I. Luận văn Thạc sĩ Tổng quan về Vườn Quốc gia Cát Bà 55
Vườn Quốc gia (VQG) Cát Bà là khu rừng đặc dụng của Việt Nam, vùng lõi của Khu dự trữ sinh quyển thế giới được UNESCO công nhận. Nằm trên hòn đảo lớn nhất của quần đảo Cát Bà, đây là trung tâm về đa dạng sinh học, địa chất, cảnh quan thiên nhiên và du lịch. VQG Cát Bà thuộc địa phận hành chính của nhiều xã và thị trấn, được bao bọc bởi sông và biển. Quá trình phát triển kinh tế xã hội, bao gồm giao thông biển, xây dựng cầu cảng, du lịch sinh thái, nuôi trồng và đánh bắt thủy hải sản, gây tác động mạnh đến cảnh quan, làm suy thoái tài nguyên và đa dạng sinh học, gây ô nhiễm môi trường. Do đó, đánh giá các dịch vụ cảnh quan có ý nghĩa quan trọng để cân bằng mâu thuẫn giữa khai thác tài nguyên và bảo vệ môi trường, hướng tới phát triển bền vững của vùng. Nghiên cứu này tập trung vào phân tích và đánh giá hiện trạng cảnh quan, từ đó đề xuất giải pháp quản lý bền vững.
1.1. Mục tiêu và Nhiệm vụ Nghiên cứu Luận văn Thạc sĩ
Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng hệ thống các giải pháp phục vụ quản lý Vườn Quốc gia bền vững tại Vườn Quốc gia Cát Bà dựa trên cơ sở xác định các giá trị dịch vụ cảnh quan. Nhiệm vụ bao gồm: nghiên cứu đặc điểm phân hoá cảnh quan khu vực Vườn Quốc gia Cát Bà; đánh giá đặc điểm và sự phân hóa một số dịch vụ cảnh quan khu vực nghiên cứu; đề xuất nhóm các giải pháp khai thác và sử dụng hợp lý các dịch vụ cảnh quan cho mục tiêu quản lý bền vững Vườn Quốc gia Cát Bà. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong ranh giới hành chính của Vườn Quốc gia Cát Bà.
1.2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn thạc sĩ
Về ý nghĩa khoa học, kết quả nghiên cứu góp phần làm phong phú thêm cơ sở lý luận nghiên cứu và hệ thống tri thức về đánh giá dịch vụ cảnh quan cho khu vực ven biển. Về ý nghĩa thực tiễn, các kết quả nghiên cứu là tài liệu tham khảo bổ ích phục vụ công tác quản lý, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường VQG Cát Bà. Điểm mới của luận văn là phân tích đặc điểm phân hóa cảnh quan VQG Cát Bà và đánh giá sự phân hóa và lượng giá một số dịch vụ cảnh quan VQG Cát Bà.
II. Cơ sở khoa học Quản lý bền vững Vườn Quốc gia Cát Bà 59
Quản lý rừng bền vững đảm bảo sử dụng và bảo tồn tài nguyên rừng cân bằng giữa nhu cầu kinh tế, xã hội và duy trì sức khoẻ hệ sinh thái rừng. Trọng tâm là bảo vệ sự phong phú của các loài, khai thác gỗ có trách nhiệm, tăng cường bảo vệ môi trường, khôi phục cảnh quan, duy trì chuỗi thức ăn. Quản lý rừng bền vững đóng vai trò trong việc giữ nước, kiểm soát lũ, cung cấp môi trường sống cho nhiều loài. Tuy nhiên, hiện nay tính bền vững phải đối mặt với tình trạng phá rừng gây hậu quả nghiêm trọng về môi trường và kinh tế toàn cầu, như biến đổi khí hậu và mất đa dạng sinh học. IPCC (2014) cho biết, phát thải từ nông nghiệp, lâm nghiệp và sử dụng đất đóng góp tới 1/4 tổng lượng phát thải khí nhà kính. Cần có các sáng kiến để ngăn chặn mất rừng và thúc đẩy quản lý rừng bền vững.
2.1. Thách thức và Giải pháp quản lý rừng bền vững ở Cát Bà
Sức ép kinh tế, biến đổi khí hậu làm thay đổi điều kiện sinh thái và sự đa dạng sinh học, sự mở rộng đất nông nghiệp và đô thị hoá dẫn đến xâm lấn và mất mát rừng. Khả năng quản lý yếu làm giảm hiệu quả. Một số sáng kiến đã được thực hiện để ngăn chặn mất rừng và thúc đẩy quản lý rừng bền vững, như Diễn đàn Rừng của Liên hợp quốc, các chiến lược quốc gia nhằm giảm phát thải từ mất rừng và suy thoái rừng (REDD+). Cần có các biện pháp quản lý hiệu quả hơn để đảm bảo tính bền vững.
2.2. Tiếp cận cảnh quan trong quản lý bền vững Vườn Quốc gia
Tiếp cận cảnh quan học là hướng tiếp cận hiệu quả nhằm giải quyết những vấn đề về dịch vụ hệ sinh thái trong lãnh thổ của Vườn Quốc gia. Khái niệm này cung cấp các chính sách chuẩn mực, truyền tải giá trị và đóng góp các thông tin liên quan cho cá nhân hoặc cộng đồng. Cảnh quan liên quan tới các chức năng hệ sinh thái mang lại lợi ích cho xã hội loài người, những giá trị to lớn về sinh thái, văn hóa xã hội và kinh tế. Đánh giá dịch vụ hệ sinh thái trong cảnh quan là hướng đi tất yếu trong duy trì các mục tiêu phát triển bền vững.
III. Cách Phân tích Đánh giá Dịch vụ Cảnh quan Vườn Quốc Gia 58
Đánh giá dịch vụ cảnh quan (DVPD) là hướng đi tất yếu trong duy trì các mục tiêu phát triển bền vững, là nền tảng khoa học căn bản để tiến hành định hướng các mục tiêu khai thác sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường. Nhu cầu đánh giá DVPD ngày càng trở nên phổ biến và áp dụng rộng rãi trong các khu vực bảo tồn thiên nhiên. DVPD đóng góp trực tiếp và gián tiếp các phúc lợi của con người trên các phương diện sinh thái, địa lý và kinh tế. Có thể thấy rằng, đánh giá dịch vụ hệ sinh thái trong cảnh quan là hướng đi tất yếu trong duy trì các mục tiêu phát triển bền vững, là nền tảng khoa học căn bản để tiến hành định hướng các mục tiêu khai thác sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường của lãnh thổ.
3.1. Phương pháp đánh giá dịch vụ cảnh quan ở Vườn quốc gia Cát Bà
Các quá trình biến đổi của cảnh quan thường kéo theo sự suy thoái về chất lượng môi trường (mất rừng, suy giảm chất lượng đất, ô nhiễm nguồn nước). Khu vực vùng đệm của các Vườn Quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề từ những quá trình đó (khai thác gỗ, khai thác mỏ, và thay đổi mục đích sử dụng đất). Những thách thức liên quan tới biến đổi khí hậu thúc đẩy các hiện tượng thời tiết cực đoan hay thay đổi lượng mưa, xuất hiện thường xuyên của bão và mực nước biển dâng. Nghiên cứu lựa chọn Vườn Quốc gia Cát Bà là khu vực nghiên cứu điển hình xuất phát từ lợi thế liên quan tới phát triển du lịch và nhu cầu về tài nguyên cho phát triển kinh tế-xã hội của cư dân địa phương.
3.2. Hệ thống phân loại dịch vụ cảnh quan tại Cát Bà
Cần một cách tiếp cận hiệu quả nhằm phân loại và đánh giá những giá trị tồn tại bên trong lãnh thổ nhằm (i) xác định đặc điểm sinh thái dưới góc nhìn đặc điểm bất đồng nhất của lãnh thổ; (ii) phân định các chức năng và dịch vụ hệ sinh thái từ những đơn vị không gian cơ bản đó; (iii) định lượng các giá trị kinh tế phục vụ mục tiêu phát triển bền vững của khu vực gắn với yêu cầu ưu tiên mà Vườn Quốc gia đã đề ra. Trên cơ sở các yêu cầu đặt ra, tiếp cận cảnh quan học được cho là một hướng tiếp cận hiệu quả nhằm giải quyết những vấn đề về dịch vụ hệ sinh thái trong lãnh thổ của Vườn Quốc gia.
IV. Phân tích yếu tố Thành tạo và Phân hóa Cảnh quan Cát Bà 57
Việc nghiên cứu các yếu tố thành tạo và phân hóa cảnh quan là bước quan trọng để hiểu rõ hơn về cấu trúc và chức năng của Vườn Quốc gia Cát Bà. Các yếu tố tự nhiên như địa hình, địa chất, khí hậu, thủy văn, thổ nhưỡng và sinh vật đóng vai trò then chốt trong việc hình thành và phát triển các hệ sinh thái đặc trưng. Bên cạnh đó, các yếu tố kinh tế - xã hội như hoạt động du lịch sinh thái, nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản cũng có ảnh hưởng đáng kể đến cảnh quan và đa dạng sinh học của khu vực. Phân tích sự tương tác giữa các yếu tố này giúp xác định các vùng cảnh quan khác nhau và đánh giá tiềm năng, thách thức trong công tác quản lý và phát triển bền vững.
4.1. Đặc điểm tự nhiên và Kinh tế xã hội ảnh hưởng cảnh quan
Đặc điểm tự nhiên như địa hình núi đá vôi, hệ thống hang động, khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa tạo nên những cảnh quan độc đáo và đa dạng. Hoạt động du lịch sinh thái mang lại nguồn thu nhập quan trọng cho địa phương, nhưng cũng gây áp lực lên môi trường và tài nguyên thiên nhiên. Nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản cần được quy hoạch và quản lý chặt chẽ để giảm thiểu tác động tiêu cực đến cảnh quan và đa dạng sinh học. Cần có sự cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo tồn thiên nhiên để đảm bảo tính bền vững của Vườn Quốc gia Cát Bà.
4.2. Phân vùng cảnh quan và đánh giá tiềm năng phát triển du lịch
Phân vùng cảnh quan dựa trên các tiêu chí như độ cao, độ dốc, loại hình thảm thực vật và mức độ tác động của con người giúp xác định các khu vực có giá trị bảo tồn cao và tiềm năng phát triển du lịch. Các khu vực rừng nguyên sinh, hang động, bãi biển đẹp có thể được khai thác cho mục đích du lịch sinh thái có kiểm soát. Cần có các biện pháp quản lý chặt chẽ để bảo vệ cảnh quan và đa dạng sinh học, đồng thời tạo ra những trải nghiệm du lịch độc đáo và bền vững cho du khách. Việc tham gia của cộng đồng địa phương trong quá trình quy hoạch và quản lý du lịch là yếu tố quan trọng để đảm bảo sự thành công.
V. Đề xuất Giải pháp Quản lý Tài nguyên Bền vững ở Cát Bà 58
Để đảm bảo quản lý bền vững Vườn Quốc gia Cát Bà, cần có các giải pháp tổng thể và đồng bộ trên nhiều lĩnh vực. Các giải pháp cần dựa trên cơ sở khoa học, phù hợp với điều kiện thực tế và có sự tham gia của cộng đồng địa phương. Quy hoạch sử dụng đất hợp lý, bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển du lịch sinh thái bền vững, giảm thiểu ô nhiễm môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu là những ưu tiên hàng đầu. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức xã hội và cộng đồng địa phương để thực hiện các giải pháp một cách hiệu quả.
5.1. Quy hoạch sử dụng đất hợp lý và bảo tồn đa dạng sinh học
Quy hoạch sử dụng đất cần dựa trên các đánh giá khoa học về giá trị cảnh quan, đa dạng sinh học và khả năng chịu tải của môi trường. Các khu vực rừng nguyên sinh, vùng đất ngập nước quan trọng cần được bảo vệ nghiêm ngặt. Việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất cần được kiểm soát chặt chẽ và tuân thủ các quy định về bảo vệ môi trường. Cần có các chương trình phục hồi các hệ sinh thái bị suy thoái và tăng cường bảo tồn các loài động thực vật quý hiếm. Việc nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của đa dạng sinh học là rất quan trọng.
5.2. Phát triển Du lịch Sinh thái Bền vững và Giảm Thiểu Ô nhiễm
Du lịch sinh thái cần được phát triển theo hướng bền vững, giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và cảnh quan. Cần có các quy định chặt chẽ về quản lý chất thải, sử dụng năng lượng tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước. Khuyến khích các hoạt động du lịch thân thiện với môi trường, như đi bộ đường dài, leo núi, chèo thuyền kayak và tham quan các làng nghề truyền thống. Cần có sự tham gia của cộng đồng địa phương trong việc cung cấp các dịch vụ du lịch và hưởng lợi từ hoạt động du lịch. Việc nâng cao chất lượng dịch vụ và đa dạng hóa sản phẩm du lịch là yếu tố quan trọng để thu hút du khách và tăng doanh thu.
