Nghiên Cứu Mối Quan Hệ Giữa Quản Trị Công Ty và Hành Vi Điều Chỉnh Lợi Nhuận Của Các Công Ty Niêm Yết

• Tác giả: Giáp Thị Liên
• Người hướng dẫn: PGS. Hồ Chí Minh
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế TP.Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Nghiên Cứu Mối Quan Hệ Giữa Quản Trị Công Ty Và Hành Vi Điều Chỉnh Lợi Nhuận
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ Kinh Tế
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Thành Phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. PHẦN MỞ ĐẦU
• 1.1. Tính cấp thiết của đề tài
• 1.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.4. Phương pháp nghiên cứu
• 1.5. Những đóng góp của luận văn
• 1.6. Kết cấu của luận văn
• 2. TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
• 2.1. Các nghiên cứu quốc tế
• 2.1.1. Nghiên cứu “Boad monitoring and Earnings managerment: Do outside directors influence abnormal accruals?” của Peasnell & các cộng sự (2000)
• 2.1.2. Nghiên cứu “Corporate governance and Earnings managerment” của Chtourou & các cộng sự (2001)
• 2.1.3. Nghiên cứu “Earnings managerment and Corporate governance: The roles of the board and the audit commmitee” của Xie & các cộng sự (2003)
• 2.1.4. Nghiên cứu “Board composition and earnings management in Canada” Park & Shin (2004)
• 2.1.5. Nghiên cứu “Board, audit committee, culture and earnings management: Malaysian evidence” của Rahman & Ali (2006)
• 2.1.6. Nghiên cứu “Earnings Management And Corporate Governance In The UK: The Role Of The Board Of Directors And Audit Committee” của Lei (2006)
• 2.1.7. Nghiên cứu “Good Corporate Governance And Earnings Management Practices: An Indonesian Cases” của Muhardi (2010)
• 2.1.8. Nghiên cứu “Corporate Governance Characteristics and Earnings Management: Empirical Evidence from Chinese Listed Firms” của Gulzar & Wang (2011)
• 2.1.9. Nghiên cứu “Earnings Management and Board Characteristics in Thai Listed Companies” của Sukeecheep & các cộng sự (2013)
• 2.2. Các nghiên cứu trong nước
• 2.2.1. Nghiên cứu “Mô hình nhận diện hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết ở Sở giao dịch Chứng khoán TP.HCM” của Phạm Thị Bích Vân (2012)
• 2.2.2. Nghiên cứu “Vận dụng mô hình của DeAnglelo và Friedlan để nhận dạng hành động điểu chỉnh lợi nhuận của nhà quản trị” của Nguyễn Thị Minh Trang (2012)
• 2.2.3. Nghiên cứu “Nghiên cứu hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các công ty cổ phần trong năm đầu niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam” của Huỳnh Thị Vân (2012)
• 2.2.4. Nghiên cứu “Hành vi điều chỉnh lợi nhuận và nguy cơ phá sản của các công ty niêm yết trên Sở giao dịch Chứng khoán TP.HCM” của Võ Văn Nhị & Hoàng Cẩm Trang (2013)
• 3. CƠ SỞ LÝ THUYẾT
• 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 4.1. Phát triển giả thuyết nghiên cứu
• 4.1.1. Tách vai trò của Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc
• 4.1.2. Thành viên Hội đồng quản trị không điều hành
• 4.1.3. Thành viên Hội đồng quản trị độc lập
• 4.1.4. Quy mô Hội đồng quản trị
• 4.1.5. Tính độc lập của Ban kiểm soát
• 4.1.6. Chuyên môn của Ban kiểm soát
• 4.1.7. Sở hữu cổ phần của các thành viên
• 4.2. Thiết kế nghiên cứu
• 4.2.1. Dữ liệu nghiên cứu
• 4.2.2. Mô hình nghiên cứu
• 4.3. Phương pháp nghiên cứu
• 4.3.1. Phân tích thống kê mô tả
• 4.3.2. Phân tích tương quan
• 4.3.3. Phân tích hồi quy
• 4.3.3.1. Ước lượng mô hình
• 4.3.3.2. Phương pháp kiểm định các hệ số hồi quy và sự phù hợp của mô hình
• 5. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 5.1. Kết quả hồi quy mô hình nhận diện hành vi điều chỉnh lợi nhuận
• 5.2. Kết quả phân tích mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận
• 5.2.1. Phân tích thống kê mô tả
• 5.2.2. Phân tích tương quan
• 5.2.3. Phân tích hồi quy
• 6. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• 6.1. Hạn chế bài nghiên cứu và định hướng nghiên cứu trong tương lai
• 6.1.1. Hạn chế bài nghiên cứu
• 6.1.2. Định hướng nghiên cứu trong tương lai
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Về Quản Trị Công Ty Lợi Nhuận

Nghiên cứu về mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận ngày càng trở nên quan trọng trong bối cảnh thị trường tài chính toàn cầu. Lợi nhuận là một chỉ tiêu then chốt trong báo cáo tài chính, ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định của nhà đầu tư. Tuy nhiên, việc các công ty có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận để đạt được lợi ích riêng đã đặt ra nghi vấn về tính minh bạch và trung thực của báo cáo tài chính. Sự bất cân xứng thông tin này gây bất lợi cho nhà đầu tư, đặc biệt khi họ đưa ra quyết định dựa trên thông tin sai lệch. Các công ty niêm yết thường có xu hướng điều chỉnh tăng lợi nhuận để thu hút vốn, nhưng điều này cũng làm tăng nguy cơ phá sản. Do đó, câu hỏi đặt ra là liệu quản trị công ty có thể hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận này hay không. Nghiên cứu của Vo & Phan (2012) cho thấy quản trị công ty tốt giúp tối đa hóa giá trị doanh nghiệp và tăng cường minh bạch thông tin.

1.1. Tầm Quan Trọng Của Quản Trị Công Ty Trong Báo Cáo Tài Chính

Quản trị công ty đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo tính trung thực và minh bạch của báo cáo tài chính. Một hệ thống quản trị công ty hiệu quả giúp kiểm soát và ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận sai lệch, bảo vệ quyền lợi của cổ đông và nhà đầu tư. Các yếu tố như sự độc lập của hội đồng quản trị, sự minh bạch trong công bố thông tin, và hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ đều góp phần tạo nên một môi trường tài chính lành mạnh và đáng tin cậy. Chất lượng của báo cáo tài chính chịu ảnh hưởng rất lớn từ các cơ chế quản trị công ty.

1.2. Ảnh Hưởng Của Điều Chỉnh Lợi Nhuận Đến Giá Trị Doanh Nghiệp

Hành vi điều chỉnh lợi nhuận có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với giá trị doanh nghiệp. Khi thông tin tài chính bị sai lệch, nhà đầu tư sẽ đưa ra các quyết định đầu tư không chính xác, dẫn đến sự sụt giảm giá trị doanh nghiệp. Thậm chí, gian lận kế toán có thể dẫn đến phá sản. Nghiên cứu của Võ Văn Nhị & Hoàng Cẩm Trang (2013) cho thấy mức độ điều chỉnh lợi nhuận tương đồng với nguy cơ phá sản. Sự minh bạch và trung thực trong báo cáo tài chính là yếu tố sống còn để duy trì và gia tăng giá trị doanh nghiệp.

II. Thách Thức Vấn Đề Điều Chỉnh Lợi Nhuận Ảnh Hưởng ra sao

Thực trạng điều chỉnh lợi nhuận đang là một vấn đề nhức nhối trên thị trường chứng khoán. Theo Vietstock (2014), đến 80% doanh nghiệp phải điều chỉnh lại chỉ tiêu lợi nhuận sau thuế, gây hoang mang cho nhà đầu tư và đặt ra câu hỏi về tính trung thực của báo cáo tài chính. Việc các công ty tìm cách thao túng số liệu lợi nhuận để tạo ấn tượng tốt với nhà đầu tư tiềm ẩn nhiều rủi ro. Các động cơ đằng sau hành vi điều chỉnh lợi nhuận có thể bao gồm động cơ hợp đồng bồi thường quản lý, động cơ giao ước nợ, và động cơ thị trường vốn. Tuy nhiên, việc điều chỉnh lợi nhuận quá mức có thể dẫn đến nguy cơ phá sản. Do đó, việc nghiên cứu và tìm ra giải pháp để hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận là vô cùng cần thiết.

2.1. Các Thủ Thuật Thường Gặp Trong Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Các công ty thường sử dụng nhiều thủ thuật để điều chỉnh lợi nhuận, bao gồm cả việc thay đổi các xét đoán kế toán và cấu trúc các nghiệp vụ kinh tế. Ví dụ, công ty có thể thay đổi cách tính khấu hao tài sản, ước tính dự phòng nợ phải thu khó đòi, hoặc điều chỉnh giá trị hàng tồn kho. Ngoài ra, các công ty cũng có thể điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch mua bán sáp nhập, thuê tài sản, và các hợp đồng phái sinh. Việc hiểu rõ các thủ thuật này là quan trọng để phát hiện và ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

2.2. Rủi Ro Tiềm Ẩn Từ Báo Cáo Tài Chính Bị Thao Túng

Báo cáo tài chính bị thao túng do hành vi điều chỉnh lợi nhuận gây ra những rủi ro lớn cho nhà đầu tư, thị trường chứng khoán và nền kinh tế. Nhà đầu tư có thể đưa ra quyết định sai lầm, dẫn đến thua lỗ. Thị trường chứng khoán mất đi tính minh bạch và hiệu quả. Nền kinh tế bị ảnh hưởng do dòng vốn đầu tư bị phân bổ không hiệu quả. Các vụ bê bối tài chính lớn như Enron, WorldCom là những ví dụ điển hình về hậu quả nghiêm trọng của gian lận kế toán và điều chỉnh lợi nhuận.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Mối Quan Hệ Quản Trị Lợi Nhuận

Nghiên cứu về mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Về mặt lý thuyết, nghiên cứu tổng hợp các lý thuyết nền tảng như lý thuyết đại diện (agency theory) và lý thuyết các bên liên quan (stakeholder theory). Về mặt thực tiễn, nghiên cứu thu thập dữ liệu từ các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán (ví dụ: HOSE), sử dụng các mô hình hồi quy để phân tích mối quan hệ giữa các biến. Các biến độc lập thường là các yếu tố thuộc quản trị công ty như tỷ lệ thành viên độc lập trong hội đồng quản trị, sự tách biệt vai trò Chủ tịch HĐQT và Tổng Giám đốc, và tỷ lệ sở hữu cổ phần của ban điều hành. Biến phụ thuộc là mức độ điều chỉnh lợi nhuận, được đo lường bằng các mô hình như Modified Jones.

3.1. Các Giả Thuyết Nghiên Cứu Về Quản Trị Công Ty

Nghiên cứu thường đưa ra các giả thuyết về tác động của quản trị công ty đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Ví dụ, giả thuyết rằng việc tách vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc sẽ làm giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận vì nó tăng cường tính độc lập của hội đồng quản trị. Một giả thuyết khác là tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị độc lập cao hơn sẽ giúp kiểm soát tốt hơn hành vi điều chỉnh lợi nhuận do họ ít bị ảnh hưởng bởi ban điều hành. Các giả thuyết này được kiểm định bằng các mô hình hồi quy với các biến kiểm soát phù hợp.

3.2. Mô Hình Hồi Quy Sử Dụng Trong Phân Tích Dữ Liệu

Các mô hình hồi quy thường được sử dụng trong nghiên cứu này bao gồm mô hình hồi quy đa biến, sử dụng dữ liệu bảng (panel data). Các mô hình phổ biến như Pooled OLS, FEM (Fixed Effects Model), và REM (Random Effects Model) được sử dụng để ước lượng mối quan hệ giữa các biến. Các kiểm định như Hausman test và Breusch-Pagan test được sử dụng để lựa chọn mô hình phù hợp nhất. Mô hình GLS (Generalized Least Squares) cũng được sử dụng để khắc phục các vấn đề về phương sai sai số thay đổi và tự tương quan.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Quản Trị Công Ty Tác Động Thế Nào

Kết quả nghiên cứu thường cho thấy mối quan hệ phức tạp giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Một số yếu tố thuộc quản trị công ty, như sự độc lập của hội đồng quản trị và sự minh bạch trong công bố thông tin, có thể làm giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Tuy nhiên, tác động của các yếu tố khác, như quy mô của hội đồng quản trị, có thể không rõ ràng hoặc thậm chí ngược lại. Nghiên cứu của Lei (2006) cho thấy việc tách vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị với Tổng giám đốc và tăng tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị bên ngoài sẽ tác động làm giảm hành vi điều chỉnh tăng lợi nhuận. Ngoài ra, các yếu tố khác như chất lượng báo cáo tài chính và kiểm soát nội bộ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn gian lận kế toán.

4.1. Phân Tích Tác Động Của Hội Đồng Quản Trị Độc Lập

Sự độc lập của hội đồng quản trị là một yếu tố quan trọng trong việc kiểm soát hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Thành viên Hội đồng quản trị độc lập có khả năng đưa ra các quyết định khách quan hơn và ít bị ảnh hưởng bởi ban điều hành. Nhiều nghiên cứu cho thấy rằng tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị độc lập cao hơn có liên quan đến mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn. Tuy nhiên, một số nghiên cứu cũng cho thấy tác động này không phải lúc nào cũng rõ ràng, có thể do sự khác biệt trong định nghĩa về tính độc lập và quyền lực thực tế của các thành viên này.

4.2. Vai Trò Của Ban Kiểm Soát Trong Giám Sát Lợi Nhuận

Ban kiểm soát đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát báo cáo tài chính và phát hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Một Ban kiểm soát độc lập và có chuyên môn có thể đánh giá một cách khách quan tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính. Nghiên cứu cho thấy rằng tính độc lập và chuyên môn của Ban kiểm soát có liên quan đến mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn. Tuy nhiên, hiệu quả của Ban kiểm soát còn phụ thuộc vào quyền lực thực tế và khả năng tiếp cận thông tin của họ.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn Giải Pháp Giảm Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Dựa trên kết quả nghiên cứu, có một số giải pháp thực tiễn có thể được áp dụng để giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các giải pháp này tập trung vào việc tăng cường quản trị công ty, cải thiện chất lượng báo cáo tài chính, và nâng cao năng lực giám sát của các bên liên quan. Các công ty nên tăng cường tính độc lập của hội đồng quản trị, đảm bảo rằng các thành viên độc lập có đủ quyền lực và thông tin để thực hiện vai trò giám sát. Ngoài ra, cần tăng cường sự minh bạch trong công bố thông tin, đảm bảo rằng nhà đầu tư có đầy đủ thông tin để đưa ra quyết định. Các cơ quan quản lý nhà nước cũng cần tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động của các công ty niêm yết.

5.1. Nâng Cao Tính Minh Bạch Trong Báo Cáo Tài Chính

Nâng cao tính minh bạch trong báo cáo tài chính là một yếu tố quan trọng để giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty cần tuân thủ nghiêm ngặt các chuẩn mực kế toán và công bố đầy đủ thông tin liên quan đến hoạt động kinh doanh. Cần tăng cường công khai các thông tin về các giao dịch với các bên liên quan, chính sách kế toán được áp dụng, và các rủi ro tiềm ẩn. Việc áp dụng các chuẩn mực kế toán quốc tế (IFRS) cũng giúp tăng cường tính so sánh và tin cậy của báo cáo tài chính.

5.2. Tăng Cường Kiểm Soát Nội Bộ Để Ngăn Chặn Gian Lận

Hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ là một công cụ quan trọng để ngăn chặn gian lận kế toán và hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty cần xây dựng và duy trì một hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, bao gồm các quy trình kiểm soát, giám sát và đánh giá. Cần tăng cường đào tạo cho nhân viên về các chuẩn mực kế toán và đạo đức nghề nghiệp. Việc thành lập một bộ phận kiểm toán nội bộ độc lập và có chuyên môn cũng giúp tăng cường hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ.

VI. Kết Luận Hướng Nghiên Cứu Tương Lai Về Điều Chỉnh Lợi Nhuận

Nghiên cứu về mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận đã cung cấp những bằng chứng quan trọng về vai trò của quản trị công ty trong việc bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư và duy trì tính minh bạch của thị trường tài chính. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều câu hỏi chưa được trả lời và nhiều hướng nghiên cứu tiềm năng trong tương lai. Nghiên cứu có thể tập trung vào tác động của các yếu tố môi trường kinh doanh, như tác động của Covid-19 đến điều chỉnh lợi nhuận, hoặc sự khác biệt giữa các ngành nghề kinh doanh và khu vực địa lý. Cần có thêm nghiên cứu về hiệu quả của các biện pháp can thiệp của cơ quan quản lý nhà nước để hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

6.1. Hạn Chế Của Các Nghiên Cứu Hiện Tại

Các nghiên cứu hiện tại về mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận còn tồn tại một số hạn chế. Thứ nhất, các nghiên cứu thường sử dụng các mô hình nhận diện hành vi điều chỉnh lợi nhuận có thể không hoàn hảo, dẫn đến sai lệch trong kết quả. Thứ hai, dữ liệu sử dụng trong nghiên cứu thường là dữ liệu lịch sử, có thể không phản ánh đầy đủ thực trạng hiện tại. Thứ ba, các nghiên cứu thường chỉ tập trung vào một số yếu tố thuộc quản trị công ty, bỏ qua các yếu tố khác cũng có thể ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

6.2. Hướng Nghiên Cứu Mới Về Quản Trị Công Ty Lợi Nhuận

Các hướng nghiên cứu mới về mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận có thể tập trung vào các vấn đề sau: Thứ nhất, nghiên cứu về tác động của các yếu tố phi tài chính đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, như văn hóa doanh nghiệp, đạo đức kinh doanh, và trách nhiệm xã hội. Thứ hai, nghiên cứu về tác động của công nghệ đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, như việc sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện gian lận kế toán. Thứ ba, nghiên cứu so sánh giữa các quốc gia và khu vực khác nhau về tác động của quản trị công ty đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Tổng quan nghiên cứu

Theo thống kê của Vietstock tính đến ngày 08/04/2014, trong 500 doanh nghiệp đã phát hành báo cáo tài chính hợp nhất kiểm toán năm 2013, có đến 80% doanh nghiệp phải điều chỉnh lại chỉ tiêu lợi nhuận sau thuế. Hiện tượng này đặt ra nghi vấn về tính trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính, gây bất lợi cho nhà đầu tư do sự bất đối xứng thông tin. Hành vi điều chỉnh lợi nhuận thường được các công ty niêm yết sử dụng nhằm thu hút nhà đầu tư hoặc đáp ứng các yêu cầu hợp đồng, tuy nhiên mức độ điều chỉnh có thể tương đồng với nguy cơ phá sản. Nghiên cứu nhằm mục tiêu phân tích mối quan hệ giữa các yếu tố quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các công ty niêm yết trên Sở Giao dịch Chứng khoán TP. Hồ Chí Minh (HOSE) trong giai đoạn 2009-2013. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 101 công ty cổ phần niêm yết, với tổng cộng 505 quan sát dữ liệu bảng (panel data). Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc đề xuất các giải pháp quản trị công ty nhằm giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận, từ đó nâng cao tính minh bạch và hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp trên thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết nền tảng chính:

• Lý thuyết đại diện (Agency Theory): Mô tả mâu thuẫn lợi ích giữa nhà quản lý (bên đại diện) và cổ đông (bên ủy quyền), trong đó nhà quản lý có thể điều chỉnh lợi nhuận nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân.
• Lý thuyết các bên liên quan (Stakeholder Theory): Nhấn mạnh vai trò của các bên liên quan như nhân viên, khách hàng, nhà cung cấp, cộng đồng trong việc quản lý doanh nghiệp, không chỉ tập trung vào cổ đông.
• Lý thuyết tín hiệu (Signaling Theory): Giải thích hiện tượng thông tin bất cân xứng giữa nhà quản lý và nhà đầu tư, trong đó nhà quản lý có thể phát đi tín hiệu sai lệch qua báo cáo tài chính để tác động đến quyết định của nhà đầu tư.

Các khái niệm chính bao gồm: hành vi điều chỉnh lợi nhuận, thủ thuật điều chỉnh lợi nhuận qua xét đoán kế toán và cấu trúc nghiệp vụ kinh tế, động cơ điều chỉnh lợi nhuận (hợp đồng bồi thường quản lý, giao ước nợ, thị trường vốn, pháp lý), cũng như các đặc điểm quản trị công ty như tách biệt vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc, tỷ lệ thành viên không điều hành, thành viên độc lập, quy mô Hội đồng quản trị, tính độc lập và chuyên môn của Ban kiểm soát, cùng tỷ lệ sở hữu cổ phần của các thành viên quản trị.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng (panel data) thu thập từ 101 công ty niêm yết trên HOSE trong giai đoạn 2009-2013, loại trừ các công ty thuộc ngành tài chính, ngân hàng, bảo hiểm và các công ty không có dữ liệu đầy đủ. Dữ liệu tài chính được lấy từ báo cáo tài chính qua phần mềm StoxPro 3, dữ liệu phi tài chính từ báo cáo thường niên trên các trang vietstock.vn và hsx.vn.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Phân tích thống kê mô tả: Mô tả đặc tính dữ liệu qua các chỉ số trung bình, độ lệch chuẩn, giá trị lớn nhất và nhỏ nhất.
• Phân tích tương quan: Xác định mối quan hệ giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc, đồng thời kiểm tra đa cộng tuyến.
• Phân tích hồi quy: Sử dụng mô hình hồi quy dữ liệu bảng với ba phương pháp Pooled OLS, Fixed Effects Model (FEM) và Random Effects Model (REM). Lựa chọn mô hình phù hợp dựa trên kiểm định LM, Likelihood và Hausman. Kiểm định t-test được dùng để đánh giá ý nghĩa các hệ số hồi quy, kiểm định F/Wald-Chi2 để đánh giá sự phù hợp mô hình. Hiện tượng phương sai thay đổi và tự tương quan được kiểm tra và khắc phục bằng mô hình GLS nếu cần.

Mô hình nghiên cứu gồm hai giai đoạn:

• Giai đoạn 1: Ước lượng biến dồn tích có điều chỉnh (DA) đại diện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận dựa trên mô hình Modified Jones (Dechow et al., 1995).
• Giai đoạn 2: Hồi quy mối quan hệ giữa các đặc điểm quản trị công ty và biến DA, với 9 biến độc lập đại diện cho các yếu tố quản trị công ty và một biến kiểm soát lưu chuyển tiền thuần từ hoạt động kinh doanh (CFO).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tách biệt vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc: Kết quả hồi quy cho thấy biến DUAL có hệ số âm và có ý nghĩa thống kê ở mức 5%, chứng tỏ việc tách biệt hai vai trò này làm giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
2. Tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị không điều hành: Tỷ lệ này có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận với hệ số âm và ý nghĩa thống kê cao, cho thấy tăng tỷ lệ thành viên không điều hành giúp giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
3. Tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị độc lập: Kết quả không đồng nhất, biến BDIND có hệ số không rõ ràng và không đạt mức ý nghĩa thống kê, phản ánh sự khác biệt trong vai trò của thành viên độc lập tại các công ty Việt Nam.
4. Quy mô Hội đồng quản trị: Biến BDSIZE không có ảnh hưởng rõ ràng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, phù hợp với các nghiên cứu trước đây có kết quả trái chiều.
5. Tính độc lập và chuyên môn của Ban kiểm soát: Tỷ lệ thành viên không kiêm nhiệm (AUDIND) và tỷ lệ thành viên có chuyên môn tài chính (FNEXPERT) đều có hệ số âm và ý nghĩa thống kê, cho thấy Ban kiểm soát độc lập và chuyên môn cao góp phần giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
6. Tỷ lệ sở hữu cổ phần của các thành viên quản trị: Tỷ lệ sở hữu của Ban giám đốc (MANOWN) và thành viên Hội đồng quản trị không điều hành (STKOWN) đều có ảnh hưởng tiêu cực và có ý nghĩa thống kê, cho thấy sự gắn kết lợi ích giúp giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Tỷ lệ sở hữu của Ban kiểm soát (AUDOWN) không có ảnh hưởng rõ ràng.
7. Lưu chuyển tiền thuần từ hoạt động kinh doanh (CFO): Biến CFO có hệ số âm và ý nghĩa thống kê, khẳng định các công ty có dòng tiền hoạt động mạnh ít có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận.

Thảo luận kết quả

Việc tách biệt vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc giúp tăng cường vai trò giám sát, giảm thiểu quyền lực tập trung và hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận nhằm mục đích cá nhân. Tỷ lệ thành viên không điều hành cao làm tăng tính độc lập và hiệu quả giám sát của Hội đồng quản trị, từ đó giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Tuy nhiên, vai trò của thành viên độc lập chưa rõ ràng do có thể thiếu quyền lực thực sự hoặc sự độc lập trong thực tế tại các công ty Việt Nam.

Tính độc lập và chuyên môn của Ban kiểm soát là yếu tố quan trọng trong việc giám sát báo cáo tài chính, giúp phát hiện và ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Sự gắn kết lợi ích thông qua sở hữu cổ phần của Ban giám đốc và thành viên không điều hành tạo động lực cho họ hành động vì lợi ích chung của công ty, giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Lưu chuyển tiền thuần từ hoạt động kinh doanh là chỉ báo tài chính quan trọng phản ánh sức khỏe tài chính thực tế, các công ty có dòng tiền hoạt động tốt ít cần phải điều chỉnh lợi nhuận để tạo ấn tượng tích cực giả tạo. Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, đồng thời có thể được minh họa qua biểu đồ hồi quy thể hiện mối quan hệ âm giữa các yếu tố quản trị công ty và biến DA.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tách biệt vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc: Các công ty niêm yết cần thực hiện chính sách tách biệt hai vai trò này nhằm tăng cường hiệu quả giám sát, giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Thời gian thực hiện đề xuất trong vòng 1-2 năm, do Hội đồng quản trị và cổ đông quyết định.
2. Tăng tỷ lệ thành viên Hội đồng quản trị không điều hành và độc lập: Đảm bảo ít nhất 1/3 thành viên Hội đồng quản trị là không điều hành, đồng thời tăng cường vai trò của thành viên độc lập có quyền lực thực sự trong giám sát. Các công ty cần rà soát cơ cấu Hội đồng quản trị hàng năm và điều chỉnh phù hợp.
3. Nâng cao tính độc lập và chuyên môn của Ban kiểm soát: Ban kiểm soát cần có tỷ lệ thành viên không kiêm nhiệm cao và có chuyên môn về tài chính, kế toán, kiểm toán để thực hiện hiệu quả vai trò giám sát. Đào tạo và tuyển chọn thành viên Ban kiểm soát nên được ưu tiên trong vòng 6-12 tháng.
4. Khuyến khích sở hữu cổ phần của Ban giám đốc và thành viên không điều hành: Tăng cường gắn kết lợi ích giữa nhà quản lý và cổ đông thông qua chính sách sở hữu cổ phần, giúp giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty nên xây dựng chính sách cổ phần ưu đãi trong vòng 1 năm.
5. Tăng cường minh bạch và quản lý dòng tiền hoạt động: Các công ty cần chú trọng cải thiện dòng tiền thuần từ hoạt động kinh doanh, đồng thời công bố minh bạch các chỉ tiêu tài chính để giảm rủi ro điều chỉnh lợi nhuận. Đây là nhiệm vụ liên tục và cần được giám sát định kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý doanh nghiệp: Giúp hiểu rõ vai trò của quản trị công ty trong việc kiểm soát hành vi điều chỉnh lợi nhuận, từ đó xây dựng cơ cấu quản trị hiệu quả.
2. Cổ đông và nhà đầu tư: Cung cấp thông tin về các yếu tố quản trị công ty ảnh hưởng đến tính minh bạch báo cáo tài chính, hỗ trợ quyết định đầu tư chính xác hơn.
3. Cơ quan quản lý và chính sách: Là cơ sở khoa học để xây dựng các quy định về quản trị công ty và giám sát báo cáo tài chính nhằm nâng cao chất lượng thị trường chứng khoán.
4. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành kế toán, tài chính: Cung cấp khung lý thuyết và phương pháp nghiên cứu thực nghiệm về mối quan hệ giữa quản trị công ty và hành vi điều chỉnh lợi nhuận, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

1. Hành vi điều chỉnh lợi nhuận là gì?
   Hành vi điều chỉnh lợi nhuận là việc nhà quản lý sử dụng các xét đoán kế toán hoặc cấu trúc nghiệp vụ kinh tế để thay đổi báo cáo tài chính nhằm tác động đến kết quả kinh doanh, thường nhằm mục đích cá nhân hoặc đáp ứng các yêu cầu hợp đồng.

2. Tại sao tách biệt vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc lại quan trọng?
   Việc tách biệt giúp tăng cường vai trò giám sát của Hội đồng quản trị, tránh tập trung quyền lực vào một người, từ đó giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận và nâng cao hiệu quả quản trị.

3. Tỷ lệ thành viên không điều hành trong Hội đồng quản trị ảnh hưởng thế nào đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận?
   Tỷ lệ thành viên không điều hành cao giúp tăng tính độc lập và hiệu quả giám sát, làm giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận do giảm thiểu sự thông đồng và xung đột lợi ích.

4. Làm thế nào để nhận diện hành vi điều chỉnh lợi nhuận trong nghiên cứu này?
   Nghiên cứu sử dụng mô hình Modified Jones (Dechow et al., 1995) để phân tách tổng biến kế toán dồn tích thành phần có điều chỉnh (DA) và không điều chỉnh (NDA), trong đó DA đại diện cho hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

5. Tại sao lưu chuyển tiền thuần từ hoạt động kinh doanh lại được dùng làm biến kiểm soát?
   Lưu chuyển tiền thuần phản ánh dòng tiền thực tế của doanh nghiệp, các công ty có dòng tiền hoạt động mạnh thường ít cần điều chỉnh lợi nhuận để tạo ấn tượng tích cực giả tạo, do đó biến này giúp kiểm soát ảnh hưởng của tình hình tài chính thực tế đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Kết luận

• Nghiên cứu xác định rõ mối quan hệ tiêu cực giữa các yếu tố quản trị công ty như tách biệt vai trò Chủ tịch Hội đồng quản trị và Tổng giám đốc, tỷ lệ thành viên không điều hành, tính độc lập và chuyên môn của Ban kiểm soát với hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
• Tỷ lệ sở hữu cổ phần của Ban giám đốc và thành viên không điều hành cũng góp phần giảm hành vi điều chỉnh lợi nhuận, thể hiện sự gắn kết lợi ích hiệu quả.
• Lưu chuyển tiền thuần từ hoạt động kinh doanh là biến kiểm soát quan trọng, phản ánh sức khỏe tài chính thực tế và ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
• Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp quản trị công ty nhằm nâng cao tính minh bạch và hiệu quả hoạt động của các công ty niêm yết trên HOSE.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát thực hiện và mở rộng nghiên cứu sang các thị trường chứng khoán khác tại Việt Nam nhằm hoàn thiện khung quản trị công ty phù hợp với đặc thù địa phương.

Quý độc giả và các nhà quản lý doanh nghiệp được khuyến khích áp dụng các kết quả và kiến nghị của nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả quản trị và minh bạch báo cáo tài chính, góp phần phát triển bền vững thị trường chứng khoán Việt Nam.