Nghiên Cứu Ẩn Dụ Trong Thơ Mới Nhìn Từ Góc Độ Ngôn Ngữ Học Tri Nhận

Việc vận dụng lý thuyết và kỹ thuật phân tích trong ngôn ngữ học tri nhận vào xử lý ngữ liệu là các ẩn dụ ý niệm trong các văn bản thơ ca ngày nay đã có được một nền tảng vững chắc và đường hướng nghiên cứu tương đối rõ ràng. Nhiều nghiên cứu đã tập trung vào việc xác định và giải thích ngôn ngữ ẩn dụ trong diễn ngôn thực tế. Diễn ngôn văn chương là một trong số đó. "Yêu cầu về nguyên tắc nghiên cứu trên là động lực đưa đến nhiều đóng góp cả trong lý luận lẫn thực tiễn phân tích ẩn dụ ý niệm trong diễn ngôn tự nhiên (trong thể đối lập với diễn ngôn nhà nghiên cứu tự sáng tạo)."

Trong thời gian qua ở Việt Nam đã có nhiều nghiên cứu với lượng công trình đồ sộ về ngôn ngữ học tri nhận nói riêng và vấn đề ẩn dụ ý niệm nói chung. Các nghiên cứu này đi sâu vào nhiều phương diện lý thuyết đa dạng với tầm bao quát về ngữ liệu khảo sát, dù chỉ tính riêng trong phạm vi các diễn ngôn thi ca. Tuy thế, trong phạm vi tài liệu tiếp cận được, vẫn chưa có công trình nào đi vào tìm hiểu một cách có hệ thống vấn đề ẩn dụ thi ca với những miền ý niệm đích CUỘC ĐỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới từ quan điểm của ngôn ngữ học tri nhận.

Luận văn cố gắng đạt được các mục đích sau: 1) xác định các biểu thức mang tính ẩn dụ và những ẩn dụ ý niệm có miền đích là CUỘC ĐỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN làm nền cho chúng trong phạm vi các văn bản được khảo sát; 2) mô tả và xác lập các đặc điểm của những ẩn dụ ý niệm được tìm thấy trong các quan hệ và tính hệ thống tầng bậc giữa chúng; 3) thiết lập cơ sở kinh nghiệm của các ẩn dụ này qua việc xem xét nền tảng văn hóa dân tộc, bối cảnh lịch sử, văn hóa-xã hội giai đoạn 1932-1945, ảnh hưởng của các tiểu nhóm văn hóa và các trải nghiệm cá nhân mỗi tác giả; 4) xác định các cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca trong phạm vi ngữ liệu khảo sát được.

Từ khi lý thuyết ẩn dụ ý niệm du nhập vào Việt Nam, giới ngôn ngữ học trong nước đã có những bài viết và công trình lớn nhỏ nhằm giới thiệu, làm rõ và vận dụng lý thuyết này vào thực tiễn tiếng Việt. Phần lớn các nỗ lực này tập trung vào việc mô tả, lý giải các hiện tượng ẩn dụ (cùng sự ý niệm hóa) trong tiếng Việt hay đi vào so sánh đối chiếu ẩn dụ trong tiếng Việt với các ngôn ngữ khác. Lý Toàn Thắng và Trần Văn Cơ là hai trong số các tác giả tiên phong trong việc giới thiệu một cách bài bản và chi tiết lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận tại Việt Nam. Những bài viết mở đầu trên các tạp chí trong nước tập trung vào việc giới thiệu về lý thuyết ẩn dụ tri nhận ở nhiều khíu cạnh (cùng minh họa bằng ngữ liệu tiếng Việt).

Quy trình xác định các biểu thức tối giản liên hệ đến ẩn dụ được trình bày hiển ngôn như sau: 1. Đọc loàn bộ văn bản/diễn ngôn để xác lập một ý nghĩa khái quát cho nó. Xác định các đơn vị từ vựng trong văn bản/diễn ngôn. Đồng thời cũng tính đến các yếu tố đứng trước và sau đơn vị từ vựng được xét. 2. Đối với mỗi đơn vị từ vựng xác định liệu hiện thời nó có một ý nghĩa nào cơ bản hơn trong các ngữ cảnh khác so với ý nghĩa trong ngữ cảnh đang xét. Các ý nghĩa cơ bản có khuynh hướng: - cụ thể hơn: cái chúng gợi lên là dễ tưởng tượng, nhìn, nghe, ngửi, nếm và cảm thấy hơn. - liên hệ đến hành động cơ thể. - tồn tại sớm hơn xét theo diện lịch sử. 3. Nếu đơn vị từ vựng có một ý nghĩa hiện thời cơ bản hơn trong các ngữ cảnh khác chứ không phải trong ngữ cảnh đang xét, quyết định liệu ý nghĩa ngữ cảnh có tương phản với ý nghĩa cơ bản nhưng có thể hiểu được trong so sánh với nó hay không. Nếu có, đánh dấu đơn vị từ vựng là có tính ẩn dụ.

Năm 2010. Steen cùng đồng sự lần đầu giới thiệu thủ pháp xác định ẩn dụ MIPVU (Metaphor Identification Procedure: Vrije Universiteit) mà nhóm tác giả tuyên bố là ''tạo ra một bộ những trường hợp xác định ẩn dụ ngôn ngữ trong diễn ngôn tự nhiên bằng phương tiện là một phiên bản cái tiến và mở rộng hơn của MIP". MIPVU phần lớn được xây dựng trên nền tảng của MIP. Tuy vậy với lý do NIP dựa nhiều vào các quyết định mang tính trực giác của người nghiên cứu. MIPVU trình bày một cách hệ thống và hiển ngôn hơn về những loại quyết định nào người phân tích phải thực hiện khi họ xác định các từ có liên hệ đến ẩn dụ.

Việc vận dụng các phương pháp và thủ pháp của ngôn ngữ học tri nhận vào phân tích văn học, đặc biệt là việc giải mã các ẩn dụ, mang lại những cái nhìn sâu sắc và đa chiều hơn về tác phẩm. Nó giúp ta hiểu rõ hơn về cách các nhà văn sử dụng ngôn ngữ để tạo ra những hình ảnh, biểu tượng và ý nghĩa sâu xa, đồng thời khám phá những cơ sở tri nhận và văn hóa ẩn sau những lựa chọn ngôn ngữ đó. Điều này góp phần làm phong phú thêm trải nghiệm đọc và nâng cao khả năng phân tích, đánh giá văn học.

Nhiều bài thơ trong Thơ Mới sử dụng hình ảnh các mùa trong năm để biểu thị các giai đoạn của cuộc đời. Tuổi trẻ được ví như mùa xuân tràn đầy sức sống, tuổi trung niên như mùa hạ rực rỡ, tuổi già như mùa thu tàn úa, và cái chết như mùa đông lạnh giá. Điều này thể hiện sự nhận thức về tính hữu hạn và vòng tuần hoàn của cuộc sống con người.

Hình ảnh cỏ cây, hoa lá thường được sử dụng để mô tả sự mong manh, yếu đuối và dễ bị tổn thương của con người. Cuộc đời con người được so sánh với những cành cây dễ gãy, những bông hoa sớm nở tối tàn, thể hiện sự nhận thức về sự vô thường và những khó khăn, thử thách trong cuộc sống.

Cuộc đời con người được ví như một chuyến hành trình dài với nhiều điểm đến, nhiều ngã rẽ và nhiều trải nghiệm khác nhau. Hành trình này có thể đầy gian nan, thử thách, nhưng cũng có thể đầy niềm vui, hạnh phúc và ý nghĩa. Ẩn dụ này thể hiện sự chủ động, khát vọng vươn lên và khám phá những điều mới mẻ trong cuộc sống.

Trong Thơ Mới, ánh sáng thường được liên kết với sự sống, hy vọng và niềm vui, trong khi bóng tối tượng trưng cho cái chết, sự u ám và nỗi buồn. Các nhà thơ sử dụng cặp ẩn dụ này để diễn tả sự đối lập giữa sự tồn tại và sự hư vô, đồng thời thể hiện nỗi sợ hãi trước cái chết và khát vọng được sống một cuộc đời ý nghĩa.

Hơi nóng được liên kết với sự ấm áp, năng lượng và sức sống, trong khi hơi lạnh gợi cảm giác cô đơn, trống rỗng và sự tàn lụi. Cặp ẩn dụ này được sử dụng để diễn tả sự khác biệt giữa trạng thái sống động và trạng thái chết chóc, đồng thời thể hiện sự tiếc nuối trước sự ra đi của những người thân yêu.

Trong một số tác phẩm Thơ Mới, cuộc sống trần tục được xem là một sự trói buộc, đầy những đau khổ, ràng buộc và mất mát. Cái chết, ngược lại, được xem là một sự giải thoát khỏi những gánh nặng đó, một sự trở về với tự do và bình yên. Ẩn dụ này thể hiện sự mệt mỏi, chán chường với cuộc sống và khát khao được giải thoát khỏi những khổ đau.

Ngôn ngữ học tri nhận là một công cụ hữu ích trong việc phân tích và giải thích văn học. Nó giúp ta hiểu rõ hơn về cách con người tư duy, cảm nhận và diễn đạt thế giới xung quanh thông qua ngôn ngữ. Việc áp dụng ngôn ngữ học tri nhận vào nghiên cứu văn học có thể mang lại những khám phá mới mẻ và sâu sắc về ý nghĩa và giá trị của tác phẩm.

Nghiên cứu ẩn dụ trong văn học Việt Nam có thể tiếp tục được mở rộng sang các lĩnh vực khác, như phân tích ẩn dụ trong ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích, hoặc nghiên cứu sự thay đổi của ẩn dụ qua các thời kỳ lịch sử khác nhau. Ngoài ra, cũng có thể so sánh ẩn dụ trong văn học Việt Nam với ẩn dụ trong văn học các nước khác để tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt.