Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng khoa học - công nghệ, văn hóa và con người được xem là nội lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Ở Việt Nam, đặc biệt từ khi đất nước bước vào công cuộc đổi mới, văn hóa được coi là nền tảng tinh thần vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển. Văn hóa nhà trường (VHNT) không chỉ ảnh hưởng đến môi trường giáo dục mà còn tác động trực tiếp đến phẩm chất đạo đức, hành vi ứng xử của cán bộ, giáo viên và học sinh.
Tuy nhiên, tại các trường trung học cơ sở (THCS) khu vực xã đảo thuộc thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định, công tác quản lý định hình và phát triển VHNT còn nhiều hạn chế do điều kiện kinh tế - xã hội đặc thù và sự thiếu đồng bộ trong quản lý. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng, đánh giá công tác quản lý định hình và phát triển VHNT trong các trường THCS khu vực xã đảo Quy Nhơn trong năm học 2017-2019, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.
Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần phát triển văn hóa nhà trường, tạo môi trường học tập thân thiện, tích cực, đồng thời hỗ trợ nâng cao chất lượng giáo dục tại các trường THCS khu vực xã đảo, góp phần phát triển bền vững giáo dục địa phương.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý giáo dục, văn hóa tổ chức và văn hóa nhà trường. Văn hóa được hiểu là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình lịch sử - xã hội, bao gồm cả khía cạnh phi vật chất như ngôn ngữ, tư tưởng, giá trị và khía cạnh vật chất như cơ sở vật chất, trang thiết bị. Văn hóa tổ chức (organizational culture) là tập hợp các giá trị, niềm tin, chuẩn mực và hành vi ứng xử tạo nên bản sắc riêng của tổ chức.
Văn hóa nhà trường được xem là văn hóa của một tổ chức hành chính - sư phạm, bao gồm các giá trị cơ bản, chuẩn mực đạo đức, phương tiện và mẫu hành vi quy định cách thức tương tác giữa cán bộ quản lý (CBQL), giáo viên (GV), nhân viên (NV) và học sinh (HS). Mô hình tảng băng về văn hóa nhà trường được áp dụng để phân tích các yếu tố cấu thành VHNT, gồm phần nổi (cảnh quan, nghi lễ, đồng phục, khẩu hiệu) và phần chìm (giá trị cốt lõi, giả định ngầm, phong cách ứng xử).
Các khái niệm chính bao gồm: quản lý giáo dục, quản lý nhà trường, quản lý xây dựng văn hóa trường THCS, định hình và phát triển văn hóa nhà trường. Quản lý được hiểu là quá trình tác động có định hướng của chủ thể quản lý nhằm tạo ra hoặc gìn giữ, phát triển các giá trị vật chất và tinh thần của nhà trường để thực hiện mục tiêu giáo dục.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp lý luận và thực tiễn. Phương pháp lý luận bao gồm phân tích, tổng hợp các tài liệu, nghiên cứu trước đây để xây dựng cơ sở lý luận về quản lý định hình và phát triển VHNT trong trường phổ thông.
Phương pháp thực tiễn gồm:
- Quan sát trực tiếp các hoạt động của GV, HS, cơ sở vật chất, cảnh quan sư phạm tại các trường THCS khu vực xã đảo.
- Điều tra bằng phiếu hỏi khảo sát nhận thức của CBQL, GV về công tác định hình và phát triển VHNT.
- Phỏng vấn sâu với CBQL, GV, HS và các lực lượng giáo dục ngoài nhà trường để thu thập thông tin bổ sung.
- Tổng kết kinh nghiệm từ thực tiễn quản lý và xây dựng VHNT tại các trường THCS khu vực xã đảo.
Phân tích số liệu sử dụng phương pháp thống kê toán học với cỡ mẫu khoảng 150 cán bộ quản lý và giáo viên tại các trường THCS thuộc bốn xã đảo Nhơn Lý, Nhơn Hội, Nhơn Hải và Nhơn Châu. Phương pháp chọn mẫu theo phương pháp ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường trong khu vực. Thời gian nghiên cứu tập trung vào năm học 2017-2019.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Nhận thức về công tác định hình và phát triển VHNT còn hạn chế: Khoảng 65% CBQL và GV nhận thức đúng và đầy đủ về vai trò của VHNT trong nâng cao chất lượng giáo dục, trong khi 35% còn chưa quan tâm đúng mức hoặc hiểu chưa sâu sắc. Điều này ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và triển khai các hoạt động văn hóa trong nhà trường.
Ảnh hưởng tích cực của VHNT lành mạnh: 78% CBQL, GV đánh giá VHNT lành mạnh tạo môi trường học tập thân thiện, thúc đẩy HS tích cực tham gia học tập và rèn luyện. Đồng thời, 70% cho rằng VHNT lành mạnh góp phần nâng cao tinh thần hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm giữa GV, tạo bầu không khí làm việc tích cực.
Thực trạng quản lý định hình và phát triển VHNT còn nhiều tồn tại: Chỉ khoảng 55% trường THCS khu vực xã đảo có kế hoạch quản lý định hình và phát triển VHNT rõ ràng, đồng bộ. Việc kiểm tra, giám sát công tác này còn yếu, dẫn đến sự thiếu nhất quán trong thực hiện.
Các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý VHNT: Bao gồm năng lực quản lý của Hiệu trưởng, sự phối hợp giữa các lực lượng giáo dục, điều kiện cơ sở vật chất và sự tham gia của phụ huynh. Trong đó, năng lực quản lý của Hiệu trưởng được đánh giá là yếu tố quyết định với tỷ lệ ảnh hưởng khoảng 60%.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy nhận thức của CBQL, GV về VHNT là yếu tố then chốt trong việc định hình và phát triển văn hóa nhà trường. Sự thiếu đồng bộ trong kế hoạch và kiểm tra giám sát làm giảm hiệu quả công tác quản lý VHNT. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với nhận định rằng văn hóa nhà trường ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng giáo dục và môi trường học tập.
Việc xây dựng VHNT lành mạnh không chỉ tạo môi trường thân thiện cho HS mà còn thúc đẩy sự hợp tác, sáng tạo của GV, góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy. Tuy nhiên, điều kiện đặc thù của khu vực xã đảo như khó khăn về cơ sở vật chất, giao thông và nguồn lực con người là những thách thức lớn cần được giải quyết.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức đúng về VHNT của CBQL, GV; biểu đồ tròn phân bố các yếu tố ảnh hưởng đến công tác quản lý VHNT; bảng tổng hợp mức độ thực hiện các nội dung quản lý VHNT tại các trường THCS khu vực xã đảo.
Đề xuất và khuyến nghị
Nâng cao nhận thức cho CBQL, GV, NV và HS về công tác định hình và phát triển VHNT: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo chuyên đề định kỳ hàng năm nhằm cập nhật kiến thức, nâng cao nhận thức về vai trò và phương pháp xây dựng VHNT. Chủ thể thực hiện: Sở GD-ĐT phối hợp với các trường THCS; Thời gian: trong năm học 2024-2025.
Lập kế hoạch quản lý định hình và phát triển VHNT đồng bộ, cụ thể: Mỗi trường THCS cần xây dựng kế hoạch chi tiết, có các mốc thời gian rõ ràng, tích hợp vào kế hoạch chung của nhà trường, đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện địa phương. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường THCS; Thời gian: trước năm học 2024-2025.
Hoàn thiện hệ thống chế định xây dựng nề nếp, kỷ cương trong nhà trường: Ban hành và thực hiện nghiêm túc các quy định, nội quy về ứng xử, kỷ luật, phong trào thi đua nhằm tạo môi trường văn hóa lành mạnh, tích cực. Chủ thể thực hiện: Hiệu trưởng, Hội đồng sư phạm; Thời gian: triển khai liên tục.
Tăng cường kiểm tra, giám sát công tác định hình và phát triển VHNT: Thiết lập các tổ kiểm tra chuyên trách, phối hợp với các phòng ban liên quan để đánh giá định kỳ, xử lý kịp thời các biểu hiện tiêu cực, đảm bảo thực hiện hiệu quả các biện pháp quản lý VHNT. Chủ thể thực hiện: Sở GD-ĐT, Phòng GD-ĐT, Ban giám hiệu; Thời gian: hàng học kỳ.
Phối hợp các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường: Tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong việc xây dựng và phát triển VHNT, tạo sự đồng thuận và hỗ trợ toàn diện. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, Hội cha mẹ HS; Thời gian: liên tục.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý giáo dục: Giúp hiểu rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý định hình và phát triển VHNT, từ đó nâng cao năng lực quản lý, xây dựng kế hoạch và tổ chức thực hiện hiệu quả.
Hiệu trưởng và Ban giám hiệu các trường THCS: Cung cấp các biện pháp quản lý cụ thể, khả thi để xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.
Giáo viên và nhân viên nhà trường: Nắm bắt vai trò, trách nhiệm trong việc tham gia xây dựng và duy trì VHNT tích cực, góp phần tạo môi trường học tập thân thiện, hiệu quả.
Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và phương pháp nghiên cứu quản lý văn hóa nhà trường trong điều kiện đặc thù khu vực xã đảo.
Câu hỏi thường gặp
Văn hóa nhà trường là gì và tại sao nó quan trọng?
Văn hóa nhà trường là tập hợp các giá trị, chuẩn mực, hành vi ứng xử của các thành viên trong trường, tạo nên bản sắc riêng và môi trường học tập. Nó quan trọng vì ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng giáo dục, môi trường học tập và phát triển nhân cách học sinh.Những yếu tố nào cấu thành văn hóa nhà trường?
Bao gồm triết lý, giá trị chủ đạo, chuẩn mực, quy tắc ứng xử, bầu không khí tập thể và các nghi thức, biểu tượng đặc trưng của nhà trường. Các yếu tố này tạo nên phần nổi và phần chìm của văn hóa nhà trường.Phương pháp nào được sử dụng để nghiên cứu công tác quản lý VHNT?
Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp lý luận, quan sát trực tiếp, điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn sâu và phân tích thống kê toán học nhằm đánh giá thực trạng và đề xuất biện pháp quản lý.Các biện pháp quản lý định hình và phát triển VHNT hiệu quả là gì?
Bao gồm nâng cao nhận thức cho cán bộ, giáo viên; lập kế hoạch quản lý đồng bộ; hoàn thiện chế định xây dựng nề nếp; tăng cường kiểm tra, giám sát; phối hợp các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường.Làm thế nào để khắc phục những hạn chế trong công tác quản lý VHNT tại các trường THCS xã đảo?
Cần nâng cao năng lực quản lý của Hiệu trưởng, xây dựng kế hoạch cụ thể, tăng cường kiểm tra giám sát, cải thiện cơ sở vật chất và tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.
Kết luận
- Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng công tác quản lý định hình và phát triển văn hóa nhà trường tại các trường THCS khu vực xã đảo thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định trong giai đoạn 2017-2019.
- Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về VHNT còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả công tác quản lý và phát triển văn hóa nhà trường.
- VHNT lành mạnh góp phần tạo môi trường học tập thân thiện, thúc đẩy sự hợp tác, sáng tạo và nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.
- Đề xuất các biện pháp quản lý cụ thể, khả thi nhằm nâng cao hiệu quả công tác định hình và phát triển VHNT, phù hợp với điều kiện đặc thù của khu vực xã đảo.
- Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm tổ chức tập huấn nâng cao nhận thức, xây dựng kế hoạch quản lý đồng bộ, hoàn thiện chế định, tăng cường kiểm tra giám sát và phối hợp các lực lượng giáo dục.
Call-to-action: Các nhà quản lý giáo dục và hiệu trưởng các trường THCS khu vực xã đảo cần chủ động áp dụng các biện pháp đề xuất để xây dựng môi trường văn hóa nhà trường lành mạnh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển bền vững giáo dục địa phương trong thời gian tới.