực tế, có thể thấy rằng Nà Lữ là một vùng đất trũng ven sông, với nhiều giếng nước tự nhiên, tạo điều kiện thuận lợi cho việc canh tác nông nghiệp.
1.1. Đặc điểm địa lý
Đặc điểm địa lý của Nà Lữ không chỉ thể hiện qua vị trí mà còn qua điều kiện tự nhiên. Nà Lữ nằm trong vùng có khí hậu ôn hòa, thuận lợi cho việc trồng lúa nước, một trong những nghề chính của người dân nơi đây. Địa hình chủ yếu là đồng bằng, với nhiều khu vực trũng, tạo điều kiện cho việc tưới tiêu. Sông Bằng chảy qua khu vực này, cung cấp nguồn nước dồi dào cho sản xuất nông nghiệp. Các xóm như Làng Đền, Nà Lữ, Bản Giài đều nằm gần sông, giúp cho việc giao thương và sinh hoạt của người dân trở nên dễ dàng hơn. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến đời sống kinh tế mà còn tạo ra những nét văn hóa đặc trưng của cư dân nơi đây, thể hiện qua các phong tục tập quán gắn liền với sông nước.
II. Quá trình lịch sử
Quá trình lịch sử của Nà Lữ từ thế kỷ IX đến giữa thế kỷ XIX là một chuỗi biến động chính trị, xã hội và văn hóa. Ngay từ thế kỷ IX, Nà Lữ đã trở thành trung tâm kinh tế, chính trị và quân sự của Cao Bằng. Sự xây dựng thành Nà Lữ dưới triều đại Đường đã tạo ra một căn cứ quân sự quan trọng nhằm chống lại quân Nam Chiếu. Vào thế kỷ XI, Nà Lữ lại được chọn làm trung tâm cát cứ của cha con Nùng Tồn Phúc, Nùng Trí Cao, cho thấy vai trò quan trọng của khu vực này trong các cuộc chiến tranh và xung đột chính trị. Năm 1592, sau khi thất thủ ở Thăng Long, vua tôi nhà Mạc đã chạy lên Cao Bằng, củng cố chính quyền cát cứ tại Nà Lữ. Sự kiện này không chỉ đánh dấu sự chuyển mình của Nà Lữ mà còn ảnh hưởng đến toàn bộ lịch sử của Cao Bằng trong giai đoạn này. Nà Lữ trở thành mục tiêu tấn công của quân Lê – Trịnh trong suốt thế kỷ XVII, cho thấy sự biến động không ngừng của khu vực này.
2.1. Các sự kiện lịch sử nổi bật
Trong quá trình lịch sử, Nà Lữ đã chứng kiến nhiều sự kiện quan trọng. Sự thất thủ của Nà Lữ vào năm 1677 đã đánh dấu sự kết thúc của triều đại Mạc tại khu vực này, và từ đó, Nà Lữ không còn là trấn thành nhưng vẫn giữ vai trò là trung tâm của châu Thạch Lâm. Các cuộc chiến tranh giữa nhà Mạc và quân Lê – Trịnh đã để lại nhiều dấu ấn trong tâm thức của người dân nơi đây. Những biến động này không chỉ ảnh hưởng đến chính trị mà còn tác động sâu sắc đến đời sống văn hóa và xã hội của cư dân Nà Lữ. Việc nghiên cứu các sự kiện lịch sử này giúp hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử của Nà Lữ và vai trò của nó trong lịch sử Việt Nam.
III. Đời sống kinh tế phường Nà Lữ
Đời sống kinh tế của phường Nà Lữ trong giai đoạn từ thế kỷ IX đến giữa thế kỷ XIX chủ yếu dựa vào nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa nước. Nà Lữ, với điều kiện tự nhiên thuận lợi, đã phát triển thành một vùng sản xuất nông nghiệp quan trọng của Cao Bằng. Tài liệu địa bạ đầu thời Nguyễn cho thấy chế độ sở hữu ruộng đất ở Nà Lữ chủ yếu là tư hữu, với gần 100% diện tích đất canh tác thuộc về các hộ gia đình. Điều này phản ánh sự phát triển kinh tế hàng hóa ở Nà Lữ, góp phần phá vỡ quan hệ kinh tế truyền thống. Ngoài nông nghiệp, các hoạt động thủ công và thương mại cũng phát triển, tạo ra sự đa dạng trong đời sống kinh tế của cư dân. Sự phát triển này không chỉ giúp cải thiện đời sống vật chất mà còn tạo điều kiện cho sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc trong khu vực.
3.1. Chế độ sở hữu ruộng đất
Chế độ sở hữu ruộng đất ở Nà Lữ đã có những biến động lớn trong suốt thời gian dài. Từ đầu thế kỷ XVII, ruộng đất tư hữu đã chiếm ưu thế, cho thấy sự chuyển mình trong cơ cấu kinh tế. Tài liệu địa bạ cho thấy, các hộ gia đình đã tích lũy được nhiều đất đai, tạo ra sự phân hóa trong xã hội. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến đời sống kinh tế mà còn tác động đến các mối quan hệ xã hội trong cộng đồng. Sự phát triển của chế độ sở hữu ruộng đất đã tạo ra những thay đổi trong cách thức sản xuất và tiêu thụ, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các ngành nghề khác, góp phần làm phong phú thêm đời sống văn hóa của cư dân Nà Lữ.
IV. Đời sống văn hóa phường Nà Lữ
Đời sống văn hóa của phường Nà Lữ trong giai đoạn từ thế kỷ IX đến giữa thế kỷ XIX rất phong phú và đa dạng. Các phong tục tập quán, tín ngưỡng và lễ hội của cư dân nơi đây phản ánh sự giao thoa văn hóa giữa người Tày và người Việt. Nà Lữ không chỉ là nơi sinh sống mà còn là nơi bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống. Các hoạt động văn hóa như hát Then, múa sạp, và các lễ hội truyền thống diễn ra thường xuyên, tạo nên không khí vui tươi và gắn kết cộng đồng. Sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc đã tạo ra những nét đặc trưng riêng cho văn hóa Nà Lữ, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa của Cao Bằng.
4.1. Các phong tục tập quán
Các phong tục tập quán của cư dân Nà Lữ rất đa dạng và phong phú, phản ánh sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc. Những lễ hội truyền thống như lễ hội xuống đồng, lễ hội ăn cơm mới không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn thể hiện sự gắn kết cộng đồng. Các phong tục trong cưới hỏi, tang lễ cũng được thực hiện một cách trang trọng, thể hiện sự tôn trọng đối với tổ tiên và các giá trị văn hóa truyền thống. Những phong tục này không chỉ giúp bảo tồn bản sắc văn hóa mà còn tạo ra sự kết nối giữa các thế hệ trong cộng đồng, góp phần duy trì những giá trị văn hóa quý báu của Nà Lữ.
