I. Tổng quan vai trò Nho giáo dưới triều đại Lê Thánh Tông
Triều đại vua Lê Thánh Tông (1460-1497) được xem là giai đoạn hoàng kim của chế độ phong kiến Việt Nam, ghi dấu ấn bằng sự ra đời của thời kỳ Hồng Đức thịnh thế. Nền tảng cho sự phát triển vượt bậc này chính là việc nhà vua đã đưa tư tưởng Nho giáo lên vị thế độc tôn, trở thành hệ tư tưởng chính thống của quốc gia. Bài viết này sẽ phân tích sâu sắc vai trò của Nho giáo dưới triều đại Lê Thánh Tông trên các phương diện chính trị, pháp luật, giáo dục và xã hội, làm rõ cách thức học thuyết này kiến tạo nên một nhà nước quân chủ tập quyền vững mạnh và một nền văn hóa rực rỡ.
1.1. Bối cảnh lịch sử trước khi Nho giáo trở thành độc tôn
Trước khi Lê Thánh Tông lên ngôi, xã hội Đại Việt chịu ảnh hưởng sâu sắc của tam giáo đồng nguyên, trong đó Phật giáo, Đạo giáo thời Lê Sơ vẫn giữ một vị thế quan trọng trong đời sống tinh thần của nhân dân. Tuy nhiên, sau cuộc kháng chiến chống quân Minh, nhu cầu xây dựng một nhà nước quân chủ tập quyền vững mạnh, có kỷ cương và trật tự trở nên cấp thiết. Vua Lê Thái Tổ và Lê Nhân Tông đã bắt đầu đề cao Nho học, nhưng phải đến thời Lê Thánh Tông, chính sách này mới được thực hiện một cách triệt để và toàn diện. Nhà vua nhận thấy rằng hệ thống lý luận chặt chẽ về quản lý nhà nước, về đạo đức xã hội của Nho giáo là công cụ hữu hiệu nhất để củng cố vương quyền và ổn định đất nước. Chính vì vậy, việc đưa Nho giáo lên vị trí quốc giáo là một quyết sách mang tính chiến lược, mở đường cho hàng loạt cải cách sau này.
1.2. Lý do Lê Thánh Tông lựa chọn tư tưởng Nho giáo
Tư tưởng Nho giáo cung cấp một hệ thống lý luận hoàn chỉnh để xây dựng và củng cố bộ máy nhà nước. Các khái niệm như trung quân ái quốc, tam cương ngũ thường (vua-tôi, cha-con, chồng-vợ; nhân, lễ, nghĩa, trí, tín) đã trở thành kim chỉ nam cho việc xây dựng một chế độ quan lại trung thành và một xã hội có trật tự. Lê Thánh Tông hiểu rằng, để tập trung quyền lực vào tay hoàng đế và loại bỏ sự phân quyền của các công thần, quý tộc, việc thiết lập một hệ tư tưởng chính thống là vô cùng cần thiết. Nho giáo với sự đề cao tuyệt đối quyền lực của thiên tử đã đáp ứng hoàn hảo yêu cầu này. Hơn nữa, việc nhấn mạnh giáo dục và tuyển chọn nhân tài qua thi cử Nho học giúp triều đình có được một đội ngũ quan lại có năng lực, xuất thân từ bình dân, làm suy yếu thế lực của tầng lớp quý tộc cũ, góp phần củng cố nền trung ương tập quyền một cách hiệu quả.
II. Cách Nho giáo định hình nhà nước và pháp luật Lê Sơ
Một trong những biểu hiện rõ nét nhất cho vai trò của Nho giáo dưới triều đại Lê Thánh Tông là sự ảnh hưởng sâu sắc đến việc tổ chức bộ máy nhà nước và xây dựng hệ thống pháp luật. Nhà vua đã vận dụng triệt để các học thuyết Nho giáo để cải tổ toàn diện nền hành chính quốc gia, từ trung ương đến địa phương, đồng thời pháp điển hóa các chuẩn mực đạo đức xã hội vào bộ luật thành văn. Kết quả là sự ra đời của một nhà nước quan liêu chuyên chế, vận hành hiệu quả và một hệ thống pháp luật tiến bộ bậc nhất khu vực thời bấy giờ.
2.1. Xây dựng nhà nước quân chủ trung ương tập quyền
Dưới thời Lê Thánh Tông, bộ máy nhà nước được tổ chức lại theo mô hình của Nho gia. Nhà vua bãi bỏ các chức vụ cao cấp có quyền lực lớn như Tể tướng, Đại hành khiển, thay vào đó là sáu bộ (Lại, Hộ, Lễ, Binh, Hình, Công) trực tiếp chịu sự chỉ đạo của hoàng đế. Việc này đảm bảo quyền lực tối cao được tập trung hoàn toàn vào nhà vua, đúng theo tinh thần trung quân của Nho giáo. Hệ thống chế độ quan lại được kiện toàn, tuyển chọn chủ yếu thông qua giáo dục khoa cử, tạo ra một tầng lớp quan료 có học thức, thấm nhuần tư tưởng Nho học và tuyệt đối trung thành với triều đình. Mô hình nhà nước quân chủ tập quyền này đã giúp triều Lê Sơ đạt đến đỉnh cao của sự ổn định và hùng mạnh, tạo nền tảng vững chắc cho Hồng Đức thịnh thế.
2.2. Ảnh hưởng của Nho giáo trong bộ luật Hồng Đức
Dấu ấn của tư tưởng Nho giáo được thể hiện rõ nét trong bộ luật Hồng Đức (còn gọi là Quốc triều hình luật). Đây không chỉ là một bộ luật hình sự mà còn là một bộ luật tổng hợp, điều chỉnh nhiều mối quan hệ xã hội. Các nguyên tắc của tam cương ngũ thường được luật hóa, trở thành tiêu chuẩn để phán xét hành vi của con người. Ví dụ, luật pháp trừng trị rất nặng các tội bất hiếu, bất mục, loạn luân. Các điều luật bảo vệ quyền lợi của người phụ nữ trong gia đình (dù vẫn còn hạn chế) cũng cho thấy sự kết hợp giữa tư tưởng Nho giáo và pháp luật truyền thống của dân tộc. Bộ luật Hồng Đức là đỉnh cao của kỹ thuật lập pháp thời phong kiến, cho thấy ảnh hưởng của Nho giáo đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng một xã hội có trật tự, kỷ cương và ổn định.
III. Phương pháp dùng Nho giáo cải cách giáo dục văn hóa
Để Nho giáo thực sự trở thành hệ tư tưởng chính thống, Lê Thánh Tông đặc biệt chú trọng đến việc cải cách giáo dục và định hình văn hóa xã hội. Nhà vua hiểu rằng, muốn xây dựng một quốc gia trường tồn thì phải bắt đầu từ việc đào tạo con người. Do đó, hệ thống giáo dục khoa cử được hoàn thiện và chuẩn hóa, văn hóa Lê Sơ cũng phát triển rực rỡ dưới sự dẫn dắt của tư tưởng Nho học, tạo ra những chuẩn mực đạo đức xã hội sâu sắc.
3.1. Hoàn thiện hệ thống giáo dục khoa cử Nho học
Vua Lê Thánh Tông đã đưa hệ thống thi cử Nho học lên một tầm cao mới. Quốc Tử Giám được mở rộng, trở thành trường đại học quốc gia lớn nhất. Các trường học được xây dựng ở khắp các phủ, huyện để tạo điều kiện cho sĩ tử học tập. Các kỳ thi Hương, thi Hội, thi Đình được tổ chức định kỳ và nghiêm ngặt. Nội dung thi cử hoàn toàn dựa trên các bộ kinh điển của Nho giáo như Tứ thư, Ngũ kinh. Thông qua con đường này, triều đình đã đào tạo và tuyển chọn được một đội ngũ quan lại đông đảo, có trình độ học vấn cao và trung thành với chế độ. Chính sách này không chỉ củng cố nhà nước quân chủ tập quyền mà còn thúc đẩy tinh thần hiếu học trong toàn xã hội. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, thời Hồng Đức đã tổ chức 12 khoa thi Hội, lấy đỗ 501 tiến sĩ.
3.2. Định hình chuẩn mực đạo đức và văn hóa xã hội
Tư tưởng Nho giáo đã lan tỏa sâu rộng, định hình nên các chuẩn mực đạo đức xã hội thời Lê Sơ. Các giá trị như trung, hiếu, tiết, nghĩa được đề cao. Quan hệ vua-tôi, cha-con, chồng-vợ được xác định rõ ràng, trở thành nền tảng của trật tự xã hội. Nhà vua còn cho biên soạn các tác phẩm như Nhị thập tứ hiếu để giáo huấn dân chúng về đạo làm con. Ảnh hưởng của Nho giáo còn thể hiện trong văn học, nghệ thuật. Văn thơ thời kỳ này mang đậm tư tưởng trung quân ái quốc, ca ngợi công đức của nhà vua và sự thái bình của đất nước. Đây chính là giai đoạn phát triển đỉnh cao của văn hóa Lê Sơ, với nhiều tác gia, tác phẩm lớn còn giá trị đến ngày nay.
IV. Đánh giá toàn diện vai trò của Nho giáo thời Lê Sơ
Việc đưa Nho giáo lên vị trí độc tôn của vua Lê Thánh Tông đã mang lại những tác động to lớn và đa chiều cho xã hội Đại Việt. Chính sách này vừa là động lực chính tạo nên thời kỳ Hồng Đức thịnh thế, vừa đặt ra những hạn chế nhất định cho sự phát triển lâu dài của quốc gia. Đánh giá một cách khách quan những thành tựu và hệ quả sẽ cho thấy rõ hơn vai trò của Nho giáo dưới triều đại Lê Thánh Tông.
4.1. Tác động tích cực Tạo nên Hồng Đức thịnh thế
Không thể phủ nhận những đóng góp to lớn của Nho giáo trong việc tạo dựng nên thời kỳ Hồng Đức thịnh thế. Về chính trị, Nho giáo là công cụ sắc bén để xây dựng một nhà nước quân chủ trung ương tập quyền hùng mạnh, ổn định, chấm dứt tình trạng phân quyền, cát cứ. Về pháp luật, bộ luật Hồng Đức là một thành tựu rực rỡ. Về xã hội, các chuẩn mực đạo đức xã hội được thiết lập, tạo ra một xã hội có trật tự. Về giáo dục, hệ thống giáo dục khoa cử đã đào tạo được một đội ngũ trí thức, quan lại tài năng cho đất nước. Chính những nền tảng vững chắc này đã giúp Đại Việt phát triển mạnh mẽ về mọi mặt, từ kinh tế, quân sự đến văn hóa, khẳng định vị thế một cường quốc trong khu vực.
4.2. Hạn chế và hệ quả của việc độc tôn Nho giáo
Bên cạnh những thành tựu, việc độc tôn Nho giáo cũng mang lại những hệ quả tiêu cực. Việc quá đề cao Nho học đã kìm hãm sự phát triển của các ngành khoa học tự nhiên và kỹ thuật. Tư tưởng Nho giáo với tính chất bảo thủ, nhấn mạnh vào việc duy trì trật tự cũ đã dần trở thành rào cản cho những cải cách và đổi mới sau này. Sự suy yếu của Phật giáo, Đạo giáo thời Lê Sơ cũng làm cho đời sống tinh thần của một bộ phận nhân dân trở nên kém phong phú. Hơn nữa, việc đề cao quá mức tam cương ngũ thường đã tạo ra một xã hội có phần cứng nhắc, gia trưởng, hạn chế vai trò của người phụ nữ và tư duy phản biện. Đây là những hệ quả lâu dài mà ảnh hưởng của Nho giáo để lại trong lịch sử Việt Nam.
