Mạng Lưới Chợ Ở Nam Trung Bộ Thời Nguyễn (1802-1884): Nghiên Cứu Lịch Sử

LỜI CAM ĐOAN

MỞ ĐẦU

0.1. Tính cấp thiết của đề tài

0.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

0.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

0.4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu

0.5. Đóng góp mới về khoa học của luận án

0.6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của luận án

0.7. Kết cấu của luận án

1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

1.1. Các nghiên cứu liên quan đến chợ

1.2. Nghiên cứu của các học giả trong nước

1.3. Nghiên cứu của học giả nước ngoài

1.4. Các nghiên cứu về chợ

1.5. Các nghiên cứu về chợ trên cả nước

1.6. Các nghiên cứu về chợ ở Nam Trung Bộ. Những nội dung luận án kế thừa

1.7. Những nội dung luận án cần giải quyết

2. CHƯƠNG 2: SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA MẠNG LƯỚI CHỢ Ở NAM TRUNG BỘ

2.1. Những yếu tố tác động đến sự hình thành và phát triển mạng lưới chợ

2.2. Điều kiện tự nhiên

2.3. Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa-xã hội và truyền thống của cộng đồng cư dân

2.4. Chính sách thương nghiệp của triều Nguyễn

2.5. Sự hình thành và phát triển của các đô thị, thị tứ

2.6. Mạng lưới giao thông thủy, bộ

2.7. Mạng lưới chợ ở Nam Trung Bộ trước thế kỉ XIX

2.8. Mạng lưới chợ ở Nam Trung Bộ thời Nguyễn (giai đoạn 1802-1884)

2.9. Mạng lưới phân bố chợ

2.10. Mạng lưới kết nối thương mại nội vùng và liên vùng

2.11. Tiểu kết chương 2

3. CHƯƠNG 3: HOẠT ĐỘNG TRAO ĐỔI, BUÔN BÁN Ở CHỢ NAM TRUNG BỘ

3.1. Nguồn hàng hóa cung ứng cho các chợ

3.2. Các mặt hàng nông sản

3.3. Các mặt hàng thủ công nghiệp

3.4. Các mặt hàng lâm, thổ, hải sản

3.5. Các mặt hàng từ nước ngoài mang đến

3.6. Phương thức trao đổi, mua bán

3.7. Cách thức đo lường và giá cả

3.8. Lệ thuế chợ

3.9. Lệ họp chợ

3.10. Thành phần buôn bán ở chợ

3.11. Tổ chức quản lí chợ

3.12. Tiểu kết chương 3

4. CHƯƠNG 4: ĐẶC ĐIỂM VÀ VAI TRÒ CỦA MẠNG LƯỚI CHỢ ĐỐI VỚI SỰ PHÁT TRIỂN KINH TẾ, VĂN HÓA-XÃ HỘI Ở NAM TRUNG BỘ

4.1. Đặc điểm của mạng lưới chợ ở Nam Trung Bộ

4.2. Đường thủy giữ vai trò quan trọng trong lưu thông hàng hóa ở chợ

4.3. Các chợ đầu mối thường gắn liền với phố chợ và chợ “vệ tinh”

4.4. Cơ cấu mặt hàng phong phú, đa dạng, từ sản phẩm địa phương cho đến hàng hóa của nước ngoài

4.5. Lực lượng thương nhân chuyên nghiệp, nhất là thương nhân người Hoa có vai trò quan trọng trong hoạt động của mạng lưới chợ

4.6. Hoạt động của mạng lưới chợ ở Nam Trung Bộ đã vượt ra khỏi phạm vi làng xã

4.7. Vai trò của mạng lưới chợ đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa-xã hội Nam Trung Bộ. Hoạt động của mạng lưới chợ góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển

4.8. Hoạt động của mạng lưới chợ góp phần thúc đẩy sự giao lưu và phát triển văn hóa-xã hội

4.9. Tiểu kết chương 4

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

DANH MỤC BẢNG, SƠ ĐỒ

I. Tổng Quan Về Mạng Lưới Chợ Nam Trung Bộ Thời Nguyễn

Nghiên cứu về mạng lưới chợ Nam Trung Bộ thời Nguyễn (1802-1884) là một lĩnh vực quan trọng, góp phần làm sáng tỏ bức tranh kinh tế - xã hội của khu vực trong giai đoạn lịch sử đặc biệt này. Chợ không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là trung tâm văn hóa, xã hội, phản ánh đời sống và phong tục tập quán của người dân. Việc tìm hiểu về sự hình thành, phát triển và hoạt động của chợ truyền thống Việt Nam ở Nam Trung Bộ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử chợ thời Nguyễn, cũng như vai trò của nó trong sự phát triển kinh tế địa phương. Nghiên cứu này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh hiện nay, khi văn hóa chợ truyền thống đang dần bị mai một và cần được bảo tồn, phát huy. Theo Quyết định số 6481/QĐ-BCT của Bộ Công thương, việc phát triển mạng lưới chợ cần đảm bảo duy trì và phát huy các yếu tố truyền thống đặc trưng.

1.1. Tầm quan trọng của nghiên cứu lịch sử chợ Nam Trung Bộ

Nghiên cứu lịch sử chợ thời Nguyễn ở Nam Trung Bộ có ý nghĩa to lớn trong việc tái hiện bức tranh kinh tế - xã hội của khu vực. Chợ là nơi diễn ra các hoạt động mua bán, trao đổi hàng hóa, dịch vụ, đồng thời là nơi giao lưu văn hóa, trao đổi thông tin. Sự phát triển của chợ phản ánh sự phát triển của các ngành nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp địa phương. Việc tìm hiểu về mạng lưới chợ Nam Trung Bộ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự hình thành và phát triển của nền kinh tế hàng hóa ở khu vực này. Nghiên cứu này cũng góp phần vào việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của chợ Việt Nam.

1.2. Mục tiêu và phạm vi nghiên cứu mạng lưới chợ

Nghiên cứu này tập trung vào mạng lưới chợ Nam Trung Bộ trong giai đoạn 1802-1884, bao gồm các tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận và Bình Thuận. Mục tiêu chính là tái hiện diện mạo và hoạt động của các chợ tiêu biểu trong vùng, làm rõ hoạt động trao đổi, buôn bán hàng hóa, giá cả, lệ thuế, cách thức đo lường, thành phần buôn bán ở chợ. Nghiên cứu cũng nhằm chỉ ra những đặc điểm và khẳng định vai trò của mạng lưới chợ đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa - xã hội ở Nam Trung Bộ thời Nguyễn. Phạm vi nghiên cứu bao gồm cả các chợ ở vùng trung du, miền núi và vùng đồng bằng, ven biển, cửa sông.

II. Thách Thức Nghiên Cứu Lịch Sử Chợ Thời Nguyễn Cách Vượt Qua

Việc nghiên cứu lịch sử chợ thời Nguyễn ở Nam Trung Bộ đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là sự khan hiếm và phân tán của nguồn tư liệu. Tư liệu về kinh tế thương nghiệp nông thôn, về làng xã, về chợ hay hoạt động kinh tế ở các địa phương thường rời rạc và ít ỏi. Để vượt qua những thách thức này, cần khai thác và tổng hợp tài liệu từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm các bộ sách do Quốc Sử quán triều Nguyễn biên soạn, tư liệu của phương Tây và tư liệu điền dã ở địa phương. Việc tiếp cận và phân tích các nguồn tư liệu này đòi hỏi sự kiên trì, tỉ mỉ và khả năng tổng hợp, phân tích thông tin.

2.1. Khó khăn trong việc tìm kiếm tư liệu về chợ Nam Trung Bộ

Một trong những khó khăn lớn nhất trong nghiên cứu lịch sử chợ thời Nguyễn là sự khan hiếm của nguồn tư liệu. Tư liệu về kinh tế thương nghiệp nông thôn, về làng xã, về chợ hay hoạt động kinh tế ở các địa phương thường rời rạc và ít ỏi. Đặc biệt, trong phạm vi khu vực Nam Trung Bộ, nguồn tư liệu lại càng khan hiếm hơn. Điều này đòi hỏi nhà nghiên cứu phải nỗ lực tìm kiếm và khai thác từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm cả các nguồn tư liệu chính thống và các nguồn tư liệu phi chính thống.

2.2. Giải pháp khai thác và sử dụng hiệu quả nguồn tư liệu

Để vượt qua những khó khăn về nguồn tư liệu, cần khai thác và tổng hợp tài liệu từ nhiều nguồn khác nhau. Trong đó, cần ưu tiên khai thác và sử dụng tối đa nguồn tư liệu gốc đương thời được biên soạn từ cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX trở về trước, chủ yếu là các bộ sách do Quốc Sử quán triều Nguyễn và Nội các triều Nguyễn biên soạn. Ngoài ra, cần khai thác và sử dụng tư liệu của phương Tây và tư liệu điền dã ở địa phương. Việc phân tích và so sánh các nguồn tư liệu khác nhau giúp nhà nghiên cứu có được cái nhìn toàn diện và chính xác hơn về mạng lưới chợ Nam Trung Bộ.

III. Cách Mạng Lưới Chợ Nam Trung Bộ Hình Thành và Phát Triển

Sự hình thành và phát triển của mạng lưới chợ Nam Trung Bộ chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, bao gồm điều kiện tự nhiên, tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội và truyền thống của cộng đồng cư dân. Chính sách thương nghiệp của triều Nguyễn và sự hình thành, phát triển của các đô thị, thị tứ cũng đóng vai trò quan trọng. Bên cạnh đó, mạng lưới giao thông thủy, bộ cũng là yếu tố then chốt, tạo điều kiện thuận lợi cho việc lưu thông hàng hóa và kết nối các chợ trong vùng. Việc hiểu rõ các yếu tố này giúp chúng ta lý giải được sự phát triển của thương mại Nam Trung Bộ thời Nguyễn.

3.1. Yếu tố tự nhiên và xã hội tác động đến mạng lưới chợ

Điều kiện tự nhiên, bao gồm địa hình, khí hậu, tài nguyên thiên nhiên, có ảnh hưởng lớn đến sự hình thành và phát triển của mạng lưới chợ Nam Trung Bộ. Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội và truyền thống của cộng đồng cư dân cũng đóng vai trò quan trọng. Ví dụ, các vùng ven biển có lợi thế về khai thác hải sản, trong khi các vùng trung du, miền núi có thế mạnh về lâm sản và thổ sản. Sự phân bố dân cư và trình độ phát triển kinh tế cũng ảnh hưởng đến quy mô và hoạt động của các chợ.

3.2. Vai trò của chính sách thương nghiệp và giao thông thủy bộ

Chính sách thương nghiệp của triều Nguyễn có tác động trực tiếp đến sự phát triển của mạng lưới chợ Nam Trung Bộ. Các chính sách khuyến khích thương mại, giảm thuế, tạo điều kiện thuận lợi cho việc buôn bán có thể thúc đẩy sự phát triển của chợ. Ngược lại, các chính sách hạn chế thương mại có thể kìm hãm sự phát triển của chợ. Mạng lưới giao thông thủy, bộ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối các chợ và tạo điều kiện thuận lợi cho việc lưu thông hàng hóa. Theo Hoàng Việt nhất thống dư địa chí, hệ thống giao thông đường bộ và đường thủy của cả nước vào đầu thế kỉ XIX được ghi chép cụ thể, đặc biệt là các trạm dịch, hành cung, cầu cống, bến đò, sông rạch, chợ búa, cửa biển.

3.3. Sự hình thành và phát triển của các đô thị thị tứ

Sự hình thành và phát triển của các đô thị, thị tứ có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển của mạng lưới chợ Nam Trung Bộ. Các đô thị, thị tứ thường là trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội, nơi tập trung đông dân cư và có nhu cầu trao đổi hàng hóa lớn. Các chợ ở đô thị, thị tứ thường có quy mô lớn hơn và hoạt động sôi động hơn so với các chợ ở nông thôn. Sự phát triển của các đô thị, thị tứ cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc mở rộng mạng lưới kết nối thương mại nội vùng và liên vùng.

IV. Hoạt Động Trao Đổi Buôn Bán Tại Chợ Nam Trung Bộ Phân Tích

Hoạt động trao đổi, buôn bán tại chợ Nam Trung Bộ rất đa dạng và phong phú, phản ánh đặc điểm kinh tế của vùng. Nguồn hàng hóa cung ứng cho các chợ bao gồm các mặt hàng nông sản, thủ công nghiệp, lâm, thổ, hải sản và hàng hóa từ nước ngoài. Phương thức trao đổi, mua bán cũng rất đa dạng, từ trao đổi trực tiếp đến mua bán bằng tiền tệ. Lệ thuế chợ và lệ họp chợ cũng có ảnh hưởng đến hoạt động của chợ. Thành phần buôn bán ở chợ bao gồm cả thương nhân địa phương và thương nhân từ các vùng khác, thậm chí là thương nhân nước ngoài. Tổ chức quản lý chợ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì trật tự và đảm bảo hoạt động của chợ.

4.1. Nguồn hàng hóa cung ứng cho các chợ ở Nam Trung Bộ

Các chợ ở Nam Trung Bộ được cung ứng bởi nhiều nguồn hàng hóa khác nhau. Các mặt hàng nông sản như lúa gạo, rau củ, trái cây là những mặt hàng thiết yếu. Các mặt hàng thủ công nghiệp như gốm sứ, dệt may, mộc mỹ nghệ cũng được trao đổi phổ biến. Các mặt hàng lâm, thổ, hải sản như gỗ, quế, trầm hương, cá, tôm, mực cũng là những mặt hàng quan trọng. Ngoài ra, các chợ còn có các mặt hàng từ nước ngoài mang đến, như vải vóc, đồ sứ, đồ kim khí.

4.2. Phương thức trao đổi mua bán và các quy định về thuế

Phương thức trao đổi, mua bán tại chợ Nam Trung Bộ rất đa dạng. Trao đổi trực tiếp (hàng đổi hàng) vẫn còn phổ biến, đặc biệt ở các vùng nông thôn. Mua bán bằng tiền tệ ngày càng trở nên phổ biến hơn, đặc biệt ở các đô thị, thị tứ. Lệ thuế chợ và lệ họp chợ cũng có ảnh hưởng đến hoạt động của chợ. Theo Đại Nam nhất thống chí, phố chợ phần nhiều gọi theo tên của các thôn xã, và nếu chợ nào có tên tục thì cũng ghi theo tên tục ấy, nhưng có chú tên xã thôn sở tại ở dưới tên tục.

4.3. Thành phần buôn bán và tổ chức quản lý chợ thời Nguyễn

Thành phần buôn bán ở chợ Nam Trung Bộ rất đa dạng, bao gồm cả thương nhân địa phương và thương nhân từ các vùng khác, thậm chí là thương nhân nước ngoài. Thương nhân địa phương thường buôn bán các mặt hàng nông sản, thủ công nghiệp địa phương. Thương nhân từ các vùng khác thường buôn bán các mặt hàng đặc sản của vùng mình. Thương nhân nước ngoài thường buôn bán các mặt hàng vải vóc, đồ sứ, đồ kim khí. Tổ chức quản lý chợ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì trật tự và đảm bảo hoạt động của chợ.

V. Đặc Điểm và Vai Trò Của Chợ Đối Với Kinh Tế Xã Hội

Mạng lưới chợ Nam Trung Bộ có những đặc điểm riêng biệt, phản ánh điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của vùng. Đường thủy đóng vai trò quan trọng trong lưu thông hàng hóa. Các chợ đầu mối thường gắn liền với phố chợ và chợ “vệ tinh”. Cơ cấu mặt hàng phong phú, đa dạng, từ sản phẩm địa phương đến hàng hóa nước ngoài. Lực lượng thương nhân chuyên nghiệp, nhất là thương nhân người Hoa, có vai trò quan trọng. Hoạt động của chợ đã vượt ra khỏi phạm vi làng xã, góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển, giao lưu văn hóa và xã hội.

5.1. Vai trò của đường thủy và các chợ đầu mối trong lưu thông

Đường thủy đóng vai trò quan trọng trong lưu thông hàng hóa ở chợ Nam Trung Bộ, do vùng có nhiều sông ngòi và kênh rạch. Các chợ đầu mối thường nằm ở các vị trí thuận lợi về giao thông đường thủy, tạo điều kiện cho việc tập trung và phân phối hàng hóa. Các chợ đầu mối thường gắn liền với phố chợ và chợ “vệ tinh”, tạo thành một hệ thống chợ liên kết chặt chẽ.

5.2. Sự đa dạng hàng hóa và vai trò của thương nhân chuyên nghiệp

Cơ cấu mặt hàng ở chợ Nam Trung Bộ rất phong phú và đa dạng, từ sản phẩm địa phương đến hàng hóa nước ngoài. Điều này phản ánh sự phát triển của các ngành nông nghiệp, thủ công nghiệp và thương nghiệp địa phương, cũng như sự giao lưu kinh tế với các vùng khác và với nước ngoài. Lực lượng thương nhân chuyên nghiệp, nhất là thương nhân người Hoa, có vai trò quan trọng trong hoạt động của mạng lưới chợ, góp phần thúc đẩy thương mại và giao lưu kinh tế.

5.3. Ảnh hưởng của chợ đến kinh tế và giao lưu văn hóa xã hội

Hoạt động của mạng lưới chợ Nam Trung Bộ đã vượt ra khỏi phạm vi làng xã, góp phần thúc đẩy kinh tế phát triển, giao lưu văn hóa và xã hội. Chợ không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là nơi gặp gỡ, giao lưu văn hóa, trao đổi thông tin. Hoạt động ở chợ phản ánh những phong tục tập quán, truyền thống văn hóa của cư dân địa phương, góp phần định hình và làm giàu thêm văn hóa dân tộc.

VI. Kết Luận Giá Trị và Hướng Nghiên Cứu Mạng Lưới Chợ

Nghiên cứu về mạng lưới chợ Nam Trung Bộ thời Nguyễn (1802-1884) có giá trị khoa học và thực tiễn to lớn. Nghiên cứu này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử kinh tế - xã hội của khu vực mà còn cung cấp những bài học kinh nghiệm để hoạch định chính sách phát triển kinh tế, thúc đẩy quá trình đô thị hóa và bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống. Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các khía cạnh khác nhau của mạng lưới chợ, như vai trò của chợ trong quá trình đô thị hóa, ảnh hưởng của chợ đến đời sống văn hóa tinh thần của người dân và các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa chợ.

6.1. Tổng kết những đóng góp của nghiên cứu về chợ Nam Trung Bộ

Nghiên cứu về mạng lưới chợ Nam Trung Bộ thời Nguyễn (1802-1884) đã góp phần làm sáng tỏ bức tranh kinh tế - xã hội của khu vực trong giai đoạn lịch sử đặc biệt này. Nghiên cứu này đã tái hiện diện mạo và hoạt động của các chợ tiêu biểu trong vùng, làm rõ hoạt động trao đổi, buôn bán hàng hóa, giá cả, lệ thuế, cách thức đo lường, thành phần buôn bán ở chợ. Nghiên cứu cũng đã chỉ ra những đặc điểm và khẳng định vai trò của mạng lưới chợ đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa - xã hội ở Nam Trung Bộ.

6.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo và ứng dụng trong thực tiễn

Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các khía cạnh khác nhau của mạng lưới chợ Nam Trung Bộ, như vai trò của chợ trong quá trình đô thị hóa, ảnh hưởng của chợ đến đời sống văn hóa tinh thần của người dân và các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa chợ. Nghiên cứu này có thể được ứng dụng trong việc hoạch định chính sách phát triển kinh tế, thúc đẩy quá trình đô thị hóa và bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của chợ Việt Nam.

Mạng Lưới Chợ Ở Nam Trung Bộ Thời Nguyễn (Giai Đoạn 1802 - 1884)