## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông (THPT) được xem là một trong những mục tiêu trọng tâm. Theo Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội và Nghị quyết số 29-NQ/TW, đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh là yêu cầu cấp thiết. Tại tỉnh Bắc Kạn, đặc biệt là huyện Na Rì, điều kiện kinh tế khó khăn và đặc điểm học sinh đa phần là dân tộc thiểu số đã ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục và việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc sử dụng bài tập tình huống (BTTH) trong dạy học Sinh học vi sinh vật (SHVSV) cho học sinh THPT huyện Na Rì nhằm phát triển năng lực tự học. Mục tiêu cụ thể gồm: thiết kế BTTH phù hợp với điều kiện dạy học tại địa phương; xây dựng kế hoạch dạy học sử dụng BTTH và tổ chức thực nghiệm tại các trường THPT tỉnh Bắc Kạn. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2018-2019, với đối tượng là học sinh và giáo viên môn Sinh học tại các trường THPT huyện Na Rì.

Việc áp dụng BTTH trong dạy học SHVSV không chỉ giúp học sinh lĩnh hội kiến thức mà còn phát triển kỹ năng tư duy, giải quyết vấn đề và năng lực tự học. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục tại các vùng khó khăn, góp phần thực hiện mục tiêu phát triển bền vững giáo dục tỉnh Bắc Kạn đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

- **Lý thuyết dạy học tích cực**: Nhấn mạnh vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình học tập, phát huy tính chủ động, sáng tạo và tự học.
- **Mô hình bài tập tình huống (Case Study)**: BTTH là các tình huống thực tiễn hoặc giả định có vấn đề, đòi hỏi người học vận dụng kiến thức và kỹ năng để giải quyết, qua đó phát triển năng lực tư duy và tự học.
- **Khái niệm năng lực tự học**: Bao gồm các kỹ năng lập kế hoạch học tập, đọc sách, ghi chép, giải quyết vấn đề và tự đánh giá, được hình thành và phát triển qua quá trình học tập có hướng dẫn và tự học.

Các khái niệm chính bao gồm: bài tập tình huống, năng lực tự học, phương pháp dạy học tích cực, sinh học vi sinh vật, và phát triển năng lực học sinh.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Thu thập từ 30 giáo viên môn Sinh học và 224 học sinh trường THPT Na Rì thông qua phiếu điều tra; tài liệu lý luận, sách giáo khoa Sinh học 10, các nghiên cứu trước đây về BTTH và năng lực tự học.
- **Phương pháp phân tích**: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích phương sai để đánh giá kết quả điều tra và thực nghiệm; phân tích nội dung để thiết kế BTTH phù hợp.
- **Timeline nghiên cứu**: Nghiên cứu lý thuyết và khảo sát thực trạng trong năm học 2018-2019; thiết kế BTTH và kế hoạch dạy học trong quý 3 năm 2018; thực nghiệm sư phạm và thu thập dữ liệu trong quý 4 năm 2018; phân tích và hoàn thiện luận văn trong quý 1 năm 2019.

Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên cho giáo viên và học sinh nhằm đảm bảo tính đại diện. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng để kiểm định hiệu quả của BTTH trong phát triển năng lực tự học.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

1. **Nhận thức và sử dụng BTTH của giáo viên**: 20% giáo viên thường xuyên sử dụng BTTH trong dạy học, 53,3% thỉnh thoảng sử dụng, 26,7% hiếm khi sử dụng. Trên 70% giáo viên nhận thức rõ vai trò của BTTH trong việc giúp học sinh lĩnh hội kiến thức và phát triển năng lực tự học, tuy nhiên chỉ 26,7% đánh giá BTTH có vai trò tăng cường khả năng tự học cho học sinh.

2. **Thái độ và ý thức học tập của học sinh**: 95,24% học sinh học bài khi chuẩn bị thi, kiểm tra; chỉ 2,97% học sinh chủ động đọc trước bài mới và ghi lại thắc mắc để hỏi giáo viên. 64,29% học sinh thường chờ giáo viên đưa câu trả lời thay vì tự suy nghĩ khi được hỏi bài tập.

3. **Ảnh hưởng của BTTH đến năng lực tự học**: Trên 60% giáo viên cho rằng sử dụng BTTH rất cần thiết để phát triển năng lực tự học cho học sinh. Học sinh thể hiện sự hứng thú cao hơn khi học với BTTH, đặc biệt khi bài tập gắn liền với thực tiễn và có tính tương tác.

4. **Hiệu quả thực nghiệm sư phạm**: Qua các bài kiểm tra 15 phút và 45 phút, điểm số của học sinh trong nhóm sử dụng BTTH tăng trung bình 15-20% so với nhóm đối chứng, thể hiện sự cải thiện rõ rệt về nhận thức kiến thức và kỹ năng tự học.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV tại các trường THPT tỉnh Bắc Kạn, đặc biệt huyện Na Rì, góp phần nâng cao năng lực tự học của học sinh. Nguyên nhân chính là BTTH tạo ra môi trường học tập tích cực, kích thích tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề thực tiễn. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học tích cực trên thế giới và trong nước.

Tuy nhiên, việc áp dụng BTTH còn gặp khó khăn do hạn chế về kinh nghiệm thiết kế bài tập của giáo viên, thời gian chuẩn bị bài giảng và điều kiện cơ sở vật chất. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất sử dụng BTTH, biểu đồ thái độ học sinh và bảng phân tích điểm kiểm tra để minh họa rõ nét hiệu quả của phương pháp.

## Đề xuất và khuyến nghị

1. **Tổ chức tập huấn chuyên sâu cho giáo viên** về thiết kế và sử dụng BTTH trong dạy học SHVSV nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm. Mục tiêu đạt 80% giáo viên được đào tạo trong vòng 1 năm, do Sở GD&ĐT và các trường THPT phối hợp thực hiện.

2. **Xây dựng và phổ biến bộ tài liệu mẫu BTTH** phù hợp với chương trình Sinh học 10, có tính thực tiễn và dễ áp dụng tại các trường THPT tỉnh Bắc Kạn. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, do nhóm chuyên gia và giáo viên chủ chốt thực hiện.

3. **Khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động học tập theo nhóm** sử dụng BTTH để phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác và tự học. Các trường THPT cần xây dựng kế hoạch tổ chức định kỳ trong năm học.

4. **Đầu tư cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học** hỗ trợ việc thực hành và minh họa BTTH, như phòng thí nghiệm, mẫu vật, thiết bị trình chiếu. Mục tiêu nâng cấp tối thiểu 50% phòng học trong 2 năm tới, do UBND tỉnh và các trường phối hợp thực hiện.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. **Giáo viên môn Sinh học THPT**: Nắm bắt phương pháp thiết kế và sử dụng BTTH để nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực tự học cho học sinh.

2. **Nhà quản lý giáo dục**: Hiểu rõ thực trạng và giải pháp đổi mới phương pháp dạy học tại các vùng khó khăn, từ đó xây dựng chính sách hỗ trợ phù hợp.

3. **Sinh viên sư phạm chuyên ngành Sinh học**: Học tập kinh nghiệm thiết kế bài tập tình huống và áp dụng trong thực tiễn giảng dạy.

4. **Các nhà nghiên cứu giáo dục**: Tham khảo cơ sở lý luận và thực nghiệm về BTTH trong phát triển năng lực tự học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Bài tập tình huống là gì?**  
Bài tập tình huống là dạng bài tập mô tả một tình huống thực tế hoặc giả định có vấn đề cần giải quyết, giúp học sinh vận dụng kiến thức và kỹ năng để tìm ra giải pháp.

2. **Tại sao nên sử dụng BTTH trong dạy học Sinh học vi sinh vật?**  
BTTH giúp học sinh hiểu sâu kiến thức trừu tượng, phát triển tư duy phản biện và năng lực tự học thông qua việc giải quyết các tình huống gắn liền với thực tiễn.

3. **Làm thế nào để thiết kế BTTH phù hợp với học sinh THPT?**  
BTTH cần đảm bảo tính khoa học, thực tiễn, vừa sức với trình độ học sinh, có tính hấp dẫn và kích thích nhu cầu nhận thức, đồng thời bám sát mục tiêu dạy học.

4. **Khó khăn khi áp dụng BTTH là gì?**  
Bao gồm thời gian chuẩn bị bài giảng dài, đòi hỏi kỹ năng sư phạm cao của giáo viên, sự chủ động và thái độ học tập của học sinh, cũng như điều kiện cơ sở vật chất hạn chế.

5. **BTTH ảnh hưởng thế nào đến năng lực tự học của học sinh?**  
BTTH kích thích học sinh chủ động tìm hiểu, lập kế hoạch học tập, giải quyết vấn đề và tự đánh giá, từ đó nâng cao năng lực tự học và phát triển toàn diện.

## Kết luận

- Đã thiết kế và sử dụng thành công các bài tập tình huống trong dạy học Sinh học vi sinh vật phù hợp với điều kiện thực tế tại huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn.  
- Việc áp dụng BTTH góp phần nâng cao năng lực tự học, tư duy phản biện và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh THPT.  
- Giáo viên và học sinh đều đánh giá cao hiệu quả của BTTH trong việc tạo hứng thú và phát triển năng lực học tập.  
- Cần tiếp tục đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đầu tư cơ sở vật chất để mở rộng áp dụng BTTH trong dạy học.  
- Đề xuất triển khai các bước tiếp theo gồm tập huấn giáo viên, xây dựng tài liệu mẫu và tổ chức thực nghiệm mở rộng tại các trường THPT trong tỉnh.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy học Sinh học vi sinh vật và phát triển năng lực tự học cho học sinh, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục phổ thông.