Tổng quan nghiên cứu

Hiện tượng bắt nạt trong trường học là một vấn đề toàn cầu với tác động tiêu cực sâu rộng đến sức khỏe tâm thần và sự phát triển nhân cách của học sinh. Theo một nghiên cứu tại Hoa Kỳ, khoảng 17% học sinh từ lớp 6 đến lớp 10 thỉnh thoảng hoặc thường xuyên bị bắt nạt, trong khi gần 19% thừa nhận từng bắt nạt bạn bè. Ở Việt Nam, khảo sát tại Bắc Ninh cho thấy hơn 1/3 học sinh phổ thông thường xuyên hoặc luôn bị ít nhất một hình thức bắt nạt, chủ yếu là bắt nạt về các mối quan hệ xã hội như bêu xấu, cô lập. Hiện tượng này không chỉ ảnh hưởng đến học sinh bị bắt nạt mà còn tác động tiêu cực đến thủ phạm và môi trường học đường nói chung.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ mối liên hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt ở học sinh phổ thông trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Nghiên cứu tập trung vào 303 học sinh từ lớp 6 đến lớp 12 tại hai trường Trung học cơ sở Tân Hồng và Trung học phổ thông Lý Thái Tổ, trong khoảng thời gian từ tháng 9/2011 đến tháng 2/2012. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển các biện pháp can thiệp tâm lý, tư vấn học đường và giáo dục đạo đức nhằm giảm thiểu hiện tượng bắt nạt, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển nhân cách học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết nhân cách chủ đạo: lý thuyết nhân cách của Hans Eysenck và mô hình 5 yếu tố lớn (Big Five) của Costa và McCrae. Lý thuyết Eysenck phân loại nhân cách theo hai trục chính: hướng nội - hướng ngoại và thần kinh ổn định - không ổn định, tạo thành bốn kiểu nhân cách đặc trưng như Ưu tư, Sôi nổi, Linh hoạt và Điềm tĩnh. Mô hình 5 yếu tố lớn bao gồm Nhiễu tâm, Hướng ngoại, Cởi mở, Dễ đồng ý và Tận tâm, được đánh giá qua trắc nghiệm NEO FFI.

Ngoài ra, nghiên cứu sử dụng các khái niệm về bắt nạt và bị bắt nạt trong trường học, phân loại thành hai hình thức chính: bắt nạt trực tiếp (đánh đập, gọi biệt danh xấu) và bắt nạt gián tiếp (cô lập, nói xấu). Các đặc điểm nhân cách được phân tích nhằm xác định mối liên hệ với các hình thức bắt nạt này.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu thu thập từ 303 học sinh phổ thông tại tỉnh Bắc Ninh, gồm học sinh từ lớp 6 đến lớp 12, với tỷ lệ nam nữ gần cân bằng (51,2% nữ, 48,5% nam). Phương pháp chọn mẫu là chọn ngẫu nhiên một lớp ở mỗi khối lớp tại hai trường nghiên cứu. Dữ liệu được thu thập thông qua các bảng hỏi và thang đo chuẩn hóa gồm:

  • Thang đo bị bắt nạt của Mynard và Joseph, gồm 12 câu hỏi chia thành hai nhân tố: bị bắt nạt trực tiếp và bị bắt nạt gián tiếp, với độ tin cậy Cronbach alpha lần lượt là 0,655 và 0,754.
  • Bảng hỏi bắt nạt (BQ) gồm 13 câu hỏi đo hiện tượng đi bắt nạt, độ tin cậy 0,790.
  • Trắc nghiệm nhân cách Eysenck (EPI) với 48 câu hỏi, loại bỏ các câu kiểm tra độ trung thực.
  • Trắc nghiệm NEO FFI gồm 65 câu hỏi đo 5 yếu tố lớn của nhân cách.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS với các phương pháp thống kê mô tả, phân tích phương sai (ANOVA) và phân tích tương quan (correlation) để đánh giá mối quan hệ giữa các biến. Quy trình nghiên cứu kéo dài từ tháng 4/2011 đến tháng 2/2012, bao gồm xây dựng đề cương, thu thập và xử lý số liệu, viết báo cáo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại đặc điểm nhân cách theo quan điểm học sinh: Qua phân tích bảng hỏi, ba nhóm đặc điểm nhân cách được xác định: nhóm tích cực (linh hoạt, tự tin, hòa đồng), nhóm tiêu cực hướng ngoại (nóng tính, thích gây sự, ganh tị), và nhóm tiêu cực hướng nội (trầm tính, tự cô lập, yếu đuối).

  2. Mối quan hệ giữa nhân cách và hiện tượng bị bắt nạt: Học sinh bị bắt nạt thường có đặc điểm nhân cách hướng nội tiêu cực như nhút nhát, thiếu tự tin, dễ lo âu. Tỷ lệ bị bắt nạt gián tiếp chiếm khoảng 50% trong mẫu nghiên cứu, trong khi bị bắt nạt trực tiếp chiếm khoảng 30%.

  3. Đặc điểm nhân cách của thủ phạm bắt nạt: Thủ phạm thường có nhân cách hướng ngoại tiêu cực, thể hiện qua các đặc điểm như nóng tính, thích thống trị, hung hăng. Tỷ lệ học sinh thừa nhận hành vi bắt nạt chiếm gần 20%, trong đó nam giới chiếm đa số với hình thức bắt nạt thể chất phổ biến hơn nữ giới.

  4. So sánh đặc điểm nhân cách giữa nhóm nạn nhân, thủ phạm và nhóm đối chứng: Phân tích ANOVA cho thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê về điểm trung bình các nhóm đặc điểm nhân cách giữa ba nhóm này, với nhóm thủ phạm có điểm cao hơn ở các đặc điểm hướng ngoại tiêu cực, nhóm nạn nhân có điểm cao hơn ở các đặc điểm hướng nội tiêu cực.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt. Học sinh có nhân cách hướng ngoại tiêu cực dễ trở thành thủ phạm do nhu cầu thống trị và thể hiện bản thân, trong khi học sinh hướng nội tiêu cực dễ trở thành nạn nhân do thiếu kỹ năng xã hội và tự bảo vệ. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình các đặc điểm nhân cách giữa nhóm nạn nhân, thủ phạm và nhóm đối chứng, giúp minh họa rõ ràng sự khác biệt.

So với các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam, nghiên cứu này cung cấp thêm bằng chứng về mối liên hệ nhân cách - bắt nạt trên địa bàn Bắc Ninh, góp phần làm rõ cơ chế tâm lý của hiện tượng này. Ý nghĩa thực tiễn của kết quả là cơ sở để xây dựng các chương trình tư vấn tâm lý và giáo dục kỹ năng xã hội phù hợp với từng nhóm học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giáo dục kỹ năng xã hội và quản lý cảm xúc: Triển khai các chương trình đào tạo kỹ năng giao tiếp, tự tin và kiểm soát cảm xúc cho học sinh, đặc biệt là nhóm có nhân cách hướng nội tiêu cực, nhằm giảm nguy cơ bị bắt nạt. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: nhà trường phối hợp với chuyên gia tâm lý.

  2. Xây dựng chương trình can thiệp sớm cho học sinh có nhân cách hướng ngoại tiêu cực: Tổ chức các hoạt động giáo dục đạo đức, kiểm soát hành vi hung hăng, tăng cường sự đồng cảm và trách nhiệm xã hội cho nhóm học sinh có xu hướng bắt nạt. Thời gian: 6 tháng đầu năm học. Chủ thể: giáo viên chủ nhiệm, cán bộ tư vấn học đường.

  3. Tăng cường giám sát và xử lý nghiêm các hành vi bắt nạt: Thiết lập hệ thống báo cáo và xử lý kịp thời các vụ việc bắt nạt, phối hợp giữa nhà trường, gia đình và các cơ quan chức năng để đảm bảo môi trường học đường an toàn. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Ban giám hiệu, giáo viên, phụ huynh.

  4. Tổ chức các buổi tập huấn nâng cao nhận thức về bắt nạt: Đào tạo cho giáo viên, phụ huynh và học sinh về nhận biết, phòng tránh và ứng phó với bắt nạt, nhằm tạo sự đồng thuận và hỗ trợ lẫn nhau trong cộng đồng học đường. Thời gian: mỗi học kỳ. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ phụ trách công tác học sinh: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách và chương trình phòng chống bắt nạt hiệu quả, nâng cao chất lượng môi trường học đường.

  2. Giáo viên và cán bộ tư vấn học đường: Giúp hiểu rõ đặc điểm nhân cách liên quan đến bắt nạt, từ đó áp dụng các biện pháp giáo dục và hỗ trợ phù hợp với từng học sinh.

  3. Chuyên gia tâm lý học lâm sàng trẻ em và vị thành niên: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm về mối quan hệ nhân cách và hành vi bắt nạt, hỗ trợ trong việc đánh giá và can thiệp tâm lý.

  4. Phụ huynh học sinh: Nâng cao nhận thức về nguyên nhân và hậu quả của bắt nạt, từ đó phối hợp với nhà trường trong việc giáo dục và bảo vệ con em mình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bắt nạt là gì và có những hình thức nào phổ biến?
    Bắt nạt là hành vi lặp đi lặp lại nhằm gây tổn thương thể chất hoặc tâm lý người khác dựa trên sự chênh lệch quyền lực. Hình thức phổ biến gồm bắt nạt trực tiếp (đánh, gọi biệt danh) và bắt nạt gián tiếp (cô lập, nói xấu).

  2. Nhân cách ảnh hưởng thế nào đến việc học sinh bị bắt nạt hoặc đi bắt nạt?
    Học sinh có nhân cách hướng nội tiêu cực thường dễ bị bắt nạt do thiếu tự tin và kỹ năng xã hội, trong khi học sinh có nhân cách hướng ngoại tiêu cực có xu hướng bắt nạt người khác do tính hung hăng và nhu cầu thống trị.

  3. Làm thế nào để phát hiện học sinh có nguy cơ bị bắt nạt hoặc trở thành thủ phạm?
    Qua đánh giá đặc điểm nhân cách bằng các công cụ như EPI và NEO FFI, kết hợp quan sát hành vi và môi trường gia đình, nhà trường có thể nhận diện sớm các học sinh có nguy cơ.

  4. Các biện pháp phòng chống bắt nạt hiệu quả là gì?
    Bao gồm giáo dục kỹ năng xã hội, tăng cường giám sát, xử lý nghiêm hành vi bắt nạt, và nâng cao nhận thức cho học sinh, giáo viên, phụ huynh về vấn đề này.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng ở những địa phương khác không?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung tại Bắc Ninh, các kết quả và đề xuất có thể tham khảo và điều chỉnh phù hợp để áp dụng tại các địa phương có đặc điểm tương tự về văn hóa và môi trường học đường.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xác định rõ mối liên hệ giữa đặc điểm nhân cách và hiện tượng bắt nạt, bị bắt nạt ở học sinh phổ thông tỉnh Bắc Ninh.
  • Học sinh có nhân cách hướng ngoại tiêu cực có xu hướng trở thành thủ phạm, trong khi học sinh hướng nội tiêu cực dễ trở thành nạn nhân.
  • Kết quả cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng các chương trình can thiệp tâm lý và giáo dục phù hợp nhằm giảm thiểu bắt nạt trong trường học.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể bao gồm giáo dục kỹ năng xã hội, can thiệp sớm, giám sát và nâng cao nhận thức cộng đồng học đường.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để đánh giá hiệu quả và áp dụng rộng rãi hơn.

Hãy hành động ngay hôm nay để xây dựng môi trường học đường an toàn, lành mạnh cho thế hệ trẻ phát triển toàn diện!