Nghiên Cứu Ẩn Dụ Trong Thơ Mới Nhìn Từ Góc Độ Ngôn Ngữ Học Tri Nhận

• Tác giả: Phan Ngọc Trần
• Trường học: Trường Đại Học Sư Phạm Tp. Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Văn Học
• Đề tài: Nghiên Cứu Ẩn Dụ Trong Thơ Mới: Góc Nhìn Ngôn Ngữ Học Tri Nhận
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sỹ
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Thành Phố Hồ Chí Minh

• LỜI MỞ ĐẦU
• 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI VÀ MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục đích nghiên cứu
• 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
• 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ NGUỒN NGỮ LIỆU
• 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 4.1. Các thủ pháp thuộc phương pháp giải thích bên ngoài
• 4.2. Thủ pháp phân loại và hệ thống hóa
• 4.3. Thủ pháp thống kê toán học
• 5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN
• 6. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN
• 7. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG
• 7.1. Khung lý thuyết chung
• 7.2. Ý niệm và ẩn dụ trong ngôn ngữ học tri nhận
• 7.3. Vấn đề văn hóa trong nghiên cứu ẩn dụ ý niệm
• 7.4. Văn hóa và vai trò của văn hóa trong nghiên cứu ẩn dụ ý niệm
• 7.5. Tính phổ quát và đa dạng về văn hóa trong ẩn dụ ý niệm
• 8. THƠ MỚI VÀ VẤN ĐỀ ẨN DỤ TRONG THƠ MỚI
• 8.1. Tổng quan về Thơ Mới
• 8.2. Các ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG, CÁI CHẾT và THỜI GIAN
• 8.2.1. Đặc điểm ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới
• 8.2.1.1. Đặc điểm của ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI trong Thơ Mới
• 8.2.1.2. ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT CHU KỲ CỦA TỰ NHIÊN
• 8.2.1.3. ĐỜI NGƯỜI LÀ CỎ CÂY
• 8.2.1.4. ĐỜI NGƯỜI LÀ CHUYẾN HÀNH TRÌNH
• 8.2.1.5. Đặc điểm cặp ẩn dụ sự SỐNG - CÁI CHẾT trong Thơ Mới
• 8.2.1.6. SỰ SỐNG LÀ ÁNH SÁNG - CÁI CHẾT LÀ BÓNG TỐI
• 8.2.1.7. SỰ SỐNG LÀ HƠI NÓNG - CÁI CHẾT LÀ HƠI LẠNH
• 8.2.1.8. SỰ SỐNG LÀ TRÓI BUỘC - CÁI CHẾT LÀ GIẢI THOÁT
• 8.2.1.9. SỰ SỐNG LÀ CHẤT LỎNG TRONG VẬT CHỨA - CÁI CHẾT LÀ CHẤT LỎNG MẤT ĐI
• 8.2.1.10. SỰ SỐNG LÀ HỒN TRONG THÂN THỂ - CÁI CHẾT LÀ HỒN LÌA BỎ THÂN THỂ
• 8.2.1.11. Đặc điểm ẩn dụ THỜI GIAN trong Thơ Mới
• 8.2.1.12. THỜI GIAN LÀ SỰ DI CHUYỂN
• 8.2.1.13. THỜI GIAN LÀ SỰ TÀN PHÁ
• 8.2.1.14. THỜI GIAN LÀ NGUỒN HỮU HẠN
• 8.2.1.15. THỜI GIAN LÀ KẺ ĐỐI NGHỊCH
• 9. CƠ SỞ Ý NIỆM HÓA VÀ CƠ CHẾ TẠO THÀNH CỦA ẨN DỤ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT VÀ THỜI GIAN TRONG THƠ MỚI
• 9.1. Cơ sở ý niệm hóa của ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới
• 9.1.1. Cơ sở kinh nghiệm của cộng đồng văn hóa
• 9.1.2. Cơ sở kinh nghiệm từ tiểu nhóm văn hóa
• 9.1.3. Cơ sở kinh nghiệm của cá nhân
• 9.2. Cơ chế tạo thành của ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG, CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới
• 9.2.1. Cơ chế chi tiết hóa
• 9.2.2. Cơ chế mở rộng
• 9.2.3. Cơ chế đặt vấn đề
• 9.2.4. Cơ chế kết hợp
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Ẩn Dụ Trong Thơ Mới Ngôn Ngữ Học

Nghiên cứu ẩn dụ trong Thơ Mới dưới góc độ Ngôn ngữ học tri nhận là một hướng tiếp cận đầy tiềm năng. Ngôn ngữ học tri nhận từ những năm 1970 đã mở ra một trào lưu mạnh mẽ trong nghiên cứu ngôn ngữ, hệ thống ý niệm và quá trình tri nhận. Cách tiếp cận này dựa trên kinh nghiệm của con người về thế giới và cách thức họ tri giác, ý niệm hóa thế giới. Ẩn dụ ý niệm trở thành một công cụ hữu hiệu trong nghiên cứu ngôn ngữ gắn liền với tư duy và bối cảnh bên ngoài của cộng đồng ngôn ngữ. Việc nghiên cứu ẩn dụ trong thơ ca đưa đến nhiều kết quả hứa hẹn cả về lý thuyết lẫn thực tiễn. Giai đoạn 1932-1945 của văn học Việt Nam chứng kiến nhiều hiện tượng văn học đặc biệt, trong đó có phong trào Thơ Mới. Phong trào này phá bỏ các luật lệ của "thơ cũ", mang khuynh hướng lãng mạn, một lý tưởng thẩm mỹ mang màu sắc cá nhân du nhập từ văn hóa và thơ ca Pháp, tâm trạng buồn sầu, lạc lõng giữa cuộc sống rối ren của xã hội thực dân nửa phong kiến.

1.1. Vai Trò Của Ẩn Dụ Trong Diễn Ngôn Văn Chương

Việc vận dụng lý thuyết và kỹ thuật phân tích trong ngôn ngữ học tri nhận vào xử lý ngữ liệu là các ẩn dụ ý niệm trong các văn bản thơ ca ngày nay đã có được một nền tảng vững chắc và đường hướng nghiên cứu tương đối rõ ràng. Nhiều nghiên cứu đã tập trung vào việc xác định và giải thích ngôn ngữ ẩn dụ trong diễn ngôn thực tế. Diễn ngôn văn chương là một trong số đó. "Yêu cầu về nguyên tắc nghiên cứu trên là động lực đưa đến nhiều đóng góp cả trong lý luận lẫn thực tiễn phân tích ẩn dụ ý niệm trong diễn ngôn tự nhiên (trong thể đối lập với diễn ngôn nhà nghiên cứu tự sáng tạo)."

1.2. Sự Phát Triển Của Nghiên Cứu Ẩn Dụ Tại Việt Nam

Trong thời gian qua ở Việt Nam đã có nhiều nghiên cứu với lượng công trình đồ sộ về ngôn ngữ học tri nhận nói riêng và vấn đề ẩn dụ ý niệm nói chung. Các nghiên cứu này đi sâu vào nhiều phương diện lý thuyết đa dạng với tầm bao quát về ngữ liệu khảo sát, dù chỉ tính riêng trong phạm vi các diễn ngôn thi ca. Tuy thế, trong phạm vi tài liệu tiếp cận được, vẫn chưa có công trình nào đi vào tìm hiểu một cách có hệ thống vấn đề ẩn dụ thi ca với những miền ý niệm đích CUỘC ĐỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới từ quan điểm của ngôn ngữ học tri nhận.

II. Vấn Đề Nghiên Cứu Tại Sao Chọn Nghiên Cứu Ẩn Dụ Thơ Mới

Nghiên cứu ẩn dụ về các ý niệm CUỘC ĐỜI, SỰ SỐNG, CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới là một công việc có ý nghĩa. Những ý niệm này đóng vai trò quan trọng trong việc nhận hiểu một phần quan trọng tư tưởng và thông điệp nghệ thuật của các tác giả Thơ Mới. Nghiên cứu này góp phần vào công tác nghiên cứu và giảng dạy văn học và ngôn ngữ văn học. Luận văn này quyết định đi sâu vào đề tài "Một số ẩn dụ thi ca trong Thơ Mới nhìn từ góc độ ngôn ngữ học tri nhận". Luận văn này mong muốn xác định các biểu thức mang tính ẩn dụ và những ẩn dụ ý niệm có miền đích là CUỘC ĐỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN làm nền cho chúng trong phạm vi các văn bản được khảo sát. Luận văn còn cố gắng mô tả và xác lập các đặc điểm của những ẩn dụ ý niệm được tìm thấy trong các quan hệ và tính hệ thống tầng bậc giữa chúng.

2.1. Mục Đích Nghiên Cứu Ẩn Dụ Thi Ca Trong Thơ Mới

Luận văn cố gắng đạt được các mục đích sau: 1) xác định các biểu thức mang tính ẩn dụ và những ẩn dụ ý niệm có miền đích là CUỘC ĐỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN làm nền cho chúng trong phạm vi các văn bản được khảo sát; 2) mô tả và xác lập các đặc điểm của những ẩn dụ ý niệm được tìm thấy trong các quan hệ và tính hệ thống tầng bậc giữa chúng; 3) thiết lập cơ sở kinh nghiệm của các ẩn dụ này qua việc xem xét nền tảng văn hóa dân tộc, bối cảnh lịch sử, văn hóa-xã hội giai đoạn 1932-1945, ảnh hưởng của các tiểu nhóm văn hóa và các trải nghiệm cá nhân mỗi tác giả; 4) xác định các cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca trong phạm vi ngữ liệu khảo sát được.

2.2. Tổng Quan Về Lịch Sử Vấn Đề Nghiên Cứu Ẩn Dụ

Từ khi lý thuyết ẩn dụ ý niệm du nhập vào Việt Nam, giới ngôn ngữ học trong nước đã có những bài viết và công trình lớn nhỏ nhằm giới thiệu, làm rõ và vận dụng lý thuyết này vào thực tiễn tiếng Việt. Phần lớn các nỗ lực này tập trung vào việc mô tả, lý giải các hiện tượng ẩn dụ (cùng sự ý niệm hóa) trong tiếng Việt hay đi vào so sánh đối chiếu ẩn dụ trong tiếng Việt với các ngôn ngữ khác. Lý Toàn Thắng và Trần Văn Cơ là hai trong số các tác giả tiên phong trong việc giới thiệu một cách bài bản và chi tiết lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận tại Việt Nam. Những bài viết mở đầu trên các tạp chí trong nước tập trung vào việc giới thiệu về lý thuyết ẩn dụ tri nhận ở nhiều khíu cạnh (cùng minh họa bằng ngữ liệu tiếng Việt).

III. Phương Pháp Phân Tích Giải Mã Ẩn Dụ Từ Ngôn Ngữ Học

Luận văn sử dụng các phương pháp và thủ pháp để phân tích ẩn dụ. Các thủ pháp thuộc phương pháp giải thích bên ngoài bao gồm thủ pháp xác định các biểu thức tối thiểu mang tính ẩn dụ và thủ pháp xác định ẩn dụ của nhóm Pragglejaz. Khi tiến hành xác định và giải thích ngôn ngữ ẩn dụ trong diễn ngôn tự nhiên, một số thiếu sót về phương pháp luận ở việc đề ra tiêu chuẩn về điều tra thực tế. Giới nghiên cứu ẩn dụ thường không trình bày hiển ngôn các nguyên tắc xác định những đối tượng mang tính ẩn dụ, và thường tập trung vào các phương diện khác nhau của ngôn ngữ ẩn dụ tùy thuộc vào khuynh hướng lý thuyết và mục đích nghiên cứu riêng của mình. Trực giác đóng vai trò lớn trong công tác khảo sát, nên sự thiếu vắng của các tiêu chuẩn hiển ngôn khi phân tích ẩn dụ làm cho các khẳng định lý thuyết về tính thường xuyên/tần suất của ẩn dụ, sự tổ chức của nó trong diễn ngôn và các quan hệ khả hữu giữa ngôn ngữ mang tính ẩn dụ với tư duy mang tính ẩn dụ trở nên phức tạp, rối rắm, kém khả năng xác thực vì mang tính chủ quan cao.

3.1. Thủ Pháp Xác Định Biểu Thức Tối Thiểu Mang Tính Ẩn Dụ

Quy trình xác định các biểu thức tối giản liên hệ đến ẩn dụ được trình bày hiển ngôn như sau: 1. Đọc loàn bộ văn bản/diễn ngôn để xác lập một ý nghĩa khái quát cho nó. Xác định các đơn vị từ vựng trong văn bản/diễn ngôn. Đồng thời cũng tính đến các yếu tố đứng trước và sau đơn vị từ vựng được xét. 2. Đối với mỗi đơn vị từ vựng xác định liệu hiện thời nó có một ý nghĩa nào cơ bản hơn trong các ngữ cảnh khác so với ý nghĩa trong ngữ cảnh đang xét. Các ý nghĩa cơ bản có khuynh hướng: - cụ thể hơn: cái chúng gợi lên là dễ tưởng tượng, nhìn, nghe, ngửi, nếm và cảm thấy hơn. - liên hệ đến hành động cơ thể. - tồn tại sớm hơn xét theo diện lịch sử. 3. Nếu đơn vị từ vựng có một ý nghĩa hiện thời cơ bản hơn trong các ngữ cảnh khác chứ không phải trong ngữ cảnh đang xét, quyết định liệu ý nghĩa ngữ cảnh có tương phản với ý nghĩa cơ bản nhưng có thể hiểu được trong so sánh với nó hay không. Nếu có, đánh dấu đơn vị từ vựng là có tính ẩn dụ.

3.2. Thủ Pháp Xác Định Ẩn Dụ MIPVU

Năm 2010. Steen cùng đồng sự lần đầu giới thiệu thủ pháp xác định ẩn dụ MIPVU (Metaphor Identification Procedure: Vrije Universiteit) mà nhóm tác giả tuyên bố là ''tạo ra một bộ những trường hợp xác định ẩn dụ ngôn ngữ trong diễn ngôn tự nhiên bằng phương tiện là một phiên bản cái tiến và mở rộng hơn của MIP". MIPVU phần lớn được xây dựng trên nền tảng của MIP. Tuy vậy với lý do NIP dựa nhiều vào các quyết định mang tính trực giác của người nghiên cứu. MIPVU trình bày một cách hệ thống và hiển ngôn hơn về những loại quyết định nào người phân tích phải thực hiện khi họ xác định các từ có liên hệ đến ẩn dụ.

3.3. Ứng Dụng Ngôn Ngữ Học Tri Nhận Trong Phân Tích Văn Học

Việc vận dụng các phương pháp và thủ pháp của ngôn ngữ học tri nhận vào phân tích văn học, đặc biệt là việc giải mã các ẩn dụ, mang lại những cái nhìn sâu sắc và đa chiều hơn về tác phẩm. Nó giúp ta hiểu rõ hơn về cách các nhà văn sử dụng ngôn ngữ để tạo ra những hình ảnh, biểu tượng và ý nghĩa sâu xa, đồng thời khám phá những cơ sở tri nhận và văn hóa ẩn sau những lựa chọn ngôn ngữ đó. Điều này góp phần làm phong phú thêm trải nghiệm đọc và nâng cao khả năng phân tích, đánh giá văn học.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Đặc Điểm Ẩn Dụ Đời Người Trong Thơ Mới

Nghiên cứu tập trung vào các ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong Thơ Mới. Các ẩn dụ này thể hiện rõ nét nhân sinh quan, thế giới quan và kinh nghiệm cá nhân của các nhà thơ. Các ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG, CÁI CHẾT và THỜI GIAN đóng vai trò chủ đạo trong trường Thơ Mới giai đoạn này và mang một màu sắc khác biệt. Ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI trong Thơ Mới có những đặc điểm riêng biệt. ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT CHU KỲ CỦA TỰ NHIÊN. ĐỜI NGƯỜI LÀ CỎ CÂY. ĐỜI NGƯỜI LÀ CHUYẾN HÀNH TRÌNH.

4.1. Ẩn Dụ Đời Người Là Một Chu Kỳ Của Tự Nhiên

Nhiều bài thơ trong Thơ Mới sử dụng hình ảnh các mùa trong năm để biểu thị các giai đoạn của cuộc đời. Tuổi trẻ được ví như mùa xuân tràn đầy sức sống, tuổi trung niên như mùa hạ rực rỡ, tuổi già như mùa thu tàn úa, và cái chết như mùa đông lạnh giá. Điều này thể hiện sự nhận thức về tính hữu hạn và vòng tuần hoàn của cuộc sống con người.

4.2. Ẩn Dụ Đời Người Là Cỏ Cây

Hình ảnh cỏ cây, hoa lá thường được sử dụng để mô tả sự mong manh, yếu đuối và dễ bị tổn thương của con người. Cuộc đời con người được so sánh với những cành cây dễ gãy, những bông hoa sớm nở tối tàn, thể hiện sự nhận thức về sự vô thường và những khó khăn, thử thách trong cuộc sống.

4.3. Ẩn Dụ Đời Người Là Chuyến Hành Trình

Cuộc đời con người được ví như một chuyến hành trình dài với nhiều điểm đến, nhiều ngã rẽ và nhiều trải nghiệm khác nhau. Hành trình này có thể đầy gian nan, thử thách, nhưng cũng có thể đầy niềm vui, hạnh phúc và ý nghĩa. Ẩn dụ này thể hiện sự chủ động, khát vọng vươn lên và khám phá những điều mới mẻ trong cuộc sống.

V. Ứng Dụng Tri Nhận Phân Tích Ẩn Dụ Sống Chết Thơ Mới

Cặp ẩn dụ SỰ SỐNG - CÁI CHẾT trong Thơ Mới mang nhiều ý nghĩa sâu sắc. SỰ SỐNG LÀ ÁNH SÁNG - CÁI CHẾT LÀ BÓNG TỐI. SỰ SỐNG LÀ HƠI NÓNG - CÁI CHẾT LÀ HƠI LẠNH. SỰ SỐNG LÀ TRÓI BUỘC - CÁI CHẾT LÀ GIẢI THOÁT. SỰ SỐNG LÀ CHẤT LỎNG TRONG VẬT CHỨA - CÁI CHẾT LÀ CHẤT LỎNG MẤT ĐI. SỰ SỐNG LÀ HỒN TRONG THÂN THỂ - CÁI CHẾT LÀ HỒN LÌA BỎ THÂN THỂ.

5.1. Sự Sống Là Ánh Sáng Cái Chết Là Bóng Tối Góc Nhìn Tri Nhận

Trong Thơ Mới, ánh sáng thường được liên kết với sự sống, hy vọng và niềm vui, trong khi bóng tối tượng trưng cho cái chết, sự u ám và nỗi buồn. Các nhà thơ sử dụng cặp ẩn dụ này để diễn tả sự đối lập giữa sự tồn tại và sự hư vô, đồng thời thể hiện nỗi sợ hãi trước cái chết và khát vọng được sống một cuộc đời ý nghĩa.

5.2. Sự Sống Là Hơi Nóng Cái Chết Là Hơi Lạnh

Hơi nóng được liên kết với sự ấm áp, năng lượng và sức sống, trong khi hơi lạnh gợi cảm giác cô đơn, trống rỗng và sự tàn lụi. Cặp ẩn dụ này được sử dụng để diễn tả sự khác biệt giữa trạng thái sống động và trạng thái chết chóc, đồng thời thể hiện sự tiếc nuối trước sự ra đi của những người thân yêu.

5.3. Sự Sống Là Trói Buộc Cái Chết Là Giải Thoát

Trong một số tác phẩm Thơ Mới, cuộc sống trần tục được xem là một sự trói buộc, đầy những đau khổ, ràng buộc và mất mát. Cái chết, ngược lại, được xem là một sự giải thoát khỏi những gánh nặng đó, một sự trở về với tự do và bình yên. Ẩn dụ này thể hiện sự mệt mỏi, chán chường với cuộc sống và khát khao được giải thoát khỏi những khổ đau.

VI. Kết Luận Hướng Phát Triển Nghiên Cứu Ẩn Dụ Ngôn Ngữ

Nghiên cứu ẩn dụ trong Thơ Mới từ góc độ ngôn ngữ học tri nhận là một hướng đi đầy tiềm năng. Nghiên cứu này góp phần làm sáng tỏ những ý niệm cơ bản về cuộc đời, sự sống, cái chết và thời gian trong thơ ca Việt Nam. Hướng nghiên cứu này có thể được mở rộng để nghiên cứu ẩn dụ trong các giai đoạn văn học khác nhau, cũng như trong các loại hình nghệ thuật khác.

6.1. Đánh Giá Tiềm Năng Của Ngôn Ngữ Học Tri Nhận Trong Văn Học

Ngôn ngữ học tri nhận là một công cụ hữu ích trong việc phân tích và giải thích văn học. Nó giúp ta hiểu rõ hơn về cách con người tư duy, cảm nhận và diễn đạt thế giới xung quanh thông qua ngôn ngữ. Việc áp dụng ngôn ngữ học tri nhận vào nghiên cứu văn học có thể mang lại những khám phá mới mẻ và sâu sắc về ý nghĩa và giá trị của tác phẩm.

6.2. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Ẩn Dụ Trong Văn Học Việt Nam

Nghiên cứu ẩn dụ trong văn học Việt Nam có thể tiếp tục được mở rộng sang các lĩnh vực khác, như phân tích ẩn dụ trong ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích, hoặc nghiên cứu sự thay đổi của ẩn dụ qua các thời kỳ lịch sử khác nhau. Ngoài ra, cũng có thể so sánh ẩn dụ trong văn học Việt Nam với ẩn dụ trong văn học các nước khác để tìm ra những điểm tương đồng và khác biệt.

Tổng quan nghiên cứu

Phong trào Thơ Mới (1932-1945) là một giai đoạn cách tân quan trọng trong văn học Việt Nam, với sự xuất hiện của nhiều nhà thơ lãng mạn như Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên và Hàn Mặc Tử. Trong khoảng 269 văn bản thơ của bốn tác giả này, các ẩn dụ thi ca về các miền ý niệm trừu tượng như ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN được vận dụng phổ biến, phản ánh nhân sinh quan và thế giới quan đặc sắc của thời kỳ. Nghiên cứu nhằm mục tiêu xác định, mô tả đặc điểm và hệ thống hóa các ẩn dụ ý niệm này trong Thơ Mới, đồng thời phân tích cơ sở kinh nghiệm văn hóa, xã hội và cá nhân tác động đến sự hình thành ẩn dụ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào bảy tập thơ của bốn nhà thơ tiêu biểu, trong giai đoạn lịch sử đầy biến động của Việt Nam. Việc khảo sát này không chỉ góp phần làm sáng tỏ tư tưởng nghệ thuật của Thơ Mới mà còn hỗ trợ công tác giảng dạy văn học phổ thông, đồng thời mở rộng hiểu biết về mối quan hệ giữa ngôn ngữ học tri nhận và văn hóa trong nghiên cứu ẩn dụ thi ca.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận, đặc biệt là công trình "Metaphors We Live By" của G. Lakoff và M. Johnson, nhấn mạnh ẩn dụ ý niệm là công cụ nhận thức giúp con người hiểu các khái niệm trừu tượng thông qua các miền ý niệm cụ thể hơn. Lý thuyết phân biệt rõ ẩn dụ ý niệm (conceptual metaphor) và ẩn dụ ngôn ngữ (linguistic metaphor), cũng như ẩn dụ thông thường và ẩn dụ thi ca, trong đó ẩn dụ thi ca là sự mở rộng sáng tạo dựa trên các ẩn dụ truyền thống. Ngoài ra, mô hình tương tác của L.A. Black được vận dụng để giải thích quá trình tạo nghĩa ẩn dụ qua sự tương tác giữa chủ thể chính và chủ thể phụ. Lý thuyết về văn hóa và sự ý niệm hóa của D. Hofstede và Z. Kövecses cũng được sử dụng để phân tích vai trò của văn hóa trong việc hình thành và biến thể ẩn dụ ý niệm, từ đó làm rõ tính phổ quát và đa dạng văn hóa trong ẩn dụ thi ca.

Ba khái niệm chính được tập trung gồm: ý niệm (concept) là đơn vị tri nhận cơ bản, sự ý niệm hóa (conceptualization) là quá trình hình thành ý niệm dựa trên kinh nghiệm và văn hóa, và ẩn dụ ý niệm là ánh xạ hệ thống giữa miền ý niệm nguồn (cụ thể) và miền ý niệm đích (trừu tượng). Bốn cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca gồm: mở rộng, chi tiết hóa, đặt vấn đề và kết hợp, giúp nhà thơ sáng tạo các biểu thức ẩn dụ mới mẻ dựa trên nền tảng truyền thống.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu nghiên cứu gồm 269 văn bản thơ thuộc bảy tập thơ của bốn nhà thơ Thơ Mới: Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên và Hàn Mặc Tử, được xuất bản trong giai đoạn 1932-1945. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ các tác phẩm tiêu biểu của bốn tác giả nhằm đảm bảo tính đại diện cho phong trào Thơ Mới.

Phân tích dữ liệu sử dụng thủ pháp xác định ẩn dụ MIPVU (Metaphor Identification Procedure: Vrije Universiteit) của Steen và cộng sự, giúp xác định các đơn vị từ vựng mang tính ẩn dụ trong ngữ cảnh cụ thể. Bên cạnh đó, thủ pháp phân tích ngữ cảnh (context) và văn cảnh (co-text) được áp dụng để giải thích ý nghĩa ẩn dụ trong từng trường hợp cụ thể, đảm bảo tính chính xác và khách quan trong nhận định. Thủ pháp phân loại và hệ thống hóa được sử dụng để sắp xếp các biểu thức ẩn dụ vào các nhóm ẩn dụ ý niệm tương ứng, từ đó mô tả các quan hệ hệ thống giữa chúng.

Phân tích thống kê toán học bằng phần mềm IBM SPSS Statistics 20 được thực hiện để tính tần suất và tỷ lệ xuất hiện các ẩn dụ ý niệm trong từng tác giả và so sánh giữa các tác giả, giúp làm rõ xu hướng và đặc trưng vận dụng ẩn dụ trong Thơ Mới. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong nhiều tháng, đảm bảo thu thập và xử lý dữ liệu kỹ lưỡng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Xác định 12 ẩn dụ ý niệm chủ đạo trong phạm vi các miền đích ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN, bao gồm các ẩn dụ như ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT CHU KỲ CỦA TỰ NHIÊN, ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT NGÀY, ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT NĂM, SỰ SỐNG LÀ ÁNH SÁNG, CÁI CHẾT LÀ BÓNG TỐI, THỜI GIAN LÀ SỰ DI CHUYỂN, v.v. Tần suất xuất hiện các ẩn dụ này chiếm khoảng 75% tổng số ẩn dụ ý niệm được khảo sát.

2. Phân bố tần suất ẩn dụ theo tác giả cho thấy Xuân Diệu và Huy Cận sử dụng ẩn dụ ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT NGÀY và ĐỜI NGƯỜI LÀ MỘT NĂM với tỷ lệ lần lượt khoảng 40% và 35% trong tổng số ẩn dụ của họ, trong khi Chế Lan Viên và Hàn Mặc Tử ít vận dụng hơn, tập trung nhiều vào các ẩn dụ mang tính cảm xúc và tôn giáo. Ví dụ, trong 50 bài thơ của Huy Cận, từ "chiều" xuất hiện 40 lần, thể hiện sự nhấn mạnh vào giai đoạn tuổi già và cái chết.

3. Cơ sở kinh nghiệm văn hóa và xã hội được xác lập rõ ràng trong các ẩn dụ, như việc phân chia thời gian đời người theo chu kỳ tự nhiên (ngày, năm) dựa trên quan sát hiện tượng thiên nhiên và thực tiễn nông nghiệp truyền thống. Các biểu thức như "mới mười tám xuân xanh", "về chiều", "bóng đứng trưa" phản ánh sự liên hệ mật thiết giữa kinh nghiệm văn hóa dân tộc và ẩn dụ thi ca.

4. Cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca được vận dụng đa dạng, trong đó cơ chế mở rộng và chi tiết hóa phổ biến nhất, giúp nhà thơ phát triển các ẩn dụ truyền thống thành các biểu thức mới mẻ, giàu ý nghĩa. Ví dụ, Huy Cận mở rộng ẩn dụ CÁI CHẾT LÀ GIẤC NGỦ bằng hình ảnh "cái ngáp dài vô tận" trong bài "Giấc ngủ chiều". Cơ chế đặt vấn đề và kết hợp cũng được sử dụng để tạo ra các ẩn dụ phức hợp, thể hiện sự sáng tạo cá nhân và phong cách riêng biệt của từng tác giả.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy ẩn dụ ý niệm trong Thơ Mới không chỉ là công cụ tu từ mà còn là phương tiện nhận thức sâu sắc, phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của các nhà thơ trong bối cảnh lịch sử xã hội đặc thù. Sự vận dụng các ẩn dụ về ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN thể hiện sự kết hợp giữa kinh nghiệm phổ quát của con người và đặc trưng văn hóa Việt Nam, đồng thời phản ánh sự đa dạng trong trải nghiệm cá nhân và tiểu nhóm văn hóa.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã đi sâu hơn vào việc hệ thống hóa và mô tả đặc điểm các ẩn dụ ý niệm trong phạm vi Thơ Mới, đồng thời áp dụng phương pháp MIPVU và phân tích thống kê để tăng tính khách quan và khoa học. Việc trình bày các cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca cũng góp phần làm rõ quá trình sáng tạo nghệ thuật trong thơ ca Việt Nam giai đoạn này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các ẩn dụ theo từng tác giả, bảng phân loại các ẩn dụ theo miền đích và cơ chế tạo thành, giúp minh họa rõ nét các phát hiện và so sánh đặc trưng vận dụng ẩn dụ trong Thơ Mới.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giảng dạy lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận và ẩn dụ ý niệm trong chương trình Ngữ văn phổ thông, nhằm giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật thơ ca và phát triển tư duy phản biện. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông.

2. Phát triển các tài liệu tham khảo và sách giáo khoa có tích hợp phân tích ẩn dụ thi ca theo hướng ngôn ngữ học tri nhận, hỗ trợ giáo viên và học sinh tiếp cận phương pháp nghiên cứu hiện đại. Thời gian: 1 năm; chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục, các nhà nghiên cứu văn học.

3. Khuyến khích nghiên cứu liên ngành giữa ngôn ngữ học, văn học và văn hóa học để mở rộng phạm vi khảo sát ẩn dụ trong các thể loại văn học khác, nhằm làm phong phú thêm hiểu biết về sự vận dụng ẩn dụ trong văn hóa Việt Nam. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên đề về ẩn dụ ý niệm trong thơ ca Việt Nam và quốc tế, tạo diễn đàn trao đổi học thuật, nâng cao nhận thức và thúc đẩy hợp tác nghiên cứu. Thời gian: hàng năm; chủ thể: các hội văn học, ngôn ngữ học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ học, Văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp phân tích ẩn dụ ý niệm, giúp nâng cao năng lực nghiên cứu và giảng dạy chuyên sâu về thơ ca.

2. Nhà nghiên cứu văn học và ngôn ngữ học tri nhận: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá để phát triển các công trình nghiên cứu liên quan đến ẩn dụ thi ca và sự ảnh hưởng của văn hóa trong ngôn ngữ.

3. Giáo viên Ngữ văn phổ thông: Giúp hiểu rõ hơn về nội dung và nghệ thuật của Thơ Mới, từ đó truyền đạt hiệu quả hơn cho học sinh, đồng thời áp dụng các phương pháp phân tích hiện đại vào giảng dạy.

4. Nhà thơ, nhà văn và nghệ sĩ sáng tạo: Tham khảo các cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca và cách vận dụng ẩn dụ ý niệm để phát triển phong cách sáng tác độc đáo, giàu chiều sâu tư duy và cảm xúc.

Câu hỏi thường gặp

1. Ẩn dụ ý niệm là gì và khác gì với ẩn dụ ngôn ngữ?
   Ẩn dụ ý niệm là quá trình tư duy nhận thức, trong đó một miền ý niệm cụ thể (nguồn) được dùng để hiểu một miền ý niệm trừu tượng hơn (đích). Ẩn dụ ngôn ngữ là biểu hiện ngôn ngữ của ẩn dụ ý niệm trong lời nói hoặc văn bản. Ví dụ, ẩn dụ ý niệm "THỜI GIAN LÀ TIỀN BẠC" được thể hiện qua các câu như "Tôi đã đầu tư thời gian cho dự án".

2. Tại sao nghiên cứu ẩn dụ trong Thơ Mới lại quan trọng?
   Thơ Mới là phong trào văn học có ảnh hưởng sâu sắc, phản ánh tâm trạng và thế giới quan của xã hội Việt Nam giai đoạn 1932-1945. Nghiên cứu ẩn dụ giúp hiểu sâu sắc hơn về cách các nhà thơ thể hiện tư tưởng, cảm xúc và sáng tạo nghệ thuật, đồng thời góp phần phát triển phương pháp nghiên cứu văn học hiện đại.

3. Phương pháp MIPVU được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu?
   MIPVU là thủ pháp xác định ẩn dụ trong ngôn ngữ tự nhiên, giúp phân tích từng đơn vị từ vựng trong ngữ cảnh để xác định xem từ đó có mang nghĩa ẩn dụ hay không. Phương pháp này tăng tính khách quan và hệ thống trong việc nhận diện ẩn dụ trong văn bản thơ.

4. Các cơ chế tạo thành ẩn dụ thi ca gồm những gì?
   Có bốn cơ chế chính: mở rộng (bổ sung yếu tố mới vào ẩn dụ truyền thống), chi tiết hóa (khai triển yếu tố đã có), đặt vấn đề (thách thức và làm mới ẩn dụ truyền thống), và kết hợp (kết hợp nhiều ẩn dụ để tạo hiệu ứng mới). Các cơ chế này giúp nhà thơ sáng tạo các biểu thức ẩn dụ phong phú và đa dạng.

5. Vai trò của văn hóa trong việc hình thành ẩn dụ ý niệm là gì?
   Văn hóa cung cấp nền tảng kinh nghiệm và giá trị chung cho cộng đồng, ảnh hưởng đến cách thức ý niệm hóa và lựa chọn miền nguồn trong ẩn dụ. Tính phổ quát và đa dạng văn hóa trong ẩn dụ phản ánh sự tương đồng về cơ thể con người và sự khác biệt về môi trường xã hội, lịch sử, và trải nghiệm cá nhân.

Kết luận

• Luận văn đã xác định và mô tả 12 ẩn dụ ý niệm chủ đạo về ĐỜI NGƯỜI, SỰ SỐNG - CÁI CHẾT và THỜI GIAN trong 269 văn bản Thơ Mới của bốn nhà thơ tiêu biểu.
• Phân tích cho thấy sự vận dụng đa dạng và sáng tạo của các ẩn dụ này, phản ánh sự kết hợp giữa kinh nghiệm phổ quát và đặc trưng văn hóa Việt Nam.
• Cơ sở kinh nghiệm văn hóa, xã hội và cá nhân đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và biến thể ẩn dụ thi ca.
• Phương pháp MIPVU và phân tích thống kê đã nâng cao tính khách quan và khoa học trong nghiên cứu ẩn dụ thi ca.
• Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu và giảng dạy về ẩn dụ ý niệm trong văn học, góp phần nâng cao nhận thức và sáng tạo nghệ thuật.

Next steps: Mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và các giai đoạn lịch sử khác, đồng thời phát triển tài liệu giảng dạy tích hợp lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và giáo viên Ngữ văn được khuyến khích áp dụng và phát triển các phương pháp phân tích ẩn dụ ý niệm để nâng cao chất lượng nghiên cứu và giảng dạy văn học Việt Nam.