Tổng quan nghiên cứu

Vận tải biển đóng vai trò trọng yếu trong nền kinh tế toàn cầu khi chiếm hơn 90% khối lượng hàng hóa dịch chuyển trên thế giới. Tại Việt Nam, ngành vận tải biển cũng phát triển mạnh mẽ, đặc biệt tại thành phố Hải Phòng – trung tâm cảng biển lớn nhất miền Bắc với hơn 47.000 thuyền viên theo thống kê năm 2021. Trong bối cảnh đó, quan hệ lao động trong các doanh nghiệp vận tải biển trở thành vấn đề cấp thiết, đặc biệt là việc đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động (HĐLĐ) – một hình thức chấm dứt HĐLĐ phổ biến nhưng tiềm ẩn nhiều tranh chấp pháp lý. Luận văn tập trung nghiên cứu pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ và thực tiễn áp dụng tại các doanh nghiệp vận tải biển trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong giai đoạn hiện nay.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các quy định pháp luật hiện hành về đơn phương chấm dứt HĐLĐ, đánh giá thực trạng thi hành pháp luật tại các doanh nghiệp vận tải biển, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật lao động Việt Nam hiện hành và thực tiễn tại các doanh nghiệp vận tải biển trên địa bàn TP Hải Phòng, giai đoạn từ năm 2019 đến 2023. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc góp phần bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người lao động và người sử dụng lao động, đồng thời thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành vận tải biển và thị trường lao động tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, cùng với chủ trương, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về quan hệ lao động. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết quan hệ lao động: Xem xét quan hệ lao động như một quan hệ xã hội – kinh tế giữa người lao động và người sử dụng lao động, trong đó hợp đồng lao động là công cụ pháp lý điều chỉnh quyền và nghĩa vụ của các bên.

  • Lý thuyết pháp luật lao động: Phân tích các quy định pháp luật về quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động, bao gồm quyền và trách nhiệm của các bên, cũng như các biện pháp xử lý vi phạm.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động, hợp đồng lao động xác định và không xác định thời hạn, quyền và nghĩa vụ của người lao động và người sử dụng lao động, tranh chấp lao động cá nhân, và các hình thức giải quyết tranh chấp.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn, cụ thể:

  • Phương pháp phân tích, so sánh: So sánh các quy định pháp luật Việt Nam với các công ước quốc tế như Công ước lao động hàng hải MLC 2006 và các quy định pháp luật của các quốc gia khác để đánh giá tính phù hợp và hiệu quả.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu về lao động, hợp đồng lao động, tranh chấp tại các doanh nghiệp vận tải biển trên địa bàn TP Hải Phòng, dựa trên báo cáo của Cục Hàng hải Việt Nam, Cục Thống kê TP Hải Phòng và các doanh nghiệp.

  • Phương pháp nghiên cứu thực địa: Khảo sát thực trạng thi hành pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động tại các doanh nghiệp vận tải biển trên địa bàn TP Hải Phòng thông qua phỏng vấn, thu thập tài liệu nội bộ và báo cáo thực tế.

  • Phương pháp diễn giải, quy nạp: Tổng hợp, phân tích các dữ liệu thu thập được để rút ra kết luận và đề xuất giải pháp.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm khoảng 10 doanh nghiệp vận tải biển lớn tại Hải Phòng với hơn 500 người lao động và người sử dụng lao động tham gia khảo sát. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo phương pháp thuận tiện và mẫu có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2022 đến tháng 12/2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy định pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động đã được hoàn thiện nhưng còn nhiều bất cập trong thực tiễn
    Bộ luật Lao động năm 2019 quy định rõ quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động và người sử dụng lao động, với các điều kiện, thời hạn báo trước cụ thể. Tuy nhiên, khảo sát tại các doanh nghiệp vận tải biển cho thấy khoảng 30% trường hợp đơn phương chấm dứt hợp đồng không tuân thủ đúng quy trình báo trước hoặc không có lý do hợp pháp, dẫn đến tranh chấp pháp lý.

  2. Tỷ lệ đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động từ phía người lao động chiếm khoảng 60% các trường hợp chấm dứt tại các doanh nghiệp vận tải biển
    Nguyên nhân chủ yếu là do người lao động không hài lòng với điều kiện làm việc, chế độ lương thưởng và môi trường lao động. Khoảng 25% người lao động đơn phương chấm dứt hợp đồng không báo trước đúng quy định, gây khó khăn cho doanh nghiệp trong việc bố trí nhân sự.

  3. Người sử dụng lao động đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động chủ yếu do người lao động không hoàn thành công việc hoặc vi phạm nội quy
    Tỷ lệ này chiếm khoảng 35% trong tổng số các trường hợp chấm dứt hợp đồng. Tuy nhiên, việc đánh giá hiệu quả công việc còn thiếu khách quan, dẫn đến một số tranh chấp về tính hợp pháp của việc chấm dứt hợp đồng.

  4. Giải quyết tranh chấp về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động chủ yếu qua thương lượng – hòa giải, ít trường hợp đưa ra tòa án
    Khoảng 70% tranh chấp được giải quyết qua thương lượng và hòa giải, 20% qua trọng tài lao động, chỉ khoảng 10% tranh chấp được đưa ra tòa án. Thời gian giải quyết tranh chấp tại tòa án kéo dài trung bình 6-9 tháng, gây ảnh hưởng đến quyền lợi của các bên.

Thảo luận kết quả

Việc đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động là quyền pháp lý quan trọng nhằm bảo vệ quyền lợi của cả người lao động và người sử dụng lao động, đồng thời thúc đẩy sự phát triển lành mạnh của thị trường lao động. Tuy nhiên, thực tế tại các doanh nghiệp vận tải biển Hải Phòng cho thấy việc tuân thủ quy định pháp luật còn hạn chế, đặc biệt là về thời gian báo trước và căn cứ chấm dứt hợp đồng.

Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ nhận thức pháp luật của người lao động và người sử dụng lao động chưa đầy đủ, cũng như sự thiếu chặt chẽ trong quy trình đánh giá và quản lý lao động tại doanh nghiệp. So với các nghiên cứu trong ngành lao động tại các địa phương khác, tỷ lệ vi phạm quy định về đơn phương chấm dứt hợp đồng tại Hải Phòng tương đối cao, phản ánh đặc thù ngành vận tải biển với môi trường làm việc khắc nghiệt và áp lực cao.

Việc giải quyết tranh chấp chủ yếu qua thương lượng và hòa giải cho thấy sự ưu tiên giữ gìn quan hệ lao động ổn định, tuy nhiên cũng đặt ra thách thức về hiệu quả và tính công bằng khi các bên không có sự hỗ trợ pháp lý đầy đủ. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ các hình thức giải quyết tranh chấp và thời gian xử lý có thể minh họa rõ nét hơn thực trạng này.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh sự cần thiết phải nâng cao nhận thức pháp luật, hoàn thiện quy trình quản lý lao động và tăng cường vai trò của các tổ chức đại diện người lao động trong doanh nghiệp vận tải biển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền, đào tạo pháp luật lao động cho người lao động và người sử dụng lao động
    Thực hiện các chương trình đào tạo định kỳ về quyền và nghĩa vụ trong hợp đồng lao động, đặc biệt là quy định về đơn phương chấm dứt hợp đồng. Mục tiêu nâng cao nhận thức pháp luật cho ít nhất 80% người lao động và quản lý doanh nghiệp trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Lao động – Thương binh và Xã hội TP Hải Phòng phối hợp với các doanh nghiệp.

  2. Hoàn thiện quy trình đánh giá hiệu quả công việc và quản lý hợp đồng lao động tại doanh nghiệp
    Xây dựng và áp dụng quy chế đánh giá công việc khách quan, minh bạch, có sự tham gia giám sát của tổ chức đại diện người lao động. Mục tiêu giảm tỷ lệ tranh chấp do đánh giá sai lệch xuống dưới 10% trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo doanh nghiệp và tổ chức công đoàn.

  3. Xây dựng cơ chế hỗ trợ pháp lý và giải quyết tranh chấp nhanh chóng, hiệu quả
    Thiết lập các trung tâm tư vấn pháp luật lao động tại các khu công nghiệp và cảng biển, hỗ trợ người lao động và doanh nghiệp trong việc giải quyết tranh chấp. Mục tiêu rút ngắn thời gian giải quyết tranh chấp xuống còn dưới 3 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Tư pháp, Liên đoàn Lao động TP Hải Phòng.

  4. Hoàn thiện chính sách pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động phù hợp với đặc thù ngành vận tải biển
    Đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy định về thời gian báo trước, căn cứ chấm dứt hợp đồng và trách nhiệm bồi thường nhằm bảo vệ quyền lợi người lao động và doanh nghiệp vận tải biển. Mục tiêu trình Quốc hội xem xét trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội phối hợp với các cơ quan liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Người lao động và thuyền viên ngành vận tải biển
    Luận văn cung cấp kiến thức pháp luật về quyền và nghĩa vụ khi đơn phương chấm dứt hợp đồng, giúp họ bảo vệ quyền lợi hợp pháp và tránh vi phạm pháp luật.

  2. Người sử dụng lao động và quản lý doanh nghiệp vận tải biển
    Tài liệu giúp doanh nghiệp hiểu rõ quy định pháp luật, xây dựng quy trình quản lý lao động hiệu quả, giảm thiểu tranh chấp và rủi ro pháp lý.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về lao động và vận tải biển
    Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước trong lĩnh vực lao động vận tải biển.

  4. Giảng viên, sinh viên ngành luật và quản trị kinh doanh
    Đây là tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu, giảng dạy về pháp luật lao động, quản lý nhân sự và phát triển doanh nghiệp trong ngành vận tải biển.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động là gì?
    Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động là hành vi pháp lý của một bên trong quan hệ lao động tự ý chấm dứt thực hiện hợp đồng trước thời hạn mà không cần sự đồng ý của bên kia, nhưng phải tuân thủ các quy định pháp luật về căn cứ và thủ tục.

  2. Người lao động có quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng khi nào?
    Người lao động có quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng khi không được trả lương đúng hạn, bị ngược đãi, quấy rối tình dục, hoặc không được bố trí công việc theo thỏa thuận. Ngoài ra, họ phải báo trước theo thời gian quy định trong Bộ luật Lao động 2019.

  3. Người sử dụng lao động được đơn phương chấm dứt hợp đồng trong trường hợp nào?
    Người sử dụng lao động có thể đơn phương chấm dứt hợp đồng khi người lao động không hoàn thành công việc, bị ốm đau dài ngày, hoặc do thu hẹp sản xuất, di dời cơ sở kinh doanh theo quy định pháp luật.

  4. Tranh chấp về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động được giải quyết như thế nào?
    Tranh chấp được giải quyết theo trình tự thương lượng, hòa giải, trọng tài lao động và cuối cùng là tòa án. Phương thức thương lượng – hòa giải được ưu tiên nhằm giữ ổn định quan hệ lao động.

  5. Hậu quả pháp lý khi đơn phương chấm dứt hợp đồng trái pháp luật là gì?
    Bên vi phạm phải bồi thường thiệt hại, người lao động có thể mất trợ cấp thôi việc, người sử dụng lao động phải nhận lại người lao động và trả lương cho những ngày không làm việc, đồng thời có thể phải trả thêm khoản tiền bồi thường theo quy định.

Kết luận

  • Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động là quyền pháp lý quan trọng, góp phần bảo vệ quyền lợi và thúc đẩy sự phát triển lành mạnh của thị trường lao động ngành vận tải biển.
  • Thực tiễn tại các doanh nghiệp vận tải biển TP Hải Phòng còn tồn tại nhiều hạn chế trong việc tuân thủ quy định pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng, gây ra tranh chấp và thiệt hại cho các bên.
  • Luận văn đã phân tích kỹ lưỡng các quy định pháp luật, thực trạng thi hành và đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào tuyên truyền pháp luật, hoàn thiện quy trình quản lý lao động, hỗ trợ pháp lý và sửa đổi chính sách phù hợp với đặc thù ngành vận tải biển.
  • Kêu gọi các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người lao động cùng phối hợp thực hiện các giải pháp để xây dựng môi trường lao động công bằng, ổn định và phát triển bền vững.