I. Tổng Quan Về Quyết Định Hình Phạt Tù Theo Luật Hình Sự
Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, pháp luật về hình phạt và quyết định hình phạt gắn liền với pháp luật hình sự. Các Nhà nước phong kiến Việt Nam đã xây dựng nhiều Bộ luật như Bộ luật hình thư thời Lý, Bộ luật hình thư thời Trần, Bộ luật Hồng Đức thời Hậu Lê và Bộ luật Gia Long thời Nguyễn (Quốc Triều hình luật). Trong các Bộ luật này đều quy định về hình phạt tù và các nguyên tắc quyết định hình phạt. Trong thời kỳ Pháp thuộc, pháp luật nước ta chịu ảnh hưởng của luật pháp phong kiến và luật tư sản Pháp. Thực dân Pháp không những thực hiện chính sách chia để trị trong tổ chức chính quyền mà còn áp dụng cả trong việc thi hành chế độ pháp luật khác biệt giữa ba miền Nam kỳ, Trung kỳ và Bắc kỳ.
Cách mạng tháng Tám thành công, quy định về hình phạt tù có thời hạn trong giai đoạn này nằm rải rác ở nhiều văn bản quy phạm pháp luật hình sự mang tính chất đơn lẻ và là hình phạt được áp dụng hầu hết với các loại tội phạm. Hình phạt tù có thời hạn hầu như được quy định với hình thức trong điều khoản cuối cùng của một văn bản pháp luật, nó được quy định cùng với chế tài khác khi có sự vi phạm điều cấm nêu ra trong một văn bản quy phạm pháp luật.
1.1. Lịch Sử Phát Triển Chế Định Hình Phạt Tù ở Việt Nam
Nghiên cứu các văn bản được ban hành trong những năm đầu thập kỷ 50 cho thấy việc quy định thời hạn hình phạt tù chưa thống nhất, mức thời hạn hình phạt tù có thời hạn rất ngắn từ 3 ngày đến 10 ngày (Sắc lệnh 157 ngày 16-8-1946), 15 ngày đến 3 năm (Luật số 103 ngày 20- 5-1957), 01 tháng đến 01 năm (Luật số 102 ngày 20-5-1957)… Từ năm 1945 đến trước khi BLHS năm 1985 ra đời, việc quyết định hình phạt của Toà án trong thực tiễn đã được dựa trên các căn cứ pháp lý nhất định. Theo Bản tổng kết về thảo luận báo cáo công tác ngành Toà án năm 1959 của TAND tối cao, việc quyết định hình phạt đã được dựa trên những căn cứ nhất định là căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hại của hành vi phạm pháp, căn cứ vào người phạm pháp (tuổi, bản chất, có tiền án hay không, khả năng cải tạo, thành tích.), căn cứ vào pháp luật hiện có, vào đường lối chính sách chung, vào án lệ, kinh nghiệm.
1.2. Căn Cứ Quyết Định Hình Phạt Tù Trước BLHS 1985
Đến Báo cáo tổng kết công tác năm 1962 của TAND tối cao đã khẳng định việc quyết định hình phạt cũng căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng TNHS. Đánh giá chung, các căn cứ này đã không chỉ giúp cho Toà án lượng hình một cách chính xác, góp phần giải quyết vụ án hình sự theo đúng đường lối, chính sách, mà còn là cơ sở cho việc hoàn thiện các căn cứ quyết định hình phạt trong BLHS năm 1985.
II. BLHS 1985 Bước Tiến Trong Quyết Định Hình Phạt Tù
Năm 1985, Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua Bộ luật hình sự năm 1985 thì 100% các điều, khoản quy định về tội phạm đều có chế tài là hình phạt tù, trong đó gần 64% các điều, khoản có chế tài là hình phạt tù có thời hạn và các hình phạt khác nặng hơn hình phạt tù có thời hạn. Chỉ có khoảng 30% điều, khoản có chế tài lựa chọn giữa hình phạt tù có thời hạn và các hình phạt khác nhẹ hơn hình phạt tù. Điều đó đã ảnh hưởng rất lớn đến việc quyết định hình phạt của Toà án các cấp trong thực tiễn xét xử. Dẫn đến số người bị kết án tù có thời hạn chiếm đa số trong tổng số người bị kết án và có chiều hướng năm sau cao hơn năm trước.
2.1. Ảnh Hưởng Của BLHS 1985 Đến Thực Tiễn Xét Xử
Bộ luật Hình sự năm 1985 ra đời đánh dấu một bước tiến lớn trong lịch sử phát triển của luật hình sự nước ta. Bộ luật Hình sự năm 1985 là sự kế thừa và phát triển luật hình sự của Nhà nước ta từ Cách mạng tháng Tám, tổng kết những kinh nghiệm đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm ở nước ta trong mấy chục năm trước. Lần đầu tiên các loại tội phạm, hình phạt và các căn cứ quyết định hình phạt được tập hợp lại quy định thống nhất trong một văn bản là Bộ luật Hình sự.
2.2. Căn Cứ Quyết Định Hình Phạt Theo Điều 37 BLHS 1985
Với sự ra đời của BLHS năm 1985, lần đầu tiên, các căn cứ quyết định hình phạt đã được chính thức quy định Điều 37 bao gồm: “ các quy định của Bộ luật này, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng trách nhiệm hình sự” [26, tr. Có thể nói, nội dung của Điều 37 chính là sự kế thừa trên cơ sở hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về căn cứ quyết định hình phạt từ năm 1945 đến giai đoạn này. Việc quy định căn cứ quyết định hình phạt trong BLHS sẽ đảm bảo cho quyết định hình phạt được thực hiện một cách chính xác và thống nhất trong cả nước.
III. Thực Tiễn Áp Dụng Quyết Định Hình Phạt Tù Tại Hà Nội
Kể từ năm 2000 đến nay, Bộ luật hình sự năm 1999 (được sửa đổi bổ sung ngày 19 tháng 6 năm 2009) đã góp phần quan trọng vào việc giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, đấu tranh phòng, chống tội phạm. Tuy nhiên, khi nghiên cứu vấn đề quyết định hình phạt, cụ thể là quyết định hình phạt tù có thời hạn, tôi thấy còn có những bất cập trong pháp luật hình sự cần được sửa đổi, bổ sung cho hợp lý hơn để thể hiện rõ tính công minh, công bằng và khách quan của Tòa án khi quyết định một hình phạt tù có thời hạn cụ thể đối người phạm tội.
3.1. Bất Cập Trong Quyết Định Hình Phạt Tù Hiện Nay
Căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam đối với từng tội phạm cụ thể, Nhà làm luật quy định một hay nhiều hình phạt đối với một hành vi phạm tội, trong các hình phạt đó có hình phạt tù có thời hạn. Nhà làm luật cũng quy định khung hình phạt tù có thời hạn riêng đối với từng Điều, khoản trong mỗi tội phạm cụ thể. Việc quy định chung khung hình phạt tù có thời hạn đối với người phạm một tội có mức tối thiểu là ba tháng, mức tối đa là hai mươi năm và quy định cụ thể đối với từng tội phạm một khung hình phạt tù nhất định thể hiện tính linh hoạt trong vấn đề quyết định hình phạt.
3.2. Tính Chủ Quan Trong Quyết Định Hình Phạt Tù
Điều 45 Bộ luật hình sự năm 1999 sửa đổi bổ sung năm 2009 quy định “Khi quyết định hình phạt, Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật hình sự, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự”. Tuy nhiên, đây chỉ là căn cứ mang tính nguyên tắc chung khi quyết định hình phạt mà chưa chỉ ra các căn cứ đặc thù được áp dụng để quyết định hình phạt tù có thời hạn. Trong thực tiễn xét xử, nhiều trường hợp Thẩm phán quyết định hình phạt tù có thời hạn đối với một tội phạm cụ thể có cùng tính chất hành vi và các điều kiện nhân thân tương tự nhau nhưng có trường hợp Thẩm phán quyết định hình phạt tù nhẹ hoặc có trường hợp Thẩm phán quyết định một mức hình phạt tù nặng so với khung hình phạt cụ thể của tội phạm đó. Điều đó thể hiện tính chủ quan và định tính trong vấn đề quyết định hình phạt tù có thời hạn.
IV. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Về Hình Phạt Tù Có Thời Hạn
Các quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về vấn đề quyết định hình phạt tù có thời hạn còn chung chung, các dấu hiệu chủ yếu mang tính định tính, chưa có quy định cụ thể nào mang tính định lượng. Trong khi đó, các văn bản hướng dẫn thực thi pháp luật còn ít. Vì vậy, việc nghiên cứu một cách hệ thống về mặt lý luận chế định quyết định hình phạt tù có thời hạn, trên cơ sở đó giải quyết những vướng mắc mà thực tiễn đặt ra, đề xuất những phương án hoàn thiện pháp luật về vấn đề quyết định hình phạt tù có thời hạn, đảm bảo sự nhận thức thống nhất trong thực thi pháp luật là vấn đề mang tính cấp bách, có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng và áp dụng pháp luật trong giai đoạn hiện nay.
4.1. Sự Cần Thiết Hoàn Thiện Pháp Luật Hình Sự
Việc chọn đề tài “Quyết định hình phạt tù có thời hạn theo Luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn của địa bàn thành phố Hà Nội)” là đòi hỏi khách quan, cấp thiết vừa có tính lý luận vừa có tính thực tiễn. Trước yêu cầu của công cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm nói chung, mục đích của Luận văn là làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chế định Quyết định hình phạt tù có thời hạn, từ đó xác định những bất cập, hạn chế trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp, kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật, nâng cao hiệu quả điều chỉnh của chế định này để đạt được mục đích chung của hình phạt.
4.2. Phạm Vi Nghiên Cứu Về Quyết Định Hình Phạt Tù
Phạm vi nghiên cứu là các vấn đề pháp lý có liên quan tới chế định quyết định hình phạt tù có thời hạn dưới góc độ luật hình sự, cả về lý luận và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội trong giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2013. Đối tượng nghiên cứu của Luận văn gồm các vấn đề lý luận và thực tiễn về quyết định hình phạt tù có thời hạn theo Luật hình sự Việt Nam, trên cơ sở số liệu thực tiễn của địa bàn thành phố Hà Nội.
V. Cơ Sở Lý Luận Và Phương Pháp Nghiên Cứu Về Hình Phạt Tù
Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh phòng và chống tội phạm, về tính nhân đạo của pháp luật, cũng như thành tựu của các chuyên ngành khoa học pháp lý như: lịch sử pháp luật, lý luận về nhà nước và pháp luật, xã hội học pháp luật, luật hình sự, tội phạm học, luật tố tụng hình sự và triết học, những luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu, sách chuyên khảo và các bài viết đăng trên tạp chí của một số nhà khoa học luật hình sự.
5.1. Phương Pháp Tiếp Cận Nghiên Cứu Đề Tài
Luận văn sử dụng các phương pháp tiếp cận để làm sáng tỏ vấn đề tư đó sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: lịch sử, so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê. Đồng thời, việc nghiên cứu đề tài còn dựa vào các văn bản pháp luật của Nhà nước và những giải thích thống nhất có tính chất chỉ đạo của thực tiễn xét xử thuộc lĩnh vực pháp luật hình sự do Tòa án nhân dân tối cao hoặc của các cơ quan bảo vệ pháp luật ở Trung ương ban hành có liên quan đến nội dung của đề tài, những số liệu thống kê, tổng kết hàng năm trong các báo cáo của Tòa án nhân dân tối cao và Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội để phân tích, tổng hợp các luận chứng, các vấn đề được nghiên cứu trong luận văn.
5.2. Đóng Góp Mới Về Mặt Khoa Học Của Luận Văn
Luận văn hoàn thành sẽ là tài liệu chuyên khảo nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn về quyết định hình phạt tù có thời hạn. Trong luận văn này, tôi đã giải quyết về mặt lý luận và một số bất cập trong thực tiễn xét xử những vấn đề sau: Phân tích có hệ thống những vấn đề lý luận về quyết định hình phạt tù có thời hạn bao gồm: khái niệm, đặc điểm, các nguyên tắc và căn cứ quyết định hình phạt tù có thời hạn; Thực tiễn áp dụng các quy định về quyết định hình phạt tù có thời hạn và một số tồn tại hạn chế trên địa bàn thành phố Hà Nội . Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, tác giả đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về quyết định hình phạt tù có thời hạn và một số giải pháp mang tính định lượng khi quyết định hình phạt tù có thời hạn.
VI. Quyết Định Hình Phạt Tù Vấn Đề Lý Luận Và Thực Tiễn
Quyết định hình phạt là hoạt động thực tiễn của Tòa án được thực hiện sau khi đã xác định được tội danh để định ra biện pháp xử lý tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi bị cáo đã thực hiện. Quyết định hình phạt đúng không chỉ là cơ sở để đạt được mục đích của hình phạt cũng như nâng cao hiệu quả của hình phạt mà còn góp phần củng cố pháp chế và trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa. Nhận thức đúng mối liên hệ giữa quyết định hình phạt với một số vấn đề khác của luật hình sự có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp Tòa án quyết định hình phạt được chính xác.
6.1. Nguyên Tắc Quyết Định Hình Phạt Tù
Là một hoạt động quan trọng trong áp dụng pháp luật hình sự, việc quyết định hình phạt không những phải tuân thủ các nguyên tắc của Luật hình sự nói chung mà còn phải tuân thủ các nguyên tắc đặc thù cho hoạt động quyết định hình phạt nói riêng. Các nguyên tắc quyết định hình phạt tuy có những đặc điểm riêng đặc trưng cho quá trình quyết định hình phạt nhưng chúng vẫn nằm trong thể thống nhất với các nguyên tắc của luật hình sự.
6.2. Thiếu Nghiên Cứu Cụ Thể Về Quyết Định Hình Phạt Tù
Tuy nhiên, cho đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách cụ thể về vấn đề Quyết định hình phạt tù có thời hạn, nhiều nội dung liên quan chưa có được cách giải quyết thống nhất. Việc chọn đề tài “Quyết định hình phạt tù có thời hạn theo Luật hình sự Việt Nam (trên cơ sở số liệu thực tiễn của địa bàn thành phố Hà Nội)” là đòi hỏi khách quan, cấp thiết vừa có tính lý luận vừa có tính thực tiễn.
