Tổng quan nghiên cứu

Trà hoa vàng là một loại cây dược liệu quý hiếm, có giá trị kinh tế và y học cao, phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam, trong đó huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh là vùng trọng điểm với diện tích trồng và khai thác trà hoa vàng ngày càng mở rộng. Giai đoạn 2017-2019, diện tích trồng trà hoa vàng tại Ba Chẽ đạt khoảng 177,6 ha, trong đó 30 ha cho thu hoạch thường xuyên. Sản lượng trà khô đạt trung bình 450 kg/ha/năm, giá bán trà khô dao động từ 8 đến 12 triệu đồng/kg, mang lại doanh thu trên 6,3 tỷ đồng cho các cơ sở chế biến năm 2019, tăng 1,8 tỷ đồng so với năm 2016. Tuy nhiên, việc khai thác tự nhiên bừa bãi đã làm suy giảm nguồn gen quý hiếm này, đòi hỏi phải có giải pháp phát triển bền vững chuỗi giá trị sản phẩm.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích thực trạng chuỗi giá trị trà hoa vàng trên địa bàn huyện Ba Chẽ, đánh giá các mối liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi từ sản xuất, thu gom, chế biến đến tiêu thụ, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển bền vững nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và bảo tồn nguồn gen quý. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các xã có diện tích trà lớn như Đạp Thanh, Đồn Đạc, Thanh Sơn, Thanh Lâm và Công ty Cổ phần kinh doanh lâm sản Đạp Thanh, với số liệu thu thập từ năm 2017 đến 2019.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và người nông dân nhằm phát triển chuỗi giá trị trà hoa vàng theo hướng bền vững, góp phần nâng cao thu nhập, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế nông thôn tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng khung lý thuyết chuỗi giá trị của Michael Porter (1985), trong đó chuỗi giá trị được hiểu là tập hợp các hoạt động chính và bổ trợ tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm từ nguyên liệu đến người tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động chính như cung ứng nguyên vật liệu, sản xuất, vận chuyển, marketing và dịch vụ hậu mãi, cùng các hoạt động bổ trợ như quản trị, công nghệ và nhân lực.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng mô hình phân tích chuỗi giá trị theo Kaplinsky và Morris (2001), nhấn mạnh việc xác định các tác nhân, dòng sản phẩm, giá trị gia tăng qua từng khâu, cũng như các phương thức liên kết và phân phối lợi ích trong chuỗi. Phân tích SWOT được sử dụng để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của từng khâu trong chuỗi giá trị trà hoa vàng, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển phù hợp.

Các khái niệm chuyên ngành như chuỗi cung ứng, ngành hàng, tác nhân trong chuỗi giá trị, và các chỉ tiêu kinh tế như giá trị sản xuất (GO), chi phí trung gian (IC), giá trị gia tăng (VA), thu nhập hỗn hợp (MI) cũng được vận dụng để phân tích hiệu quả kinh tế của từng tác nhân.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính, với cỡ mẫu gồm 90 hộ dân trồng trà hoa vàng, 15 hộ thu gom, 9 cơ sở chế biến và 30 người tiêu dùng, được chọn ngẫu nhiên tại 4 xã trọng điểm và một công ty chế biến lớn trên địa bàn huyện Ba Chẽ. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo kinh tế - xã hội, dự án phát triển trà hoa vàng giai đoạn 2017-2019, cùng các tài liệu liên quan.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm phỏng vấn bán cấu trúc, điều tra bằng bảng hỏi, quan sát thực tế và thu thập số liệu từ các cơ quan quản lý địa phương. Phân tích dữ liệu sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả, so sánh, phân tổ và phân tích SWOT nhằm đánh giá thực trạng, hiệu quả kinh tế và các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 4/2019, với giai đoạn thu thập số liệu sơ cấp và thứ cấp, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị trà hoa vàng trên địa bàn huyện Ba Chẽ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và sản lượng trà hoa vàng tăng trưởng ổn định: Diện tích trồng trà hoa vàng tại Ba Chẽ tăng từ khoảng 135 ha năm 2016 lên 177,6 ha năm 2019, trong đó 30 ha cho thu hoạch thường xuyên. Sản lượng trà khô bình quân đạt 450 kg/ha/năm, tăng gấp đôi so với 220 kg/ha năm 2014.

  2. Giá trị kinh tế cao và tăng trưởng doanh thu: Giá bán trà hoa vàng tươi năm 2019 đạt trung bình 800 nghìn đồng/kg, tăng 200 nghìn đồng/kg so với năm 2016. Giá trà khô dao động từ 8 đến 12 triệu đồng/kg. Tổng doanh thu các cơ sở chế biến năm 2019 đạt trên 6,3 tỷ đồng, tăng 1,8 tỷ đồng so với năm 2016.

  3. Chuỗi giá trị gồm 4 tác nhân chính: Người sản xuất (trồng và thu hái), người thu gom, người chế biến và người bán lẻ/doanh nghiệp phân phối. Mối liên kết giữa các tác nhân còn lỏng lẻo, đặc biệt ở khâu thu gom và chế biến, ảnh hưởng đến hiệu quả chung của chuỗi.

  4. Phân tích SWOT cho thấy: Điểm mạnh là nguồn nguyên liệu tự nhiên phong phú, giá trị sản phẩm cao; điểm yếu là công nghệ chế biến còn lạc hậu, thiếu liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân; cơ hội đến từ chính sách hỗ trợ của tỉnh và thị trường tiêu thụ mở rộng; thách thức là nguy cơ suy giảm nguồn gen do khai thác bừa bãi và cạnh tranh từ các sản phẩm khác.

Thảo luận kết quả

Việc tăng diện tích và sản lượng trà hoa vàng tại Ba Chẽ phản ánh hiệu quả của các chính sách quy hoạch vùng nguyên liệu và sự quan tâm của người dân đến cây dược liệu này. Giá trị kinh tế cao của sản phẩm đã tạo động lực cho người dân và doanh nghiệp đầu tư phát triển. Tuy nhiên, sự phân tán trong chuỗi giá trị, đặc biệt là ở khâu thu gom và chế biến, làm giảm khả năng kiểm soát chất lượng và giá trị gia tăng.

So sánh với kinh nghiệm của Trung Quốc, nơi có mô hình liên kết chặt chẽ giữa nông dân, doanh nghiệp và nhà nước, cho thấy việc xây dựng các hợp tác xã, tổ hợp tác và doanh nghiệp đầu tàu là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả chuỗi giá trị. Công nghệ chế biến hiện đại như sấy lạnh đã được áp dụng tại một số cơ sở, góp phần giữ nguyên dược tính và nâng cao chất lượng sản phẩm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng diện tích và sản lượng, bảng phân tích chi phí - lợi nhuận của từng tác nhân, cũng như sơ đồ chuỗi giá trị thể hiện các mối liên kết và dòng giá trị trong chuỗi. Phân tích SWOT giúp làm rõ các điểm cần tập trung cải thiện để phát triển bền vững chuỗi giá trị trà hoa vàng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị: Nhà nước và chính quyền địa phương cần xây dựng chính sách ưu đãi về tín dụng, hỗ trợ kỹ thuật và thị trường cho các tác nhân trong chuỗi, đặc biệt là người nông dân và doanh nghiệp chế biến. Thời gian thực hiện trong 1-3 năm, chủ thể là UBND tỉnh và huyện Ba Chẽ.

  2. Rà soát, quy hoạch và phát triển vùng nguyên liệu tập trung: Tập trung phát triển vùng trồng trà hoa vàng tại các xã trọng điểm như Đạp Thanh, Đồn Đạc, Thanh Sơn, Thanh Lâm để đảm bảo nguồn nguyên liệu ổn định, chất lượng cao. Thời gian 2-5 năm, do Sở NN&PTNT phối hợp với UBND huyện thực hiện.

  3. Đẩy mạnh liên kết sản xuất và chế biến: Khuyến khích thành lập hợp tác xã, tổ hợp tác và liên kết giữa nông dân với doanh nghiệp chế biến để nâng cao hiệu quả sản xuất, giảm chi phí và tăng giá trị sản phẩm. Thời gian 1-3 năm, do các tổ chức nông dân và doanh nghiệp chủ trì.

  4. Nâng cao nhận thức và kỹ thuật cho người nông dân: Tổ chức các lớp tập huấn, chuyển giao công nghệ trồng, chăm sóc và thu hái trà hoa vàng theo tiêu chuẩn VietGAP/GlobalGAP nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm và bảo vệ nguồn gen. Thời gian liên tục, do Trung tâm Khuyến nông và các tổ chức liên quan thực hiện.

  5. Phát triển thị trường và xúc tiến thương mại: Đẩy mạnh quảng bá thương hiệu trà hoa vàng Ba Chẽ, mở rộng thị trường trong nước và xuất khẩu, đồng thời phát triển các sản phẩm chế biến đa dạng từ trà hoa vàng. Thời gian 2-4 năm, do Sở Công Thương và doanh nghiệp phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực tiễn để xây dựng chính sách phát triển cây dược liệu, quy hoạch vùng nguyên liệu và hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị nông sản.

  2. Doanh nghiệp chế biến và kinh doanh trà hoa vàng: Thông tin về chuỗi giá trị, các mối liên kết và phân tích hiệu quả kinh tế giúp doanh nghiệp tối ưu hóa hoạt động sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm và mở rộng thị trường.

  3. Nông dân và hợp tác xã trồng trà hoa vàng: Luận văn cung cấp kiến thức về kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hái và liên kết trong chuỗi giá trị, giúp nâng cao thu nhập và phát triển bền vững.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, phát triển nông thôn: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu chuỗi giá trị, phân tích kinh tế và phát triển sản phẩm nông nghiệp đặc sản.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị trà hoa vàng gồm những khâu nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm bốn khâu chính: người sản xuất (trồng và thu hái), người thu gom, người chế biến và người bán lẻ/doanh nghiệp phân phối. Mỗi khâu đều đóng góp giá trị gia tăng cho sản phẩm cuối cùng.

  2. Tại sao cần phát triển chuỗi giá trị thay vì chỉ tập trung vào sản xuất?
    Phát triển chuỗi giá trị giúp tối ưu hóa các hoạt động từ sản xuất đến tiêu thụ, nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng giá trị gia tăng và thu nhập cho các tác nhân, đồng thời bảo vệ nguồn gen và phát triển bền vững.

  3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả chuỗi giá trị trà hoa vàng là gì?
    Bao gồm công nghệ chế biến, liên kết giữa các tác nhân, chính sách hỗ trợ, thị trường tiêu thụ và nhận thức kỹ thuật của người nông dân. Ví dụ, công nghệ sấy lạnh giúp giữ nguyên dược tính, nâng cao giá trị sản phẩm.

  4. Làm thế nào để bảo tồn nguồn gen trà hoa vàng tự nhiên?
    Cần quy hoạch vùng trồng tập trung, áp dụng kỹ thuật nhân giống và trồng mới, hạn chế khai thác bừa bãi, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ nguồn gen quý hiếm.

  5. Vai trò của doanh nghiệp trong chuỗi giá trị trà hoa vàng là gì?
    Doanh nghiệp đầu tàu đóng vai trò kết nối các tác nhân, đầu tư công nghệ chế biến, xây dựng thương hiệu và mở rộng thị trường, từ đó nâng cao hiệu quả kinh tế và phát triển bền vững chuỗi giá trị.

Kết luận

  • Diện tích và sản lượng trà hoa vàng tại huyện Ba Chẽ tăng trưởng ổn định, giá trị kinh tế sản phẩm ngày càng cao.
  • Chuỗi giá trị trà hoa vàng gồm các tác nhân sản xuất, thu gom, chế biến và phân phối, nhưng còn nhiều điểm yếu về liên kết và công nghệ.
  • Phân tích SWOT chỉ ra các cơ hội và thách thức trong phát triển chuỗi giá trị, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện cơ chế, quy hoạch vùng nguyên liệu, liên kết sản xuất và nâng cao kỹ thuật.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và nông dân phát triển bền vững cây dược liệu quý này.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, mở rộng quy mô vùng trồng và nâng cao chất lượng sản phẩm nhằm khẳng định thương hiệu trà hoa vàng Ba Chẽ trên thị trường trong nước và quốc tế.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm, đồng thời nâng cao thu nhập cho người dân địa phương thông qua phát triển chuỗi giá trị trà hoa vàng bền vững!