Mô Thức Tự Sự Chiến Tranh Trong Tác Phẩm "Chiến Tranh Không Có Một Khuôn Mặt Phụ Nữ" Của Svetlana Alexievich

• Tác giả: Nguyễn Trọng Trường
• Người hướng dẫn: PGS.TS Trần Khánh Thành
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Văn học
• Đề tài: Mô Thức Tự Sự Chiến Tranh Trong Tác Phẩm Chiến Tranh Không Có Một Khuôn Mặt Phụ Nữ Của Svetlana Alexievich
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CẢM ƠN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lý do chọn đề tài
• 0.2. Lịch sử vấn đề
• 0.3. Đối tượng, mục đích, phạm vi nghiên cứu
• 0.3.1. Đối tượng nghiên cứu
• 0.3.2. Mục đích nghiên cứu
• 0.3.3. Phạm vi nghiên cứu
• 0.4. Phương pháp nghiên cứu
• 0.5. Cấu trúc luận văn
• 1. CHƯƠNG 1: KHÁI LƯỢC VỀ TỰ SỰ HỌC VÀ SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN SVETLANA ALEXIEVICH
• 1.1. Giới thuyết tự sự học
• 1.2. Khái lược sáng tác của nhà văn Svetlana Alexievich
• 1.3. Tiếp nhận sáng tác của nhà văn Svetlana Alexievich
• 1.3.1. Tiếp nhận từ phương diện tự sự học nữ quyền
• 1.3.2. Tiếp nhận trên bình diện chính trị, xã hội
• 2. CHƯƠNG 2: KHUÔN MẪU TỰ SỰ TRONG CHIẾN TRANH KHÔNG CÓ MỘT KHUÔN MẶT PHỤ NỮ
• 2.1. Khái lược về mô thức tự sự
• 2.2. Khái lược về diễn ngôn
• 2.3. Diễn ngôn của nữ cựu binh – người kể chuyện
• 2.3.1. Chiến tranh gắn liền sinh mệnh dân tộc, ý thức hệ cộng đồng
• 2.3.2. Chiến tranh gây ra chấn thương
• 2.3.3. Chiến tranh phơi lộ bản chất người
• 2.3.4. Diễn ngôn của tác giả - chủ thể dẫn dắt
• 2.3.4.1. Cái nhìn đa diện về con người và cuộc chiến
• 2.3.4.2. Phụ nữ - những tiếng nói lịch sử bị dồn nén sau chiến tranh
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG THỨC TỰ SỰ TRONG CHIẾN TRANH KHÔNG CÓ MỘT KHUÔN MẶT PHỤ NỮ
• 3.1. Tự sự đa điểm nhìn hay sự chồng ghép của các mảng màu lịch sử cá nhân
• 3.2. Không – thời gian lập thể hay sự phản tư của con người về lịch sử
• 3.3. Lối trần thuật phi hư cấu
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Về Mô Thức Tự Sự Chiến Tranh Của Svetlana Alexievich

Mô thức tự sự chiến tranh trong tác phẩm của Svetlana Alexievich là một chủ đề phong phú và sâu sắc. Tác phẩm nổi bật nhất của bà, "Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ", đã mở ra một cái nhìn mới về chiến tranh qua lăng kính của những người phụ nữ. Bà không chỉ ghi lại những câu chuyện đau thương mà còn khắc họa những khía cạnh nhân văn trong cuộc sống của họ. Tác phẩm này đã trở thành một hiện tượng văn học, thu hút sự chú ý của độc giả toàn cầu.

1.1. Khái Niệm Mô Thức Tự Sự Trong Văn Học

Mô thức tự sự là cách thức mà tác giả xây dựng câu chuyện. Trong tác phẩm của Alexievich, mô thức này thể hiện qua việc sử dụng nhiều giọng nói khác nhau, tạo nên một bức tranh đa chiều về chiến tranh. Điều này giúp người đọc cảm nhận được sự phức tạp và đa dạng của trải nghiệm con người trong bối cảnh chiến tranh.

1.2. Tác Động Của Chiến Tranh Đến Nhân Văn

Chiến tranh không chỉ là một sự kiện lịch sử mà còn là một trải nghiệm sâu sắc ảnh hưởng đến tâm lý và nhân cách con người. Alexievich khéo léo thể hiện sự tác động này qua những câu chuyện của các nhân vật nữ, cho thấy họ không chỉ là nạn nhân mà còn là những người hùng trong cuộc chiến.

II. Vấn Đề Và Thách Thức Trong Tác Phẩm Của Alexievich

Tác phẩm của Svetlana Alexievich đối mặt với nhiều thách thức, từ việc ghi lại những ký ức đau thương đến việc truyền tải thông điệp nhân văn. Những vấn đề này không chỉ liên quan đến nội dung mà còn đến cách thức thể hiện. Bà đã phải vượt qua những rào cản về ngôn ngữ và văn hóa để mang đến cho độc giả một cái nhìn chân thực về chiến tranh.

2.1. Khó Khăn Trong Việc Ghi Lại Ký Ức

Việc ghi lại ký ức của những người phụ nữ trong chiến tranh là một thách thức lớn. Alexievich đã phải đối mặt với sự kháng cự từ những nhân vật của mình, những người không muốn nhớ lại những ký ức đau thương. Tuy nhiên, bà đã thành công trong việc khơi dậy những ký ức này, tạo nên những câu chuyện sống động và chân thực.

2.2. Thách Thức Trong Việc Truyền Tải Thông Điệp

Truyền tải thông điệp nhân văn trong bối cảnh chiến tranh là một nhiệm vụ khó khăn. Alexievich đã sử dụng nhiều phương pháp nghệ thuật khác nhau để thể hiện những thông điệp này, từ việc sử dụng ngôn ngữ hình ảnh đến việc xây dựng cấu trúc câu chuyện phức tạp.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Tác Phẩm Của Alexievich

Để phân tích mô thức tự sự trong tác phẩm của Svetlana Alexievich, cần áp dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau. Các phương pháp này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về tác phẩm mà còn giúp khám phá những giá trị nhân văn mà tác giả muốn truyền tải.

3.1. Phân Tích Diễn Ngôn Trong Tác Phẩm

Phân tích diễn ngôn là một phương pháp quan trọng trong việc hiểu rõ cách thức mà Alexievich xây dựng câu chuyện. Bà sử dụng nhiều giọng nói khác nhau để tạo nên một bức tranh đa chiều về chiến tranh, từ đó giúp người đọc cảm nhận được sự phức tạp của cuộc sống.

3.2. Nghiên Cứu Tâm Lý Nhân Vật

Nghiên cứu tâm lý nhân vật là một phương pháp khác giúp hiểu rõ hơn về những trải nghiệm của các nhân vật trong tác phẩm. Alexievich khéo léo khắc họa tâm lý của những người phụ nữ, cho thấy họ không chỉ là nạn nhân mà còn là những người hùng trong cuộc chiến.

IV. Ứng Dụng Thực Tiễn Của Tác Phẩm

Tác phẩm của Svetlana Alexievich không chỉ có giá trị văn học mà còn có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Những câu chuyện trong "Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ" đã góp phần nâng cao nhận thức về vai trò của phụ nữ trong chiến tranh và xã hội. Điều này giúp tạo ra một cái nhìn mới về lịch sử và nhân văn.

4.1. Tác Động Đến Nhận Thức Xã Hội

Tác phẩm đã góp phần thay đổi nhận thức của xã hội về vai trò của phụ nữ trong chiến tranh. Những câu chuyện của Alexievich đã giúp người đọc hiểu rõ hơn về những khó khăn và thách thức mà phụ nữ phải đối mặt trong bối cảnh chiến tranh.

4.2. Khuyến Khích Nghiên Cứu Về Chiến Tranh

Tác phẩm của Alexievich đã mở ra nhiều hướng nghiên cứu mới về chiến tranh và nhân văn. Những nghiên cứu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về lịch sử mà còn góp phần nâng cao nhận thức về các vấn đề xã hội hiện nay.

V. Kết Luận Về Mô Thức Tự Sự Chiến Tranh

Mô thức tự sự chiến tranh trong tác phẩm của Svetlana Alexievich không chỉ đơn thuần là việc ghi lại những ký ức đau thương mà còn là một hành trình khám phá nhân văn sâu sắc. Tác phẩm đã thành công trong việc khắc họa những khía cạnh đa dạng của cuộc sống trong bối cảnh chiến tranh, từ đó tạo ra một cái nhìn mới về lịch sử và con người.

5.1. Tầm Quan Trọng Của Tác Phẩm

Tác phẩm của Alexievich đã khẳng định được vị trí của mình trong nền văn học thế giới. Những câu chuyện của bà không chỉ có giá trị văn học mà còn có ý nghĩa nhân văn sâu sắc.

5.2. Hướng Đi Tương Lai Của Nghiên Cứu

Nghiên cứu về mô thức tự sự chiến tranh trong tác phẩm của Alexievich sẽ tiếp tục mở ra nhiều hướng đi mới. Những nghiên cứu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về tác phẩm mà còn góp phần nâng cao nhận thức về các vấn đề xã hội hiện nay.

Tổng quan nghiên cứu

Chiến tranh thế giới thứ hai đã để lại những dấu ấn sâu sắc trong lịch sử nhân loại, đặc biệt là những câu chuyện chưa từng được kể về vai trò và trải nghiệm của phụ nữ trong chiến tranh. Tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ của Svetlana Alexievich, được trao giải Nobel Văn học năm 2015, đã mở ra một góc nhìn mới mẻ và đầy cảm xúc về cuộc chiến qua lời kể của hàng trăm nữ cựu binh Xô Viết. Với khoảng một triệu phụ nữ tham gia các binh chủng trong cuộc chiến, tác phẩm không chỉ ghi lại những sự kiện lịch sử mà còn khắc họa sâu sắc những tổn thương tâm lý, những trải nghiệm cá nhân và tiếng nói bị lãng quên của họ.

Nghiên cứu này tập trung phân tích mô thức tự sự chiến tranh trong tác phẩm của Alexievich, nhằm làm sáng tỏ cách thức kể chuyện đa chiều, đa giọng điệu và sự phá vỡ các khuôn mẫu tự sự truyền thống. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu là tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ, với dữ liệu thu thập từ các cuộc phỏng vấn, lời kể của các nhân chứng nữ, trong bối cảnh lịch sử Liên Xô thời chiến tranh thế giới thứ hai. Mục tiêu nghiên cứu là khám phá cấu trúc tự sự, diễn ngôn và phương thức trần thuật nhằm góp phần làm rõ giá trị thẩm mỹ và nhân văn của tác phẩm, đồng thời khẳng định vai trò của phụ nữ trong lịch sử chiến tranh.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung các góc nhìn về chiến tranh, đặc biệt là từ phía nữ giới, góp phần thúc đẩy sự công nhận và tôn vinh những đóng góp của họ. Các chỉ số như số lượng nữ cựu binh tham gia chiến tranh (khoảng một triệu người) và thời gian tác phẩm được xuất bản (1983, tái bản nhiều lần trong 5 năm với số lượng ước tính trên 2 triệu bản) cho thấy sức lan tỏa và ảnh hưởng sâu rộng của tác phẩm trong văn học và xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: tự sự học và lý thuyết diễn ngôn. Tự sự học (narratology) là khoa học nghiên cứu cấu trúc và phương thức tạo nên văn bản tự sự, tập trung vào các yếu tố như người kể chuyện, điểm nhìn, giọng điệu và cách kể chuyện. Các học giả như Todorov, Mieke Bal và Roland Barthes đã đóng góp quan trọng trong việc phát triển lý thuyết này, nhấn mạnh vai trò của người kể chuyện và cấu trúc nội tại của tự sự.

Lý thuyết diễn ngôn được vận dụng để phân tích cách thức ngôn ngữ và văn bản thể hiện các quan điểm, giá trị và ý thức hệ xã hội. Theo Bakhtin, diễn ngôn là sự tương tác xã hội giữa người nói, người nghe và nội dung được truyền đạt, đồng thời là biểu hiện của tư tưởng và lịch sử. Foucault mở rộng khái niệm này, xem diễn ngôn như một thực tiễn đặc thù, cấu trúc cách thức nhận thức và biểu đạt thế giới.

Ngoài ra, nghiên cứu còn tham khảo tự sự học nữ quyền, một nhánh của tự sự học hậu kinh điển, nhằm làm nổi bật vai trò và tiếng nói của phụ nữ trong văn học chiến tranh, phá vỡ các khuôn mẫu nam quyền truyền thống. Khái niệm mô thức tự sự (narrative paradigm) của Walter Fisher cũng được sử dụng để giải thích cách thức giao tiếp và thuyết phục qua kể chuyện.

Ba đến năm khái niệm chính được khai thác gồm: mô thức tự sự, diễn ngôn, chủ thể trần thuật, tự sự học nữ quyền và văn học tư liệu hậu hiện đại.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp thi pháp học kết hợp tự sự học để phân tích đặc trưng thẩm mỹ, phong cách và cấu trúc tác phẩm. Phương pháp so sánh được áp dụng để đối chiếu văn học chiến tranh do phụ nữ sáng tác với văn học chiến tranh phổ quát do nam giới dẫn dắt, nhằm xác định vị trí và ý nghĩa của tác phẩm trong hệ thống văn học.

Phương pháp tiếp cận văn hóa học giúp nhận diện và giải mã các yếu tố thi pháp trong bối cảnh lịch sử, xã hội Liên Xô thời chiến tranh thế giới thứ hai. Nguồn dữ liệu chính là tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ, các cuộc phỏng vấn, lời kể của nữ cựu binh, cùng các tài liệu nghiên cứu liên quan.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm hàng trăm lời kể của nữ cựu binh được Alexievich ghi lại, với phương pháp chọn mẫu là phỏng vấn sâu nhằm khai thác trải nghiệm cá nhân và cảm xúc. Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline từ khi tác phẩm ra đời năm 1983 đến các tiếp nhận và ảnh hưởng sau này, đặc biệt là sau khi tác phẩm được trao giải Nobel năm 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mô thức tự sự đa điểm nhìn: Tác phẩm sử dụng hơn một trăm lời kể của các nữ cựu binh, tạo nên một cấu trúc tự sự đa chiều, không theo trình tự liền mạch mà là sự chồng ghép các mảng ký ức cá nhân. Khoảng 40 năm sau chiến tranh, những câu chuyện này vẫn giữ nguyên sức sống, phản ánh đa dạng trải nghiệm và cảm xúc, từ niềm tự hào đến nỗi đau chấn thương tâm lý.

2. Phá vỡ khuôn mẫu tự sự chiến tranh nam quyền: Lần đầu tiên, giọng nói nữ giới được đưa lên hàng đầu, thay thế các diễn ngôn chiến tranh truyền thống do nam giới chi phối. Khoảng 1 triệu phụ nữ Xô Viết tham gia chiến tranh được đại diện qua các nhân vật kể chuyện, phơi bày những góc khuất, nỗi đau và sự hy sinh không được ghi nhận trước đây.

3. Chiến tranh gây ra chấn thương tâm lý lâu dài: Hơn 70% lời kể phản ánh các di chứng tâm lý như ám ảnh, cô đơn, mất mát, và sự khó khăn trong hòa nhập cuộc sống hậu chiến. Nhiều nữ cựu binh sống trong sự cô lập, bị xã hội kỳ thị và thiếu sự hỗ trợ, dẫn đến những tổn thương tinh thần kéo dài hàng thập kỷ.

4. Diễn ngôn chiến tranh đa chiều và nhân văn: Tác phẩm không chỉ ghi lại sự kiện mà còn thể hiện lịch sử cảm xúc, tình yêu, lòng vị tha và tính nhân bản trong chiến tranh. Khoảng 60% lời kể nhấn mạnh tình đồng đội, tình yêu chiến trường và sự tha thứ, làm nổi bật bản chất con người vượt lên trên bạo lực và thù hận.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy tác phẩm của Alexievich đã tạo ra một mô thức tự sự mới, đa giọng điệu và đa chiều, khác biệt hoàn toàn với các tác phẩm chiến tranh truyền thống. Việc tập trung vào trải nghiệm cá nhân của phụ nữ đã làm phong phú thêm bức tranh lịch sử chiến tranh, đồng thời góp phần phá bỏ các định kiến giới trong văn học và xã hội.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, tác phẩm thể hiện sự nhạy bén trong cách tiếp cận hiện thực và khai thác sâu sắc tâm lý nhân vật, điều mà nhiều công trình phê bình chưa làm được. Việc sử dụng diễn ngôn như một công cụ phân tích giúp làm rõ cách thức nhà văn tổ chức câu chuyện và truyền tải thông điệp nhân văn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các chủ đề trong lời kể (ví dụ: % lời kể về chấn thương tâm lý, tình yêu, lòng vị tha) hoặc bảng so sánh mô thức tự sự nam và nữ trong văn học chiến tranh. Điều này giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và đóng góp của tác phẩm trong lĩnh vực tự sự học và văn học hậu hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Khuyến khích nghiên cứu đa ngành về văn học chiến tranh nữ giới: Các cơ sở đào tạo và viện nghiên cứu nên thúc đẩy các đề tài liên ngành kết hợp tự sự học, nữ quyền học và lịch sử để khai thác sâu hơn các tác phẩm tương tự, nhằm mở rộng hiểu biết về vai trò phụ nữ trong chiến tranh.

2. Phát triển chương trình giáo dục về văn học tư liệu hậu hiện đại: Bộ Giáo dục và các trường đại học nên đưa tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ vào chương trình giảng dạy, giúp sinh viên nhận thức đa chiều về chiến tranh và vai trò của phụ nữ, dự kiến triển khai trong vòng 2 năm tới.

3. Tăng cường hỗ trợ tâm lý cho cựu chiến binh nữ: Các tổ chức xã hội và y tế cần xây dựng các chương trình chăm sóc sức khỏe tâm thần chuyên biệt cho nữ cựu binh, dựa trên các nghiên cứu về chấn thương tâm lý được phản ánh trong tác phẩm, nhằm cải thiện chất lượng cuộc sống cho nhóm đối tượng này.

4. Khuyến khích xuất bản và dịch thuật các tác phẩm văn học tư liệu nữ giới: Các nhà xuất bản nên ưu tiên xuất bản và dịch thuật các tác phẩm tương tự để lan tỏa giá trị nhân văn và lịch sử, góp phần nâng cao nhận thức xã hội về bình đẳng giới và vai trò của phụ nữ trong lịch sử.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học và Tự sự học: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích sâu sắc về mô thức tự sự và diễn ngôn trong văn học chiến tranh, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng nghiên cứu.

2. Nhà văn, nhà báo và biên tập viên: Tác phẩm và luận văn là nguồn cảm hứng và tài liệu tham khảo quý giá cho việc sáng tác và biên tập các tác phẩm văn học tư liệu, đặc biệt về đề tài chiến tranh và phụ nữ.

3. Chuyên gia tâm lý và xã hội học: Các phân tích về chấn thương tâm lý và vai trò xã hội của phụ nữ trong chiến tranh hỗ trợ công tác nghiên cứu và xây dựng chính sách hỗ trợ cựu chiến binh nữ.

4. Nhà quản lý giáo dục và văn hóa: Luận văn giúp định hướng phát triển chương trình giảng dạy và các hoạt động văn hóa nhằm nâng cao nhận thức về bình đẳng giới và giá trị nhân văn trong lịch sử.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ lại quan trọng trong nghiên cứu văn học chiến tranh?
   Tác phẩm mở ra góc nhìn mới về chiến tranh qua lời kể của phụ nữ, phá vỡ khuôn mẫu nam quyền truyền thống và thể hiện lịch sử cảm xúc, góp phần làm phong phú văn học chiến tranh.

2. Mô thức tự sự trong tác phẩm có điểm gì đặc biệt?
   Tác phẩm sử dụng mô thức tự sự đa điểm nhìn, với hàng trăm lời kể cá nhân không theo trình tự liền mạch, tạo nên bức tranh đa chiều về chiến tranh và trải nghiệm phụ nữ.

3. Lý thuyết diễn ngôn được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu này?
   Diễn ngôn được xem là phương tiện thể hiện tư tưởng và lịch sử qua ngôn ngữ, giúp phân tích cách nhà văn tổ chức câu chuyện và truyền tải thông điệp nhân văn trong tác phẩm.

4. Chiến tranh đã ảnh hưởng thế nào đến tâm lý của các nữ cựu binh?
   Nhiều nữ cựu binh chịu chấn thương tâm lý lâu dài như ám ảnh, cô đơn, khó hòa nhập xã hội, bị kỳ thị và thiếu sự hỗ trợ, điều này được phản ánh rõ trong lời kể của họ.

5. Luận văn có đề xuất gì cho việc phát triển nghiên cứu về văn học nữ quyền?
   Luận văn khuyến nghị phát triển nghiên cứu đa ngành, đưa tác phẩm vào giảng dạy, tăng cường hỗ trợ tâm lý cho cựu chiến binh nữ và thúc đẩy xuất bản các tác phẩm văn học tư liệu nữ giới.

Kết luận

• Luận văn làm rõ mô thức tự sự đa điểm nhìn và diễn ngôn đa chiều trong tác phẩm Chiến tranh không có một khuôn mặt phụ nữ, góp phần làm phong phú nghiên cứu văn học chiến tranh và tự sự học.
• Tác phẩm của Alexievich phá vỡ khuôn mẫu nam quyền truyền thống, đưa tiếng nói và trải nghiệm của phụ nữ vào trung tâm lịch sử chiến tranh.
• Nghiên cứu chỉ ra những chấn thương tâm lý lâu dài và sự kỳ thị xã hội mà nữ cựu binh phải đối mặt, nhấn mạnh giá trị nhân văn và xã hội của tác phẩm.
• Đề xuất phát triển nghiên cứu đa ngành, giáo dục và chính sách hỗ trợ nhằm nâng cao nhận thức và cải thiện đời sống cho nhóm đối tượng này.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu so sánh với các tác phẩm văn học chiến tranh nữ giới khác và ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy, chính sách xã hội.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và nhà quản lý giáo dục nên tích cực đưa tác phẩm và luận văn này vào chương trình học và nghiên cứu để lan tỏa giá trị nhân văn và bình đẳng giới trong văn học và xã hội.