Tổng quan nghiên cứu

Nghệ thuật chạm khắc truyền thống Việt Nam là một phần quan trọng trong di sản văn hóa, đặc biệt thể hiện rõ nét qua các công trình kiến trúc cổ như chùa Thầy tại Hà Nội. Chùa Thầy, được xây dựng từ thời Lý (năm 1109), không chỉ là một di tích lịch sử - văn hóa mà còn là kho tàng nghệ thuật chạm khắc phong phú, đa dạng với các họa tiết hoa văn đặc sắc trên đá và gỗ. Với hơn 30 mảng chạm khắc tiêu biểu, chùa Thầy phản ánh sự giao hòa giữa tín ngưỡng Phật giáo và văn hóa dân gian Việt Nam, đồng thời mang giá trị thẩm mỹ cao.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc vận dụng nghệ thuật chạm khắc trong chùa Thầy vào dạy học phân môn Vẽ trang trí tại trường Trung học Cơ sở An Khánh, Hoài Đức, Hà Nội trong năm học 2016-2017. Mục tiêu chính là khai thác các họa tiết hoa lá, đặc biệt là hình tượng hoa sen, để nâng cao chất lượng dạy học mỹ thuật, giúp học sinh phát triển kỹ năng sáng tạo và cảm thụ thẩm mỹ. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 7, với các bài học trang trí đường diềm và ứng dụng trong đời sống.

Việc ứng dụng nghệ thuật truyền thống vào giảng dạy không chỉ góp phần bảo tồn giá trị văn hóa mà còn tạo ra môi trường học tập sinh động, kích thích sự hứng thú và sáng tạo của học sinh. Qua đó, luận văn hướng tới nâng cao hiệu quả dạy học mỹ thuật, đồng thời góp phần phát triển năng lực thẩm mỹ và sáng tạo cho học sinh THCS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về nghệ thuật chạm khắc, mỹ thuật trang trí và phương pháp dạy học mỹ thuật. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết nghệ thuật chạm khắc truyền thống: Chạm khắc được hiểu là nghệ thuật điêu khắc trên bề mặt phẳng như đá, gỗ với các kỹ thuật chạm nổi cao, chạm nổi thấp và chạm thủng. Các họa tiết hoa văn như rồng, phượng, hoa sen, lá đề, hồi văn được phân tích theo các hình thức trang trí như nhắc lại, xen kẽ, đối xứng, cân đối và tương phản.

  2. Lý thuyết phương pháp dạy học mỹ thuật: Tập trung vào phương pháp dạy học tích cực, phát huy tính sáng tạo và chủ động của học sinh. Các phương pháp như dạy học nhóm, trò chơi, hoạt động ngoại khóa (dã ngoại lấy tư liệu) được vận dụng nhằm nâng cao hiệu quả tiếp thu và phát triển năng lực thẩm mỹ.

Các khái niệm chính bao gồm: họa tiết, hoa văn, mô típ hoa văn, màu sắc, bố cục trang trí, nguyên tắc trang trí (nhắc lại, xen kẽ, đối xứng, cân đối, tương phản).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp thống kê và nghiên cứu tài liệu: Thu thập, phân tích các tư liệu đã công bố về chùa Thầy, nghệ thuật chạm khắc và phương pháp dạy học mỹ thuật để xây dựng cơ sở lý luận.

  • Phương pháp điền dã: Thực hiện khảo sát thực địa tại chùa Thầy bằng cách chụp ảnh, phỏng vấn, ký họa các mảng chạm khắc tiêu biểu. Đồng thời quan sát và phân tích các bài học vẽ trang trí của học sinh trường THCS An Khánh.

  • Phương pháp liên ngành: Kết hợp kiến thức sử học, mỹ thuật học, văn hóa học và nghệ thuật học để phân tích tổng hợp giá trị nghệ thuật và văn hóa của chùa Thầy, từ đó vận dụng vào dạy học.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện dạy học thử nghiệm với học sinh lớp 7A1 và 7A2 (các lớp thực nghiệm), so sánh với lớp đối chứng để đánh giá hiệu quả ứng dụng nghệ thuật chạm khắc vào bài học vẽ trang trí.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 1340 học sinh toàn trường, trong đó tập trung phân tích chi tiết nhóm thực nghiệm gồm hai lớp 7A1 và 7A2. Phương pháp chọn mẫu là chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng theo tiêu chí thuận tiện và đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2016-2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị nghệ thuật chạm khắc chùa Thầy: Các mảng chạm khắc trên gỗ và đá tại chùa Thầy có tính đa dạng cao với hơn 30 họa tiết hoa văn tiêu biểu như rồng, phượng, hoa sen, lá đề, hồi văn. Bệ đá hoa sen khối hộp thời Trần là bệ đá lớn nhất miền Bắc với chiều cao 1,36m, dài 3,91m, rộng 2,75m, thể hiện bố cục cân đối và kỹ thuật chạm khắc tinh xảo.

  2. Thực trạng dạy học vẽ trang trí tại trường THCS An Khánh: Khoảng 85% học sinh hoàn thành bài vẽ trang trí trên lớp, tuy nhiên 17,8% học sinh ít hoặc không thích môn học do phương pháp dạy còn truyền thống, thiếu sáng tạo và trải nghiệm thực tế. Cơ sở vật chất còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng học tập.

  3. Hiệu quả ứng dụng nghệ thuật chạm khắc vào dạy học: Qua thực nghiệm với học sinh lớp 7, việc sử dụng họa tiết hoa sen và các nguyên tắc trang trí (nhắc lại, xen kẽ, đối xứng, cân đối) từ chùa Thầy giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát, sáng tạo và bố cục bài vẽ. Tỉ lệ học sinh hoàn thành bài vẽ sáng tạo tăng khoảng 25% so với lớp đối chứng.

  4. Tác động của hoạt động ngoại khóa: Việc tổ chức cho học sinh đi thực tế tại chùa Thầy giúp tăng khả năng quan sát, ghi chép và vận dụng họa tiết trang trí vào bài học. Học sinh thể hiện sự hứng thú cao hơn, tăng 30% mức độ tích cực trong học tập mỹ thuật.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy nghệ thuật chạm khắc truyền thống tại chùa Thầy không chỉ có giá trị lịch sử, văn hóa mà còn là nguồn tư liệu quý giá để nâng cao chất lượng dạy học mỹ thuật. Việc vận dụng các họa tiết hoa sen, hoa lá và các nguyên tắc bố cục trang trí giúp học sinh phát triển năng lực thẩm mỹ và sáng tạo, phù hợp với mục tiêu giáo dục hiện đại.

So với các nghiên cứu trước đây chỉ tập trung vào khảo cứu lịch sử và nghệ thuật chùa Thầy, luận văn đã mở rộng ứng dụng thực tiễn trong giáo dục, tạo ra sự kết nối giữa di sản văn hóa và phương pháp dạy học tích cực. Việc kết hợp hoạt động ngoại khóa với phương pháp dạy học nhóm, trò chơi đã góp phần nâng cao hiệu quả tiếp thu kiến thức và kỹ năng của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỉ lệ học sinh hoàn thành bài vẽ sáng tạo giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng thống kê mức độ hứng thú học tập mỹ thuật trước và sau khi áp dụng phương pháp mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức thường xuyên các buổi dã ngoại, tham quan di tích: Động viên học sinh tham gia trải nghiệm thực tế tại các di tích nghệ thuật như chùa Thầy để tăng cường khả năng quan sát và cảm thụ mỹ thuật. Thời gian thực hiện: mỗi học kỳ; Chủ thể: Ban giám hiệu, giáo viên mỹ thuật.

  2. Đổi mới phương pháp dạy học mỹ thuật: Áp dụng phương pháp dạy học tích cực như dạy học nhóm, trò chơi, kết hợp sử dụng công nghệ trình chiếu hình ảnh họa tiết chạm khắc để tăng tính sinh động. Mục tiêu: nâng cao tỉ lệ học sinh yêu thích và sáng tạo trong môn học; Thời gian: triển khai ngay trong năm học; Chủ thể: giáo viên bộ môn.

  3. Phát triển tài liệu và đồ dùng dạy học trực quan: Biên soạn giáo án, tài liệu tham khảo có hình ảnh họa tiết chạm khắc chùa Thầy, kết hợp bản rập họa tiết mỹ thuật cổ Việt Nam để hỗ trợ học sinh trong quá trình học tập. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: tổ chuyên môn mỹ thuật.

  4. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị: Đầu tư phòng học mỹ thuật riêng biệt, bổ sung chất liệu vẽ, máy chiếu, thiết bị hỗ trợ để tạo điều kiện học tập tốt hơn cho học sinh. Thời gian: kế hoạch 1-2 năm; Chủ thể: nhà trường, phòng GD&ĐT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Mỹ thuật tại các trường THCS: Nắm bắt phương pháp đổi mới dạy học, ứng dụng nghệ thuật truyền thống vào giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa và nghệ thuật truyền thống: Tham khảo cách phân tích, vận dụng giá trị nghệ thuật chạm khắc trong giáo dục, góp phần bảo tồn và phát huy di sản văn hóa.

  3. Quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Đánh giá hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học mỹ thuật, xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển giáo dục nghệ thuật trong nhà trường.

  4. Sinh viên ngành Sư phạm Mỹ thuật và các ngành liên quan: Học tập mô hình nghiên cứu thực nghiệm, phương pháp kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn trong giảng dạy mỹ thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nghệ thuật chạm khắc chùa Thầy có đặc điểm gì nổi bật?
    Nghệ thuật chạm khắc chùa Thầy nổi bật với sự đa dạng họa tiết như rồng, phượng, hoa sen, lá đề, sử dụng kỹ thuật chạm nổi cao, thấp và chạm thủng, thể hiện phong cách nghệ thuật thế kỷ 13 đến 17, mang giá trị thẩm mỹ và văn hóa sâu sắc.

  2. Tại sao nên ứng dụng nghệ thuật chạm khắc truyền thống vào dạy học mỹ thuật?
    Việc ứng dụng giúp học sinh tiếp cận trực tiếp với di sản văn hóa, phát triển kỹ năng quan sát, sáng tạo và cảm thụ thẩm mỹ, đồng thời tăng tính sinh động và hấp dẫn cho bài học, khắc phục hạn chế của phương pháp dạy học truyền thống.

  3. Phương pháp dạy học nào được sử dụng trong thực nghiệm?
    Phương pháp dạy học nhóm, trò chơi, kết hợp hoạt động ngoại khóa (dã ngoại lấy tư liệu) và sử dụng đồ dùng trực quan như hình ảnh, bản rập họa tiết để tăng cường tương tác và phát huy tính sáng tạo của học sinh.

  4. Hiệu quả của việc tổ chức dã ngoại tại chùa Thầy như thế nào?
    Dã ngoại giúp học sinh quan sát thực tế các họa tiết chạm khắc, tăng khả năng ghi nhớ và vận dụng vào bài vẽ, nâng cao sự hứng thú học tập mỹ thuật, tỉ lệ học sinh tích cực tham gia tăng khoảng 30%.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể khai thác hiệu quả họa tiết chạm khắc trong dạy học?
    Giáo viên cần hiểu rõ đặc trưng nghệ thuật chạm khắc, lựa chọn họa tiết phù hợp với lứa tuổi học sinh, hướng dẫn cách điệu, bố cục và phối màu linh hoạt, tránh sao chép máy móc, đồng thời kết hợp các nguyên tắc trang trí cơ bản để phát huy sáng tạo.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ giá trị nghệ thuật chạm khắc phong phú và đặc sắc của chùa Thầy, đặc biệt là các họa tiết hoa sen, hoa lá, rồng phượng có thể ứng dụng hiệu quả trong dạy học phân môn Vẽ trang trí tại trường THCS An Khánh.
  • Thực nghiệm dạy học cho thấy việc vận dụng nghệ thuật truyền thống giúp nâng cao kỹ năng sáng tạo, cảm thụ thẩm mỹ và sự hứng thú của học sinh với môn Mỹ thuật.
  • Việc kết hợp phương pháp dạy học tích cực và hoạt động ngoại khóa là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng giáo dục mỹ thuật.
  • Đề xuất các giải pháp đổi mới phương pháp, cải thiện cơ sở vật chất và phát triển tài liệu dạy học nhằm duy trì và phát huy hiệu quả ứng dụng nghệ thuật chạm khắc trong giảng dạy.
  • Khuyến khích các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục khai thác giá trị văn hóa truyền thống trong giáo dục mỹ thuật, góp phần bảo tồn di sản và phát triển năng lực học sinh toàn diện.

Hành động tiếp theo: Triển khai các giải pháp đổi mới dạy học mỹ thuật tại trường THCS An Khánh và mở rộng nghiên cứu ứng dụng tại các trường THCS khác trên địa bàn Hà Nội và toàn quốc.