Mô Hình Điểm Đánh Giá Kinh Tế Tại Trường Đại Học Quốc Gia Hà Nội

Trước khi chuyển đổi năm 1978, chế độ quyền tài sản phổ biến ở Trung Quốc là công hữu, với quyền sở hữu thuộc về nhà nước. Ở nông thôn, các hợp tác xã được xem là hình thức chuẩn của sở hữu nhà nước. Tuy nhiên, chế độ quyền tài sản công hữu tồn tại nhiều hạn chế. Tính chất tàn khuyết của chế độ này biểu hiện ở sự bất cân xứng giữa quyền tài sản được ghi nhận bởi luật pháp và quyền tài sản thực thi trên thực tế. Barzel [9] chỉ ra rằng phân định quyền sở hữu trên khía cạnh pháp luật luôn dễ dàng và chi phí thấp hơn thực thi nó trên thực tế. Chi phí để thực hiện quyền sở hữu quá lớn khiến chủ thể quyền tài sản khó lòng đảm bảo khả năng ngăn cản người khác sử dụng.

Việc tài sản bị sử dụng miễn phí gây ra những tổn thất phúc lợi hoặc làm hao tán tiền tô. Hậu quả trực tiếp là khả năng làm cạn kiệt các nguồn lực công cộng. Bên cạnh đó, chế độ quyền tài sản công hữu còn khiến cơ chế khích lệ không phát huy tác dụng, khi chỉ tạo điều kiện để phi chủ thể sở hữu được khuyến khích sử dụng miễn phí nhưng không phải chịu trách nhiệm với hành vi của mình. Nhìn lại sự phát triển của công xã nhân dân và hợp tác xã sản xuất nông nghiệp ở nông thôn hay xí nghiệp quốc doanh ở thành thị có thể thấy rõ tác hại này. Kinh doanh lỗ lãi đều không ảnh hưởng đến thu nhập cá nhân thì giám đốc xí nghiệp, công nhân viên chức và nông dân đều chỉ làm việc "ề à" cho đủ chỉ tiêu.

Lý thuyết kinh tế học Tân cổ điển chỉ ra rằng việc chuyển từ định giá theo kế hoạch sang thị trường định giá khiến thặng dư của người tiêu dùng và người sản xuất tăng lên. Do giá kế hoạch tương đối cố định và phản ứng kém linh hoạt với những dịch chuyển khỏi điểm cân bằng của quan hệ cung cầu, giá kế hoạch thường chệch khỏi mức “giá cân bằng” của thị trường. Điều này khiến sản xuất trong nền kinh tế kế hoạch nếu không rơi vào tình trạng thiếu hụt thì cũng bị dư thừa, gây ra những tổn thất thặng dư cho người sản xuất và tiêu dùng.

Cách giải thích của Kinh tế học hợp đồng đơn giản hơn. Buchanan chỉ ra rằng, tiêu chuẩn duy nhất để đánh giá hiệu quả là tính nhất trí cao của sự đồng thuận. “Đồng thuận” có nghĩa là những bên tham gia giao dịch sau khi trải qua sự cân nhắc về chi phí – lợi ích, cho rằng một giao dịch thực hiện sắp xếp/phân bổ nguồn lực là có lợi cho bản thân, hoặc ít nhất là vô hại. “Không đồng thuận” vì có nghĩa là các bên hoặc một bên tham gia giao dịch cho rằng giao dịch không đem lại ích lợi cho họ.

Những nỗ lực cải cách theo hướng thị trường hóa tập trung vào cải cách giá cả. Một kinh nghiệm đáng lưu ý là thực hiện “chế độ hai giá” (giá do nhà nước quy định và giá thị trường). Trước cải cách, Trung Quốc hầu như không tồn tại thị trường với ý nghĩa thực sự của nó. Hàng hóa tiêu dùng và tư liệu sản xuất đều được lưu thông theo chế độ phân phối. Đến đầu thập niên 1980, sau khi các loại hình doanh nghiệp phi quốc hữu xuất hiện và đạt được sự phát triển mạnh, thể chế phân phối này không thể tồn tại lâu dài.

30 năm sau, tỉ trọng GDP của quốc gia này đã chiếm khoảng 9% của toàn thế giới và cũng đóng góp khoảng 9% trong tổng mức thương mại toàn cầu. Năm 2009, FDI vào Trung Quốc chiếm 7% lượng FDI toàn cầu trong khi con số này của năm 1980 chỉ là 1%, đồng thời lượng vốn đầu tư trực tiếp ra nước ngoài của Trung Quốc cũng tăng từ mức không đáng kể (năm 2004) lên 4% toàn cầu (năm 2009). Tuy nhiên, các nghiên cứu so sánh để tìm hiểu về nguyên nhân thành công của quá trình chuyển đổi kinh tế tại Trung Quốc chưa thực sự nhiều.

Dù tranh luận về cách thức – hành vi – kết quả chuyển đổi vẫn tồn tại nhiều tranh luận nhưng có một điểm cần khẳng định là nghiên cứu về cách thức chuyển đổi từ góc độ lý thuyết không chỉ có ý nghĩa trong quá khứ mà còn có ý nghĩa ở hiện tại bởi quá trình chuyển đổi – đối với nhiều quốc gia như Trung Quốc, Việt Nam – vẫn chưa dừng lại. Xuất phát từ thực tiễn nghiên cứu về quá trình chuyển đổi cũng như ý nghĩa, tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu về cách thức chuyển đổi tại Trung Quốc thông qua một mô hình đặc thù – mô hình thí điểm cải cách.

Thông qua nghiên cứu mô hình này, tôi muốn làm rõ bản chất chuyển đổi từng bước/phần/tiệm tiến của Trung Quốc. Thông qua nghiên cứu mô hình, tôi cũng muốn tìm hiểu về việc cách thức nào giúp Trung Quốc có thể chuyển đổi từng bước/phần/tiệm tiến như vậy. Với quá trình chuyển đổi tại các nước xã hội chủ nghĩa thuộc hệ thống cổ điển ngày càng đi sâu, kết quả của chuyển đổi ngày càng hiện rõ, mường tượng của mọi người về quá trình chuyển đổi kinh tế ngày càng thân thực hơn thì các nghiên cứu về kinh tế học chuyển đổi cũng ngày càng nhận được nhiều sự quan tâm và chất vấn hơn.

Đối với các doanh nghiệp nhà nước từ trước năm 1983 vẫn có quyền nhận vật tư theo kế hoạch nhà nước thì được tiếp tục mua số vật tư cần cho sản xuất theo giá nhà nước phân phối, dựa trên cơ số phân phối năm 1983. Số tư liệu sản xuất cần có nếu vượt quá cơ số năm 1983 thì phải mua lại theo giá thị trường. Hiện nay, hầu hết các hàng hóa và tư liệu sản xuất ở Trung Quốc đều do thị trường định giá.

Tuy nhiên, các nghiên cứu so sánh để tìm hiểu về nguyên nhân thành công của quá trình chuyển đổi kinh tế tại Trung Quốc chưa thực sự nhiều. Đặc biệt, thiếu các nghiên cứu và nghiên cứu so sánh sau về quá trình chuyển đổi tại Trung Quốc: (i) Nghiên cứu cách thức chuyển đổi của quốc gia này từ góc độ thuần túy lý thuyết kinh tế học; (ii) So sánh từ góc độ thuần túy lý thuyết các cách thức chuyển đổi của Trung Quốc với các cách thức của quốc gia Đông Âu, Nga v.; (iii) Các nghiên cứu trường hợp về các cách thức chuyển đổi.

Thông qua nghiên cứu mô hình này, tôi muốn làm rõ bản chất chuyển đổi từng bước/phần/tiệm tiến của Trung Quốc. Thông qua nghiên cứu mô hình, tôi cũng muốn tìm hiểu về việc cách thức nào giúp Trung Quốc có thể chuyển đổi từng bước/phần/tiệm tiến như vậy. Với quá trình chuyển đổi tại các nước xã hội chủ nghĩa thuộc hệ thống cổ điển ngày càng đi sâu, kết quả của chuyển đổi ngày càng hiện rõ, mường tượng của mọi người về quá trình chuyển đổi kinh tế ngày càng thân thực hơn thì các nghiên cứu về kinh tế học chuyển đổi cũng ngày càng nhận được nhiều sự quan tâm và chất vấn hơn.

Các nghiên cứu trường hợp về cách thức chuyển đổi, quá trình hoạch định chính sách chuyển đổi, điều kiện ban đầu của chuyển đổi, thiết lập thể chế mới trong quá trình chuyển đổi,... Tầm quan trọng của việc nghiên cứu về cách thức chuyển đổi thể hiện rõ nét sau khi “mô hình Trung Quốc” được nêu lên như một tương phản với “mô hình chuyển đổi shock” không chỉ về cách thức mà cả về kết quả. Khi tiếng nói của Đồng thuận Washington ngày càng yếu và quan điểm về Đồng thuận Bắc Kinh ngày càng nổi bật, thậm chí có quan điểm cho rằng mô hình Trung Quốc mới là điều mà các quốc gia chuyển đổi cần mô phỏng.