Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018, việc phát triển năng lực toàn diện cho học sinh được đặt lên hàng đầu, đặc biệt là ở môn Toán học. Môn Toán lớp 10 với nội dung xác suất thống kê lần đầu tiên được đưa vào chương trình đã mở ra nhiều cơ hội đổi mới phương pháp dạy học nhằm tăng tính hấp dẫn và thực tiễn cho môn học. Theo ước tính, xác suất thống kê chiếm một phần quan trọng trong chương trình Toán lớp 10, góp phần phát triển năng lực phân tích, tổng hợp và vận dụng kiến thức của học sinh. Tuy nhiên, môn Toán thường bị đánh giá là khô khan, trừu tượng, gây khó khăn và giảm hứng thú học tập cho học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học chủ đề xác suất thống kê cho học sinh lớp 10 tại các trường trung học phổ thông ở tỉnh Hải Dương. Mục tiêu cụ thể là thiết kế và thử nghiệm các biện pháp sư phạm sử dụng thành ngữ, tục ngữ nhằm tăng cường hứng thú học tập và nâng cao chất lượng dạy học môn Toán. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào mạch kiến thức “Xác suất của biến cố” trong chương trình Toán 10 theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc khai thác mối liên hệ giữa văn hóa dân gian và toán học, góp phần đổi mới phương pháp dạy học tích hợp liên môn Toán - Ngữ văn, đồng thời phát triển năng lực tư duy logic, kỹ năng giải thích và vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn cho học sinh. Qua đó, giúp học sinh cảm nhận được tính sinh động, gần gũi của Toán học với đời sống hàng ngày, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và phát triển toàn diện.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết dạy học tích hợp và lý thuyết vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong giáo dục. Dạy học tích hợp được hiểu là sự kết hợp các kiến thức, kỹ năng từ nhiều lĩnh vực khác nhau nhằm phát triển năng lực toàn diện cho học sinh. Trong đó, có bốn hình thức tích hợp phổ biến: tích hợp nội môn, liên môn, đa môn và xuyên môn. Việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học Toán thuộc hình thức tích hợp liên môn, kết nối Toán học với Ngữ văn và văn hóa dân gian.

Ba khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm:

  • Thành ngữ: Cụm từ quen thuộc, có nghĩa bóng, mang tính thẩm mỹ, không diễn đạt ý hoàn chỉnh nhưng gợi ý các khái niệm trừu tượng.
  • Tục ngữ: Câu ngắn gọn, có ý nghĩa đầy đủ, đúc kết kinh nghiệm, đạo lý, có thể dùng làm minh họa cho các khái niệm toán học.
  • Xác suất thống kê: Bộ phận của Toán học nghiên cứu hiện tượng ngẫu nhiên, khả năng xảy ra biến cố, với các khái niệm như phép thử ngẫu nhiên, không gian mẫu, biến cố, xác suất biến cố.

Khung lý thuyết còn bao gồm các nguyên lý xác suất lớn, xác suất bé và các phương pháp vận dụng thành ngữ, tục ngữ để minh họa, giải thích các khái niệm xác suất thống kê, giúp học sinh phát triển tư duy logic và kỹ năng giải thích.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Tài liệu lý luận về dạy học tích hợp, thành ngữ tục ngữ, xác suất thống kê.
  • Sách giáo khoa Toán và Ngữ văn lớp 10 chương trình GDPT 2018.
  • Phiếu khảo sát nhận thức và thực trạng vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học xác suất thống kê của 30 giáo viên và 90 học sinh tại 4 trường THPT ở tỉnh Hải Dương.
  • Quan sát, phỏng vấn giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học.

Phương pháp phân tích bao gồm phân tích định tính nội dung tài liệu, phân tích thống kê mô tả kết quả khảo sát, so sánh tỷ lệ phần trăm các câu trả lời. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trên các lớp học thực nghiệm và đối chứng để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp vận dụng thành ngữ, tục ngữ.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 30 giáo viên và 90 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại các trường THPT có đặc điểm đại diện cho vùng nông thôn và thị trấn. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2024, bao gồm giai đoạn khảo sát, thiết kế biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học Toán: 100% giáo viên khảo sát đồng ý hoặc rất đồng ý với quan điểm vận dụng thành ngữ, tục ngữ nhằm tạo hứng thú và kết nối Toán học với đời sống. Trong đó, 66,7% đồng ý và 33,3% rất đồng ý.

  2. Mức độ quan tâm đến vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học xác suất thống kê: 80% giáo viên quan tâm và 20% rất quan tâm, không có giáo viên nào không quan tâm.

  3. Thực trạng vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học: 56,7% giáo viên đã vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy Toán nói chung và xác suất thống kê nói riêng, trong khi 43,3% chưa vận dụng.

  4. Khả năng vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong các giai đoạn dạy học: Giáo viên cho rằng có thể vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong các giai đoạn khởi động, khám phá, luyện tập và vận dụng, với mức độ linh hoạt tùy theo nội dung bài học và đối tượng học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự đồng thuận cao về vai trò của thành ngữ, tục ngữ trong việc làm sinh động và gần gũi môn Toán, đặc biệt là chủ đề xác suất thống kê. Việc hơn một nửa giáo viên đã vận dụng thành ngữ, tục ngữ phản ánh tính khả thi và nhu cầu thực tế trong đổi mới phương pháp dạy học.

Nguyên nhân của sự quan tâm này xuất phát từ nhận thức về mối liên hệ tự nhiên giữa các quy luật toán học và kinh nghiệm dân gian được đúc kết trong thành ngữ, tục ngữ. Ví dụ, các câu tục ngữ như “Chớp đông nháy nháy, gà gáy thì mưa” minh họa cho khái niệm biến cố có xác suất xảy ra cao, giúp học sinh dễ dàng hình dung và liên hệ thực tế.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học Toán chủ yếu tập trung ở bậc tiểu học, còn ở Việt Nam, nghiên cứu này là một trong những công trình đầu tiên khai thác sâu ở bậc THPT, đặc biệt trong mạch kiến thức xác suất thống kê. Điều này mở ra hướng đi mới cho việc tích hợp liên môn Toán - Ngữ văn, góp phần phát triển năng lực tư duy và ngôn ngữ cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tròn thể hiện tỷ lệ giáo viên đồng ý, rất đồng ý và chưa vận dụng; bảng so sánh mức độ quan tâm và thực trạng vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học xác suất thống kê.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng bộ tài liệu tham khảo về thành ngữ, tục ngữ liên quan đến xác suất thống kê: Tổ chức biên soạn và phổ biến bộ sưu tập thành ngữ, tục ngữ phù hợp với nội dung Toán lớp 10, giúp giáo viên dễ dàng lựa chọn và vận dụng. Thời gian thực hiện: 6 tháng; Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo kỹ năng vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học tích hợp Toán - Ngữ văn, đặc biệt trong chủ đề xác suất thống kê. Thời gian: 3 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, Trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Thiết kế các tình huống dạy học tích hợp sử dụng thành ngữ, tục ngữ: Phát triển các bài giảng mẫu, tình huống thực hành giúp học sinh phát triển tư duy logic và kỹ năng giải thích. Thời gian: 4 tháng; Chủ thể: Giáo viên Toán và Ngữ văn các trường THPT.

  4. Khuyến khích học sinh sưu tầm và vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong học tập: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, cuộc thi tìm hiểu thành ngữ, tục ngữ liên quan đến Toán học nhằm tăng cường sự chủ động và sáng tạo của học sinh. Thời gian: Hàng năm; Chủ thể: Ban giám hiệu và giáo viên chủ nhiệm.

  5. Đánh giá và nhân rộng mô hình dạy học tích hợp thành ngữ, tục ngữ: Thực hiện đánh giá hiệu quả qua các kỳ thi học kỳ và khảo sát ý kiến học sinh, giáo viên để điều chỉnh và nhân rộng mô hình. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Phòng Giáo dục và Đào tạo, các trường THPT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán trung học phổ thông: Nghiên cứu giúp đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sự hứng thú và hiệu quả trong giảng dạy chủ đề xác suất thống kê.

  2. Giáo viên Ngữ văn và các bộ môn liên quan: Hiểu rõ hơn về vai trò của thành ngữ, tục ngữ trong giáo dục tích hợp, từ đó phối hợp hiệu quả với giáo viên Toán trong các hoạt động liên môn.

  3. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ bồi dưỡng giáo viên: Là cơ sở khoa học để xây dựng chương trình tập huấn, biên soạn tài liệu và chính sách phát triển giáo dục tích hợp.

  4. Nghiên cứu sinh, học viên cao học chuyên ngành lý luận và phương pháp dạy học Toán: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao nên vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học xác suất thống kê?
    Vận dụng thành ngữ, tục ngữ giúp kết nối kiến thức toán học với kinh nghiệm dân gian, làm cho bài học sinh động, gần gũi và dễ hiểu hơn. Ví dụ, câu “Chớp đông nháy nháy, gà gáy thì mưa” minh họa cho biến cố có xác suất cao xảy ra, giúp học sinh dễ hình dung.

  2. Làm thế nào để lựa chọn thành ngữ, tục ngữ phù hợp với nội dung Toán?
    Giáo viên cần chọn các câu có nội dung liên quan đến quy luật, dự đoán, tỷ lệ, mối quan hệ giữa các đại lượng hoặc các khái niệm xác suất. Việc lựa chọn dựa trên đặc điểm nhận thức của học sinh và mục tiêu bài học.

  3. Có khó khăn gì khi vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu tham khảo chuyên biệt, giáo viên chưa quen với phương pháp tích hợp, và học sinh có thể chưa quen với cách học mới. Tuy nhiên, qua tập huấn và thực nghiệm, các khó khăn này có thể được khắc phục.

  4. Vận dụng thành ngữ, tục ngữ có ảnh hưởng thế nào đến kết quả học tập?
    Theo khảo sát, việc vận dụng giúp tăng hứng thú học tập, cải thiện kỹ năng tư duy logic và khả năng giải thích của học sinh, từ đó nâng cao chất lượng dạy học và kết quả học tập môn Toán.

  5. Có thể áp dụng phương pháp này cho các môn học khác không?
    Có thể áp dụng rộng rãi trong các môn học có liên quan đến ngôn ngữ và tư duy như Ngữ văn, Lịch sử, Khoa học xã hội, giúp phát triển năng lực toàn diện cho học sinh thông qua dạy học tích hợp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò và tính khả thi của việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học chủ đề xác suất thống kê cho học sinh lớp 10, góp phần đổi mới phương pháp dạy học tích hợp liên môn.
  • Kết quả khảo sát cho thấy 100% giáo viên đồng thuận về ý nghĩa của phương pháp này, với hơn 56% đã áp dụng trong thực tế giảng dạy.
  • Các biện pháp sư phạm được thiết kế và thử nghiệm thành công, giúp tăng hứng thú học tập và nâng cao năng lực tư duy cho học sinh.
  • Đề xuất xây dựng tài liệu, tổ chức tập huấn và phát triển các tình huống dạy học tích hợp nhằm nhân rộng mô hình.
  • Khuyến khích các nhà quản lý, giáo viên và nghiên cứu sinh tiếp tục nghiên cứu và ứng dụng phương pháp này trong giáo dục phổ thông.

Next steps: Triển khai biên soạn tài liệu tham khảo, tổ chức tập huấn giáo viên và mở rộng thực nghiệm tại các trường THPT trong năm học tới.

Call to action: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục được khuyến khích áp dụng và phát triển phương pháp vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong dạy học Toán để nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển năng lực học sinh toàn diện.