Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, quan hệ lao động ngày càng trở nên phức tạp, kéo theo nhiều vấn đề phát sinh liên quan đến việc chấm dứt hợp đồng lao động (HĐLĐ) từ phía người sử dụng lao động (NSDLĐ). Theo báo cáo của ngành lao động, trong 6 tháng đầu năm 2021, tỷ lệ doanh nghiệp gặp khó khăn dẫn đến việc chấm dứt HĐLĐ tăng lên đáng kể, đặc biệt do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19. Tại huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình, thị trường lao động có sự chuyển biến rõ nét với sự xuất hiện của nhiều doanh nghiệp lớn, thu hút lượng lớn người lao động (NLĐ), đồng thời cũng phát sinh nhiều tranh chấp liên quan đến việc chấm dứt HĐLĐ từ phía NSDLĐ.

Luận văn tập trung nghiên cứu pháp luật về chấm dứt hợp đồng lao động từ phía NSDLĐ và thực tiễn thi hành tại huyện Yên Mô, nhằm phân tích các quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực trạng áp dụng và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao hiệu quả thực thi. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định của Bộ luật Lao động năm 2019 và các văn bản hướng dẫn thi hành, tập trung trong giai đoạn từ năm 2019 đến 2021 tại địa bàn huyện Yên Mô. Mục tiêu nghiên cứu nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của NLĐ và NSDLĐ, góp phần ổn định quan hệ lao động, thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về quan hệ lao động và pháp luật lao động, trong đó có:

  • Lý thuyết quan hệ lao động: Xem xét quan hệ lao động là quan hệ xã hội phát sinh từ việc thuê mướn lao động, trong đó hợp đồng lao động là công cụ pháp lý điều chỉnh quyền và nghĩa vụ của các bên.
  • Mô hình pháp luật lao động Việt Nam: Tập trung vào Bộ luật Lao động năm 2019, đặc biệt các quy định về chấm dứt hợp đồng lao động từ phía NSDLĐ, bao gồm căn cứ, thủ tục, quyền và nghĩa vụ của các bên.
  • Khái niệm chính:
    • Chấm dứt hợp đồng lao động: Sự kiện pháp lý làm kết thúc quan hệ lao động giữa NLĐ và NSDLĐ.
    • Đơn phương chấm dứt hợp đồng: Hành vi của một bên trong quan hệ lao động quyết định chấm dứt HĐLĐ mà không cần sự đồng thuận của bên kia.
    • Tranh chấp lao động: Mâu thuẫn phát sinh trong quá trình thực hiện hoặc chấm dứt HĐLĐ.
    • Trách nhiệm pháp lý của NSDLĐ: Nghĩa vụ của NSDLĐ khi chấm dứt HĐLĐ, bao gồm thanh toán các khoản tiền lương, trợ cấp, bảo hiểm và giải quyết tranh chấp.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học kết hợp:

  • Nghiên cứu tài liệu: Thu thập và phân tích các văn bản pháp luật, nghị định, thông tư liên quan đến chấm dứt HĐLĐ, các công trình nghiên cứu trước đây và các bài viết chuyên ngành.
  • Phương pháp định lượng: Thu thập số liệu thực tiễn tại huyện Yên Mô về số lượng HĐLĐ bị chấm dứt, tỷ lệ tranh chấp, thời gian báo trước, mức độ tuân thủ pháp luật.
  • Phương pháp định tính: Phỏng vấn sâu các cán bộ quản lý lao động, đại diện NSDLĐ và NLĐ để đánh giá thực trạng và nguyên nhân tồn tại.
  • Phân tích so sánh: So sánh quy định pháp luật hiện hành với thực tiễn thi hành và các nghiên cứu tương tự tại các địa phương khác.
  • Cỡ mẫu: Khoảng 100 trường hợp chấm dứt HĐLĐ tại huyện Yên Mô được khảo sát, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.
  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 1/2020 đến tháng 12/2021, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ chấm dứt hợp đồng lao động từ phía NSDLĐ tăng khoảng 15% trong giai đoạn 2019-2021 tại huyện Yên Mô, chủ yếu do ảnh hưởng của dịch Covid-19 và thay đổi cơ cấu công nghệ. Trong đó, 60% trường hợp chấm dứt là đơn phương chấm dứt hợp pháp, 25% là chấm dứt trái pháp luật.

  2. Thời gian báo trước trung bình là 20 ngày, thấp hơn so với quy định pháp luật (tối thiểu 30 ngày đối với hợp đồng xác định thời hạn từ 12 tháng trở lên). Khoảng 30% NSDLĐ không thực hiện đúng thủ tục báo trước, dẫn đến tranh chấp lao động.

  3. Tỷ lệ tranh chấp lao động liên quan đến chấm dứt HĐLĐ chiếm khoảng 18% tổng số tranh chấp lao động tại địa phương, trong đó 70% tranh chấp được giải quyết qua thương lượng, hòa giải, còn lại phải đưa ra trọng tài hoặc tòa án.

  4. Việc thanh toán các khoản trợ cấp thôi việc và bảo hiểm xã hội chưa đầy đủ trong 22% trường hợp, gây ảnh hưởng tiêu cực đến quyền lợi NLĐ và làm gia tăng khiếu kiện.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các tồn tại là do sự thiếu hiểu biết pháp luật của một số NSDLĐ nhỏ và vừa, cũng như hạn chế trong công tác quản lý nhà nước về lao động tại địa phương. So với các nghiên cứu tại các tỉnh lân cận, tỷ lệ vi phạm thủ tục báo trước và tranh chấp tại Yên Mô cao hơn khoảng 5-7%, phản ánh sự cần thiết phải tăng cường tuyên truyền và kiểm tra.

Việc quy định pháp luật về chấm dứt HĐLĐ trong Bộ luật Lao động năm 2019 đã có nhiều cải tiến, mở rộng căn cứ chấm dứt hợp pháp, tuy nhiên vẫn còn một số điểm chưa rõ ràng như định nghĩa về "lý do kinh tế" hay "tổ chức lại lao động", gây khó khăn cho NSDLĐ trong áp dụng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ chấm dứt hợp đồng theo từng căn cứ pháp lý và biểu đồ tròn về tỷ lệ tranh chấp giải quyết theo phương thức.

Việc thực hiện các thủ tục pháp lý chưa nghiêm túc làm giảm hiệu quả bảo vệ quyền lợi của NLĐ và ảnh hưởng đến uy tín của NSDLĐ. Do đó, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các cơ quan quản lý, tổ chức đại diện NLĐ và NSDLĐ để nâng cao nhận thức và tuân thủ pháp luật.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật lao động cho NSDLĐ và NLĐ tại huyện Yên Mô nhằm nâng cao nhận thức về quyền và nghĩa vụ khi chấm dứt HĐLĐ. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng tới. Chủ thể thực hiện: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với UBND huyện.

  2. Xây dựng và triển khai các chương trình đào tạo, tập huấn chuyên sâu về thủ tục chấm dứt HĐLĐ và giải quyết tranh chấp lao động cho cán bộ quản lý doanh nghiệp và cán bộ quản lý nhà nước. Mục tiêu giảm tỷ lệ vi phạm thủ tục xuống dưới 10% trong 2 năm. Chủ thể: Trung tâm đào tạo nghề và các cơ quan quản lý lao động.

  3. Hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến căn cứ chấm dứt HĐLĐ, đặc biệt làm rõ các khái niệm về lý do kinh tế và tổ chức lại lao động để tạo hành lang pháp lý rõ ràng, minh bạch. Thời gian: đề xuất sửa đổi trong kỳ họp Quốc hội tiếp theo. Chủ thể: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với các cơ quan lập pháp.

  4. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra việc thực hiện pháp luật lao động tại các doanh nghiệp, đặc biệt về thủ tục báo trước và thanh toán trợ cấp thôi việc. Mục tiêu giảm thiểu tranh chấp lao động do vi phạm pháp luật xuống dưới 5% trong 3 năm. Chủ thể: Thanh tra Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, UBND huyện.

  5. Khuyến khích thành lập và phát huy vai trò của tổ chức đại diện người lao động tại doanh nghiệp nhằm bảo vệ quyền lợi NLĐ và hỗ trợ giải quyết tranh chấp kịp thời, hiệu quả. Thời gian: triển khai ngay trong năm 2022. Chủ thể: Công đoàn cơ sở, các tổ chức đại diện NLĐ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về lao động: Luận văn cung cấp cơ sở pháp lý và thực tiễn để nâng cao hiệu quả quản lý, kiểm tra, giám sát việc chấm dứt HĐLĐ tại địa phương, từ đó xây dựng chính sách phù hợp.

  2. Người sử dụng lao động, đặc biệt doanh nghiệp vừa và nhỏ: Giúp hiểu rõ quyền và nghĩa vụ khi chấm dứt HĐLĐ, tránh vi phạm pháp luật, giảm thiểu tranh chấp và tổn thất kinh tế.

  3. Người lao động và tổ chức đại diện người lao động: Nắm bắt được các quy định pháp luật bảo vệ quyền lợi khi bị chấm dứt HĐLĐ, từ đó chủ động bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.

  4. Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành Luật Kinh tế, Luật Lao động: Cung cấp tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật lao động và thực tiễn áp dụng tại địa phương, phục vụ cho nghiên cứu và giảng dạy.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chấm dứt hợp đồng lao động từ phía người sử dụng lao động có những căn cứ nào?
    Theo Bộ luật Lao động năm 2019, căn cứ chấm dứt HĐLĐ từ phía NSDLĐ bao gồm NLĐ không hoàn thành công việc, bị ốm đau dài ngày, thay đổi cơ cấu công nghệ, lý do kinh tế, vi phạm kỷ luật nghiêm trọng, v.v. Ví dụ, NLĐ không hoàn thành công việc theo thỏa thuận có thể bị đơn phương chấm dứt hợp đồng.

  2. Thời gian báo trước khi đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động là bao lâu?
    Thời gian báo trước phụ thuộc vào loại hợp đồng: ít nhất 45 ngày đối với hợp đồng không xác định thời hạn, 30 ngày với hợp đồng xác định thời hạn từ 12 đến 36 tháng, và 3 ngày làm việc với hợp đồng dưới 12 tháng. Việc báo trước giúp NLĐ có thời gian chuẩn bị.

  3. Người sử dụng lao động phải thực hiện những nghĩa vụ gì khi chấm dứt hợp đồng lao động?
    NSDLĐ phải thanh toán đầy đủ tiền lương, trợ cấp thôi việc, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp và các khoản thu nhập khác cho NLĐ trong thời hạn 14 ngày kể từ ngày chấm dứt hợp đồng. Đồng thời, phải xác nhận và trả lại sổ bảo hiểm cho NLĐ.

  4. Tranh chấp về chấm dứt hợp đồng lao động được giải quyết như thế nào?
    Tranh chấp được giải quyết qua thương lượng, hòa giải tại cơ sở, nếu không thành công thì đưa ra trọng tài lao động hoặc tòa án. Ví dụ, tại huyện Yên Mô, 70% tranh chấp được giải quyết qua thương lượng, giảm thiểu chi phí và thời gian.

  5. Chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật có hậu quả gì?
    Nếu NSDLĐ chấm dứt hợp đồng trái pháp luật, phải nhận lại NLĐ làm việc, trả lương trong thời gian NLĐ không được làm việc, bồi thường ít nhất 2 tháng lương và các khoản khác theo quy định. Điều này nhằm bảo vệ quyền lợi NLĐ và răn đe hành vi vi phạm.

Kết luận

  • Bộ luật Lao động năm 2019 đã có nhiều quy định hoàn thiện về chấm dứt hợp đồng lao động từ phía người sử dụng lao động, phù hợp với thực tiễn tại huyện Yên Mô.
  • Thực trạng thi hành pháp luật còn tồn tại nhiều hạn chế như vi phạm thủ tục báo trước, thanh toán trợ cấp chưa đầy đủ, dẫn đến tranh chấp lao động.
  • Nguyên nhân chủ yếu do nhận thức pháp luật của NSDLĐ và công tác quản lý nhà nước còn hạn chế.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi, góp phần ổn định quan hệ lao động và phát triển kinh tế địa phương.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng, doanh nghiệp và NLĐ cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện tốt các quy định pháp luật, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp tại huyện Yên Mô nên triển khai ngay các chương trình đào tạo, tuyên truyền và kiểm tra thực hiện pháp luật lao động để giảm thiểu tranh chấp và nâng cao hiệu quả quản lý.