I. Tổng Quan Về Cấu Trúc Sở Hữu và Hiệu Quả Hoạt Động
Quản trị công ty ngày càng thu hút sự chú ý của doanh nghiệp, nhà đầu tư và nhà nghiên cứu. Tầm quan trọng của nó đối với sức khỏe của doanh nghiệp và xã hội là không thể phủ nhận. Ở các nền kinh tế chuyển đổi như Việt Nam, vấn đề quản trị công ty còn khá mới mẻ. Từ khi đổi mới đến nay, các doanh nghiệp Việt Nam dần lớn mạnh, hội nhập, thị trường chứng khoán phát triển và quá trình cổ phần hóa các DNNN tạo nên xu thế tách bạch giữa chủ sở hữu và người đại diện. Việc tách bạch này tạo ra mâu thuẫn lợi ích giữa cổ đông và người đại diện, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động. Cấu trúc sở hữu cũng là một chủ đề được tranh luận. Cần thiết phải có các nghiên cứu thực nghiệm về tác động của các nhân tố quản trị và cấu trúc sở hữu đến hiệu quả hoạt động, vừa kiểm định lý thuyết, vừa gợi ý giải pháp. Theo nghiên cứu của Phạm Quốc Việt (2010) và Võ Xuân Vinh (2013), nhiều yếu tố vẫn chưa được kiểm định. Nghiên cứu này góp phần làm rõ hơn mối quan hệ của các nhân tố này đến giá trị công ty.
1.1. Tầm Quan Trọng của Quản Trị Công Ty Hiện Nay
Quản trị công ty, hay Corporate Governance, đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo sự phát triển bền vững của doanh nghiệp. Nó không chỉ giúp tối đa hóa lợi nhuận cho cổ đông mà còn góp phần vào sự ổn định của nền kinh tế. Việc áp dụng các nguyên tắc quản trị công ty hiệu quả giúp doanh nghiệp thu hút vốn đầu tư, nâng cao uy tín và tăng cường khả năng cạnh tranh. Quản trị công ty tốt cũng giúp giảm thiểu rủi ro và ngăn ngừa các hành vi sai trái, đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Sự phát triển của thị trường chứng khoán và quá trình cổ phần hóa DNNN càng làm nổi bật vai trò quan trọng của quản trị công ty trong bối cảnh hiện nay.
1.2. Sự Tách Bạch Giữa Quyền Sở Hữu và Quyền Quản Lý
Trong các công ty cổ phần, việc tách bạch giữa quyền sở hữu và quyền quản lý là một đặc điểm nổi bật. Điều này tạo ra những lợi ích nhất định, như khả năng huy động vốn lớn và thu hút nhân tài quản lý chuyên nghiệp. Tuy nhiên, nó cũng tiềm ẩn những rủi ro, đặc biệt là mâu thuẫn lợi ích giữa cổ đông (chủ sở hữu) và ban điều hành (người quản lý). Người quản lý có thể hành động vì lợi ích cá nhân, gây thiệt hại cho cổ đông. Chi phí đại diện phát sinh từ mâu thuẫn này có thể làm giảm hiệu quả hoạt động của công ty. Do đó, cần có các cơ chế quản trị công ty hiệu quả để kiểm soát và hạn chế những hành vi tư lợi của người quản lý.
II. Cách Xác Định Hiệu Quả Hoạt Động và Các Yếu Tố Ảnh Hưởng
Hiệu quả hoạt động là một khái niệm rộng, được đo lường bằng nhiều chỉ tiêu khác nhau. Hult và các cộng sự (2008) chia thành hiệu quả tài chính (ROI, ROA, ROS, ROE, Tobin’s Q), hiệu quả kinh doanh (thị phần, chất lượng, năng suất) và hiệu quả tổng hợp (uy tín, khả năng tồn tại). Hiệu quả tài chính được đo lường thông qua tiếp cận thị trường, báo cáo tài chính và kết hợp. Cấu trúc sở hữu gồm cấu trúc sở hữu tập trung và phân tán. Cổ đông thiểu số có thể tác động vào các quyết định nếu sở hữu phân tán. Bên cạnh đó, vấn đề sở hữu nhà nước và tỷ lệ sở hữu của ban điều hành cũng được nghiên cứu. Quản trị công ty là hệ thống để điều khiển và kiểm soát doanh nghiệp. OECD định nghĩa quản trị công ty là cách thức phân phối quyền và trách nhiệm. Shleifer and Vishny (1997) cho rằng quản trị công ty đảm bảo quyền lợi của nhà đầu tư tài chính.
2.1. Các Phương Pháp Đo Lường Hiệu Quả Tài Chính
Hiệu quả tài chính thường được đo lường thông qua ba phương pháp chính: tiếp cận thị trường, tiếp cận từ báo cáo tài chính và tiếp cận kết hợp. Tiếp cận thị trường tập trung vào tỷ suất lợi nhuận trên vốn đầu tư vào cổ phiếu. Tiếp cận từ báo cáo tài chính sử dụng các chỉ tiêu như ROA, ROE, ROS, EPS. Tiếp cận kết hợp sử dụng chỉ tiêu Tobin’s Q hoặc tỷ số giá thị trường/giá sổ sách. Mỗi phương pháp có những ưu và nhược điểm riêng. Việc lựa chọn phương pháp phù hợp phụ thuộc vào mục tiêu nghiên cứu và dữ liệu sẵn có. Chỉ số Tobin's Q ngày càng được sử dụng phổ biến trong các nghiên cứu về hiệu quả hoạt động.
2.2. Cấu Trúc Sở Hữu và Ảnh Hưởng đến Hiệu Quả Hoạt Động
Cấu trúc sở hữu có thể được phân loại thành cấu trúc sở hữu tập trung và cấu trúc sở hữu phân tán. Trong cấu trúc sở hữu tập trung, quyền sở hữu và kiểm soát tập trung vào tay một số ít cá nhân hoặc nhóm cổ đông, thường là gia đình. Trong cấu trúc sở hữu phân tán, có nhiều cổ đông nhỏ lẻ, có quyền biểu quyết. Mỗi loại cấu trúc sở hữu có những ưu và nhược điểm riêng. Cấu trúc sở hữu tập trung có thể giúp doanh nghiệp đưa ra quyết định nhanh chóng, nhưng cũng có thể dẫn đến lạm quyền. Cấu trúc sở hữu phân tán có thể đảm bảo tính minh bạch và dân chủ, nhưng cũng có thể làm chậm quá trình ra quyết định.
III. Quản Trị Công Ty và Tác Động Đến Hiệu Quả Hoạt Động
Có nhiều định nghĩa về quản trị công ty. OECD định nghĩa quản trị công ty là hệ thống để điều khiển và kiểm soát doanh nghiệp. Shleifer and Vishny (1997) cho rằng quản trị công ty đảm bảo quyền lợi của nhà đầu tư tài chính. Denis và McConnell (2003) định nghĩa quản trị công ty là kiểm soát tính tư lợi của người điều hành. Maw và cộng sự (1994) cho rằng quản trị công ty đảm bảo điều tốt đẹp cho các bên liên quan. Theo Điều 2, Quy chế quản trị công ty áp dụng cho các công ty niêm yết trên sở giao dịch chứng khoán/trung tâm giao dịch chứng khoán được ban hành kèm theo Quyết định số 12/2007/QĐ-BTC ngày 13/3/2007 có giải thích “Quản trị công ty là hệ thống các quy tắc để đảm bảo cho công ty được định hướng điều hành và được kiểm soát một cách có hiệu quả vì quyền lợi của cổ đông và những người liên quan đến công ty”. Quản trị công ty là phương thức mà cổ đông sử dụng quyền và nghĩa vụ để quản lý tình hình hoạt động và phân phối quyền lợi.
3.1. Các Nguyên Tắc Cơ Bản của Quản Trị Công Ty
Các nguyên tắc cơ bản của quản trị công ty bao gồm: tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, công bằng, trách nhiệm và hiệu quả. Tính minh bạch đòi hỏi doanh nghiệp phải công khai thông tin đầy đủ và chính xác cho các bên liên quan. Trách nhiệm giải trình đòi hỏi ban điều hành phải chịu trách nhiệm về các quyết định và hành động của mình. Công bằng đòi hỏi doanh nghiệp phải đối xử công bằng với tất cả các cổ đông và các bên liên quan. Trách nhiệm đòi hỏi doanh nghiệp phải hoạt động có trách nhiệm với xã hội và môi trường. Hiệu quả đòi hỏi doanh nghiệp phải sử dụng nguồn lực một cách hiệu quả để tối đa hóa lợi nhuận.
3.2. Vai Trò của Hội Đồng Quản Trị trong Quản Trị Công Ty
Hội đồng quản trị (HĐQT) đóng vai trò then chốt trong quản trị công ty. HĐQT có trách nhiệm giám sát hoạt động của ban điều hành, đảm bảo rằng ban điều hành hành động vì lợi ích của cổ đông. HĐQT cũng có trách nhiệm đưa ra các quyết định chiến lược quan trọng của công ty. Thành phần của HĐQT, đặc biệt là tỷ lệ thành viên độc lập, có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả hoạt động của HĐQT. Một HĐQT độc lập và có năng lực sẽ giúp doanh nghiệp hoạt động hiệu quả hơn.
IV. Kết Quả Nghiên Cứu Về Mối Quan Hệ Giữa Sở Hữu Nhà Nước và Hiệu Quả
Thomsen & Pedersen (2000) nghiên cứu thị trường châu Âu cho thấy tác động của sở hữu nhà nước đối với hiệu quả tài chính là tiêu cực. Tian và Estrin (2008) nghiên cứu tại Trung Quốc cho thấy tỷ lệ sở hữu của nhà nước không làm giảm hiệu quả của công ty mà có tác dụng tích cực nếu tỷ lệ sở hữu đạt từ 25% trở lên. Trien Le và Chizema (2011) cũng cho thấy tỷ lệ sở hữu nhà nước có tương quan dương với hiệu quả hoạt động. Imam và Malik (2007) nghiên cứu ở Bangladesh cho thấy mối tương quan dương giữa tỷ lệ sở hữu nước ngoài và hiệu quả hoạt động. Gillan và Starks (2010) chứng minh rằng có mối tương quan dương giữa trình độ quản trị công ty với tỷ lệ sở hữu của các tổ chức đầu tư.
4.1. Ảnh Hưởng của Sở Hữu Nước Ngoài Đến Hiệu Quả Hoạt Động
Nghiên cứu của Imam và Malik (2007) ở Bangladesh cho thấy có mối tương quan dương giữa tỷ lệ sở hữu nước ngoài và hiệu quả hoạt động. Điều này cho thấy các nhà đầu tư nước ngoài thường mang đến những kinh nghiệm quản lý tốt và những công nghệ tiên tiến, giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu quả hoạt động. Tuy nhiên, mối quan hệ này có thể bị ảnh hưởng bởi các yếu tố khác, chẳng hạn như mức độ phát triển của thị trường tài chính và chất lượng của hệ thống pháp luật.
4.2. Vai Trò của Các Tổ Chức Đầu Tư trong Quản Trị Công Ty
Gillan và Starks (2010) chứng minh rằng có mối tương quan dương giữa trình độ quản trị công ty với tỷ lệ sở hữu của các tổ chức đầu tư. Các tổ chức đầu tư thường có đội ngũ chuyên gia phân tích và giám sát hoạt động của doanh nghiệp một cách chặt chẽ. Họ có thể gây áp lực lên ban điều hành để cải thiện hiệu quả hoạt động và bảo vệ quyền lợi của cổ đông. Do đó, sự tham gia của các tổ chức đầu tư có thể giúp nâng cao chất lượng quản trị công ty và cải thiện hiệu quả hoạt động.
V. Phân Tích Tác Động của Tỷ Lệ Sở Hữu BGĐ Đến Hiệu Quả Hoạt Động
Fauzi và Locke (2012) nghiên cứu ở New Zealand cho thấy quy mô HĐQT và tỷ lệ sở hữu của BGĐ có tương quan dương với hiệu quả hoạt động. Tuy nhiên, tỷ lệ Giám đốc không điều hành và tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn lại có tương quan âm với hiệu quả hoạt động. Shah và cộng sự (2011) kết luận tỷ lệ sở hữu của BGĐ có tương quan âm với hiệu quả hoạt động. Desoky và Mousa (2012) nghiên cứu ở Ai Cập và đưa ra kết quả nghiên cứu về ảnh hưởng của tỷ lệ sở hữu và đặc tính của BGĐ đến hiệu quả hoạt động.
5.1. Mối Liên Hệ Giữa Quy Mô HĐQT và Hiệu Quả Doanh Nghiệp
Nghiên cứu của Fauzi và Locke (2012) ở New Zealand cho thấy quy mô HĐQT có tương quan dương với hiệu quả hoạt động của công ty. Tuy nhiên, mối quan hệ này có thể không phải lúc nào cũng đúng. Một HĐQT quá lớn có thể trở nên cồng kềnh và kém hiệu quả. Kích thước tối ưu của HĐQT phụ thuộc vào nhiều yếu tố, chẳng hạn như quy mô và độ phức tạp của doanh nghiệp.
5.2. Ảnh Hưởng của Thành Viên HĐQT Độc Lập Đến Hiệu Quả
Fauzi và Locke (2012) cũng cho thấy tỷ lệ Giám đốc không điều hành (thành viên HĐQT độc lập) lại có tương quan âm với hiệu quả hoạt động. Điều này có thể là do các thành viên độc lập thiếu thông tin và kinh nghiệm để đưa ra các quyết định hiệu quả. Tuy nhiên, một HĐQT có quá ít thành viên độc lập có thể dễ bị ảnh hưởng bởi ban điều hành.
VI. Tổng Kết và Hàm Ý về Cấu Trúc Sở Hữu và Quản Trị
Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa cấu trúc sở hữu, quản trị công ty và hiệu quả hoạt động cho thấy kết quả không đồng nhất. Điều này có thể là do sự khác biệt về môi trường kinh tế, hệ thống pháp luật và văn hóa của các quốc gia khác nhau. Tuy nhiên, một số kết luận chung có thể được rút ra. Thứ nhất, quản trị công ty tốt có thể giúp nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp. Thứ hai, cấu trúc sở hữu có ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động, nhưng mức độ ảnh hưởng phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Thứ ba, cần có các cơ chế giám sát và kiểm soát hiệu quả để ngăn ngừa các hành vi sai trái và bảo vệ quyền lợi của cổ đông. Nghiên cứu cần tập trung vào các yếu tố chưa được kiểm định kỹ lưỡng như tỷ lệ sở hữu của các tổ chức đầu tư và tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập.
6.1. Hạn Chế và Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo
Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa cấu trúc sở hữu, quản trị công ty và hiệu quả hoạt động vẫn còn nhiều hạn chế. Một số hạn chế bao gồm: thiếu dữ liệu, phương pháp nghiên cứu chưa hoàn thiện và sự phức tạp của mối quan hệ giữa các biến. Các nghiên cứu tiếp theo nên tập trung vào khắc phục những hạn chế này để có được những kết luận chính xác và đáng tin cậy hơn. Cần có những nghiên cứu sâu hơn về vai trò của các tổ chức đầu tư và các thành viên HĐQT độc lập.
6.2. Hàm Ý Chính Sách và Thực Tiễn Quản Lý Doanh Nghiệp
Kết quả nghiên cứu về mối quan hệ giữa cấu trúc sở hữu, quản trị công ty và hiệu quả hoạt động có những hàm ý quan trọng cho chính sách và thực tiễn quản lý doanh nghiệp. Các nhà hoạch định chính sách cần tạo ra một môi trường pháp lý và thể chế thuận lợi cho quản trị công ty tốt. Các doanh nghiệp cần áp dụng các nguyên tắc quản trị công ty hiệu quả để nâng cao hiệu quả hoạt động và bảo vệ quyền lợi của cổ đông.
