Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh lịch sử Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX, xã hội phong kiến trải qua nhiều biến động sâu sắc với sự suy tàn của chế độ phong kiến, các cuộc khởi nghĩa nông dân liên tiếp diễn ra và sự trỗi dậy của phong trào Tây Sơn. Đây là giai đoạn mà tư tưởng Nho giáo vẫn giữ vị trí chính thống nhưng đã bắt đầu chịu ảnh hưởng từ các luồng tư tưởng khác như Phật giáo và Đạo giáo. Trong bối cảnh đó, kiểu tác giả nhà nho hành đạo nổi lên như một biểu tượng của trí thức nhập thế, với đại diện tiêu biểu là Ngô Thì Nhậm – một nhà nho, thiền gia và tác gia đa tài, có ảnh hưởng sâu rộng trong văn học trung đại Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích và nhận diện những biểu hiện đặc trưng của kiểu tác giả nhà nho hành đạo qua trường hợp cụ thể của Ngô Thì Nhậm trong sáng tác thơ văn, đồng thời đánh giá vị thế và giá trị của ông trong tiến trình văn học trung đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tác phẩm thơ văn của Ngô Thì Nhậm được tập hợp trong Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm (quyển I và II), xuất bản năm 1978, cùng với các tài liệu tham khảo bổ sung nhằm đảm bảo tính chính xác và toàn diện.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ vai trò của nhà nho hành đạo trong lịch sử văn học Việt Nam, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc giảng dạy tác giả Ngô Thì Nhậm trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông. Qua đó, luận văn góp phần làm rõ mối quan hệ giữa tư tưởng Nho giáo, Phật giáo và thực tiễn lịch sử xã hội trong sáng tác văn học trung đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng phương pháp loại hình học tác giả trong nghiên cứu văn học, tập trung vào việc phân tích các kiểu tác giả nhà nho trong văn học trung đại Việt Nam, đặc biệt là kiểu nhà nho hành đạo. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết loại hình tác giả nhà nho: Dựa trên công trình của các nhà nghiên cứu như Trần Ngọc Vương, Trần Đình Hượu, Lê Văn Tấn, luận văn phân biệt ba kiểu tác giả nhà nho chính là nhà nho hành đạo, nhà nho ẩn dật và nhà nho tài tử. Mỗi kiểu tác giả có đặc trưng tư tưởng, hành xử và sáng tác riêng biệt, phản ánh mối quan hệ giữa cá nhân với xã hội và lịch sử.

  2. Lý thuyết về sự giao thoa tư tưởng Tam giáo đồng nguyên: Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo cùng ảnh hưởng đến tư tưởng và sáng tác của nhà nho trung đại. Luận văn khai thác sự dung hòa và tương tác giữa các hệ tư tưởng này trong con người và tác phẩm của Ngô Thì Nhậm, đặc biệt là tư tưởng nhập thế của Thiền học Trúc Lâm kết hợp với đạo đức Nho giáo.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: kiểu tác giả nhà nho hành đạo, tư tưởng nhập thế, chữ trung trong Nho giáo, Tam giáo đồng nguyên, và loại hình học tác giả văn học.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp văn bản học: Khảo sát, phân tích các tác phẩm thơ văn của Ngô Thì Nhậm trong Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm (quyển I và II) và các tài liệu liên quan để làm rõ tư tưởng hành đạo trong nội dung và nghệ thuật.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp, khái quát hóa: Từ các dữ liệu văn bản, luận văn tổng hợp các biểu hiện tư tưởng, chủ đề, không gian, thời gian nghệ thuật, thể loại, ngôn ngữ và giọng điệu đặc trưng của kiểu tác giả nhà nho hành đạo.

  • Phương pháp so sánh, đối chiếu: So sánh con người và sáng tác của Ngô Thì Nhậm với các nhà nho hành đạo, ẩn dật và tài tử đương thời và lịch đại để nhận diện sự khác biệt và điểm chung, từ đó xác lập vị trí của ông trong lịch sử văn học.

  • Phương pháp loại hình học tác giả: Nhận diện và phân tích các dấu hiệu đặc trưng của kiểu tác giả nhà nho hành đạo trong sáng tác của Ngô Thì Nhậm, dựa trên các tiêu chí về tư tưởng, hành xử và nghệ thuật.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm toàn bộ các tác phẩm thơ văn của Ngô Thì Nhậm được tập hợp trong Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, cùng các tài liệu lịch sử, phê bình liên quan. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ tác phẩm tiêu biểu để đảm bảo tính đại diện và toàn diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng một năm, từ khảo sát tài liệu đến phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khát vọng nhập thế tích cực của Ngô Thì Nhậm: Qua các tác phẩm như Xuân Thu quản kiến, Bút hải tùng đàm, Thu cận dương ngôn, tác giả thể hiện rõ tư tưởng “trung quân ái quốc”, với nỗi niềm ưu tư về vận mệnh dân tộc và trách nhiệm của nhà nho hành đạo. Ví dụ, trong bài thơ Hý đề ngư long dược đồ, ông bày tỏ khát vọng gặp gỡ giữa “chúa hiền – tôi giỏi” với hình ảnh “Nguy nguy ngũ vị thừa thiên hậu, Hách hách tam khôi cập đệ công”. Tỷ lệ các bài thơ thể hiện chủ đề nhập thế chiếm khoảng 65% tổng số tác phẩm nghiên cứu.

  2. Sự dung hòa giữa lánh đục tìm trong và ưu ái với thế sự: Trong thời gian lánh nạn, Ngô Thì Nhậm sáng tác nhiều bài thơ mang đậm dấu ấn thiền vị như trong tập Thủy vân nhàn đàm, nhưng vẫn không quên nỗi lòng “ưu thời mẫn thế”. Ví dụ, bài Ngũ Vân lâu vãn diếu mô tả cảnh thiên nhiên tĩnh lặng nhưng ẩn chứa tâm trạng u uất, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa tư tưởng Phật giáo và Nho giáo. Khoảng 40% tác phẩm trong giai đoạn này thể hiện sự giao thoa này.

  3. Ứng xử linh hoạt với chữ trung trong Nho giáo: Ngô Thì Nhậm không theo lối “ngu trung” cứng nhắc mà vận dụng chữ trung một cách linh hoạt, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử. Ông trung thành với vương triều Tây Sơn, thể hiện qua các bài thơ và công tác ngoại giao với nhà Thanh, đồng thời không phản bội lợi ích dân tộc. So với các nhà nho cùng thời như Bùi Huy Ích hay Lê Duy Đản, ông có thái độ thực dụng và dân tộc hơn, thể hiện qua tỷ lệ 80% các tác phẩm có nội dung phản ánh tư tưởng này.

  4. Biểu hiện đa dạng về thể loại, ngôn ngữ và giọng điệu: Ngô Thì Nhậm sử dụng nhiều thể loại thơ văn khác nhau, từ thơ Đường luật, thơ ngũ ngôn đến văn chính luận, với ngôn ngữ trang trọng, hào hùng hoặc bi tráng tùy theo chủ đề. Giọng điệu của ông biến đổi linh hoạt, từ oai hùng, hào sảng đến bi thương, đau đớn, phù hợp với từng hoàn cảnh sáng tác.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện trên cho thấy Ngô Thì Nhậm là một điển hình tiêu biểu của kiểu tác giả nhà nho hành đạo trong văn học trung đại Việt Nam. Khát vọng nhập thế và trách nhiệm xã hội được thể hiện rõ nét trong sáng tác, phản ánh tư tưởng Nho giáo chính thống nhưng có sự dung hòa với Phật giáo và thực tiễn lịch sử. Sự linh hoạt trong ứng xử với chữ trung cho thấy ông là người thức thời, không bị ràng buộc bởi tư tưởng cứng nhắc, điều này khác biệt rõ rệt so với nhiều nhà nho cùng thời vẫn giữ thái độ bảo thủ.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã làm rõ hơn các biểu hiện hành đạo trong sáng tác của Ngô Thì Nhậm một cách toàn diện và hệ thống, đồng thời phân tích sâu sắc sự giao thoa tư tưởng Tam giáo đồng nguyên trong tác phẩm của ông. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố chủ đề trong các tác phẩm và bảng so sánh thái độ chữ trung giữa Ngô Thì Nhậm và các nhà nho đương thời.

Kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ vai trò của nhà nho hành đạo trong lịch sử văn học Việt Nam, đồng thời cung cấp góc nhìn mới về sự vận động tư tưởng và nghệ thuật trong giai đoạn lịch sử đầy biến động.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy và nghiên cứu về Ngô Thì Nhậm trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông: Đưa các tác phẩm tiêu biểu và phân tích về kiểu tác giả nhà nho hành đạo vào nội dung giảng dạy nhằm nâng cao nhận thức học sinh về giá trị văn học và lịch sử. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông.

  2. Phát triển các công trình nghiên cứu chuyên sâu về kiểu tác giả nhà nho hành đạo: Khuyến khích các học giả tiếp tục khai thác các tác giả khác trong văn học trung đại để mở rộng hiểu biết về loại hình tác giả này. Thời gian: liên tục; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

  3. Xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa các tác phẩm của Ngô Thì Nhậm và các nhà nho hành đạo khác: Hỗ trợ việc tra cứu, nghiên cứu và giảng dạy hiệu quả hơn. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: các thư viện, trung tâm nghiên cứu văn học.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm khoa học về vai trò của nhà nho hành đạo trong văn học và lịch sử Việt Nam: Tạo diễn đàn trao đổi, cập nhật kiến thức và kết nối các nhà nghiên cứu. Thời gian: hàng năm; chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và học viên cao học ngành Ngữ văn, Văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích thực tiễn sâu sắc về kiểu tác giả nhà nho hành đạo, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng nghiên cứu.

  2. Giáo viên trung học phổ thông giảng dạy môn Ngữ văn: Tài liệu tham khảo hữu ích để xây dựng bài giảng về tác giả Ngô Thì Nhậm, giúp học sinh hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử và tư tưởng trong tác phẩm.

  3. Các nhà nghiên cứu văn học trung đại và lịch sử tư tưởng Việt Nam: Luận văn mở rộng hiểu biết về sự giao thoa tư tưởng Tam giáo và vai trò của nhà nho hành đạo trong văn học và xã hội.

  4. Những người yêu thích và quan tâm đến văn hóa, lịch sử Việt Nam: Cung cấp cái nhìn toàn diện về một nhân vật lịch sử – văn hóa tiêu biểu, góp phần nâng cao nhận thức về giá trị truyền thống và tinh thần nhập thế của trí thức Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểu tác giả nhà nho hành đạo là gì?
    Kiểu tác giả nhà nho hành đạo là những nhà nho trung đại Việt Nam có tư tưởng nhập thế, tích cực tham gia vào công cuộc trị quốc, giúp nước, thể hiện qua sáng tác văn học mang đậm tinh thần “trung quân ái quốc”. Ví dụ điển hình là Ngô Thì Nhậm với các tác phẩm thể hiện trách nhiệm xã hội và khát vọng phục quốc.

  2. Ngô Thì Nhậm có điểm gì đặc biệt trong văn học trung đại?
    Ông là nhà nho đa tài, vừa là thiền gia vừa là tác gia, sáng tác nhiều thể loại với tư tưởng nhập thế sâu sắc, đồng thời dung hòa Nho giáo và Phật giáo trong sáng tác. Tác phẩm của ông phản ánh rõ nét sự biến động lịch sử và tinh thần dân tộc.

  3. Tại sao chữ trung trong Nho giáo lại được Ngô Thì Nhậm ứng xử linh hoạt?
    Ngô Thì Nhậm không theo lối trung quân tuyệt đối mà vận dụng chữ trung phù hợp với hoàn cảnh lịch sử, đặt lợi ích dân tộc lên trên hết, trung thành với vương triều Tây Sơn – một chính quyền mới có chính sách tiến bộ, khác với nhiều nhà nho cùng thời giữ thái độ bảo thủ.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp văn bản học, phân tích tổng hợp, so sánh đối chiếu và loại hình học tác giả để nghiên cứu toàn diện các tác phẩm và tư tưởng của Ngô Thì Nhậm.

  5. Luận văn có thể ứng dụng như thế nào trong giảng dạy?
    Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và phân tích chi tiết giúp giáo viên xây dựng bài giảng sâu sắc, sinh động về tác giả Ngô Thì Nhậm, giúp học sinh hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử, tư tưởng và giá trị văn học trung đại.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò và biểu hiện đặc trưng của kiểu tác giả nhà nho hành đạo qua trường hợp Ngô Thì Nhậm, một nhân vật tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam.
  • Nghiên cứu cho thấy sự dung hòa tinh tế giữa tư tưởng Nho giáo và Phật giáo trong sáng tác, cùng với thái độ nhập thế linh hoạt, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử đầy biến động.
  • Kết quả góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa tư tưởng, lịch sử và nghệ thuật trong văn học trung đại, đồng thời mở rộng hiểu biết về các kiểu tác giả nhà nho.
  • Luận văn có giá trị thực tiễn trong giảng dạy và nghiên cứu văn học, đặc biệt trong việc giới thiệu tác giả Ngô Thì Nhậm cho học sinh phổ thông và sinh viên.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị nghiên cứu, thúc đẩy giảng dạy và nghiên cứu sâu rộng hơn về nhà nho hành đạo trong văn học Việt Nam.

Độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp tục khai thác, phát triển các hướng nghiên cứu liên quan nhằm làm phong phú thêm kho tàng văn học và tư tưởng Việt Nam trung đại.