Luận văn thạc sĩ về bảo tồn thực vật họ Dầu tại Vườn Quốc Gia Bến En, Thanh Hóa

• Tác giả: Lê Văn Hài
• Người hướng dẫn: PGS. Hoàng Văn Sâm
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản Lý Tài Nguyên Rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Bảo Tồn Thực Vật Họ Dầu Tại Vườn Quốc Gia Bến En, Thanh Hóa
• Loại tài liệu: Luận Văn Thạc Sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Trên thế giới
• 1.2. Tại Vườn quốc gia Bến En
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu chung
• 2.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.3. Đối tượng, địa điểm và thời gian nghiên cứu
• 2.3.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.3.2. Địa điểm nghiên cứu
• 2.3.3. Thời gian nghiên cứu
• 2.4. Nội dung nghiên cứu
• 2.5. Phương pháp nghiên cứu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU
• 3.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.2. Vị trí địa lý, ranh giới. Địa chất đất đai
• 3.3. Khí hậu, thuỷ văn
• 3.4. Đặc điểm kinh tế xã hội. Dân số và lao động
• 3.5. Thực trạng phát triển các ngành
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Thành phần loài họ Dầu tại VQG Bến En
• 4.2. Giá trị bảo tồn các loài thực vật họ Dầu tại VQG Bến En
• 4.3. Đặc điểm lâm học của các loài thuộc họ Dầu tại VQG Bến En
• 4.3.1. Loài Chò chỉ
• 4.3.2. Loài Chò nâu
• 4.3.3. Loài Táu mặt quỷ
• 4.4. Đặc điểm thảm thực vật nơi có các loại cây họ Dầu tại khu vực nghiên cứu
• 4.5. Thực trạng công tác bảo tồn và phát triển các loại cây họ Dầu tại Vườn quốc gia Bến En
• 4.6. Nghiên cứu khoa học
• 4.7. Quản lý, bảo vệ tài nguyên
• 4.8. Đánh giá mức độ biến động của các loài cây họ Dầu
• 4.9. Đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát triển thực vật họ Dầu tại VQG Bến En
• 4.9.1. Nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư về bảo vệ đa dạng sinh học
• 4.9.2. Tăng cường chương trình nghiên cứu khoa học phục vụ bảo tồn
• 4.9.3. Tăng cường công tác quản lý, bảo vệ rừng
• 4.9.4. Giải pháp đối với công tác thực thi pháp luật
• 4.9.5. Phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập cho cộng đồng
• 4.9.6. Bảo tồn và nhân giống
• KẾT LUẬN - KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng quan về nghiên cứu bảo tồn thực vật họ Dầu tại Vườn Quốc Gia Bến En

Nghiên cứu bảo tồn thực vật họ Dầu (Dipterocarpaceae) tại Vườn Quốc Gia Bến En, Thanh Hóa, là một trong những nỗ lực quan trọng nhằm bảo vệ đa dạng sinh học và tài nguyên thiên nhiên. Vườn Quốc Gia Bến En được thành lập với mục tiêu bảo tồn các hệ sinh thái rừng và các loài thực vật quý hiếm. Họ Dầu là một trong những họ thực vật quan trọng, không chỉ về mặt kinh tế mà còn về mặt sinh thái. Việc nghiên cứu và bảo tồn các loài thực vật này là cần thiết để duy trì sự cân bằng sinh thái và phát triển bền vững.

1.1. Đặc điểm sinh thái và phân bố của họ Dầu tại VQG Bến En

Họ Dầu tại VQG Bến En bao gồm nhiều loài quý hiếm, phân bố chủ yếu ở các khu vực rừng nguyên sinh. Các loài như Chò chỉ và Sao hải nam có giá trị kinh tế cao và đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái. Việc hiểu rõ về đặc điểm sinh thái và phân bố của các loài này sẽ giúp xây dựng các biện pháp bảo tồn hiệu quả.

1.2. Tầm quan trọng của họ Dầu trong bảo tồn đa dạng sinh học

Họ Dầu không chỉ cung cấp gỗ quý mà còn có vai trò quan trọng trong việc duy trì đa dạng sinh học. Nhiều loài trong họ này đã được ghi vào Sách đỏ Việt Nam và thế giới, cho thấy sự cần thiết phải bảo tồn chúng. Việc bảo tồn họ Dầu sẽ góp phần bảo vệ các loài động thực vật khác trong hệ sinh thái.

II. Vấn đề và thách thức trong bảo tồn thực vật họ Dầu

Mặc dù có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn thực vật họ Dầu, nhưng vẫn tồn tại nhiều thách thức. Sự phát triển kinh tế, áp lực từ dân cư địa phương và biến đổi khí hậu đang đe dọa đến sự tồn tại của các loài này. Việc nhận thức và hành động kịp thời là rất cần thiết để bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

2.1. Áp lực từ phát triển kinh tế và dân cư

Sự gia tăng dân số và nhu cầu về tài nguyên rừng đã tạo ra áp lực lớn lên các loài thực vật họ Dầu. Người dân địa phương thường khai thác gỗ và các sản phẩm từ rừng mà không có kế hoạch bảo tồn hợp lý, dẫn đến tình trạng suy giảm số lượng loài.

2.2. Biến đổi khí hậu và tác động đến hệ sinh thái

Biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng đến điều kiện sinh thái tại VQG Bến En, làm thay đổi môi trường sống của các loài thực vật họ Dầu. Nhiệt độ tăng cao và lượng mưa không ổn định có thể làm giảm khả năng sinh trưởng và phát triển của các loài này.

III. Phương pháp nghiên cứu bảo tồn thực vật họ Dầu hiệu quả

Để bảo tồn thực vật họ Dầu tại VQG Bến En, cần áp dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học hiện đại. Việc điều tra thực địa, phân tích dữ liệu và xây dựng các mô hình sinh thái sẽ giúp hiểu rõ hơn về tình trạng và nhu cầu bảo tồn của các loài này.

3.1. Điều tra thực địa và thu thập dữ liệu

Việc tiến hành điều tra thực địa là rất quan trọng để xác định số lượng và phân bố của các loài thực vật họ Dầu. Các dữ liệu thu thập được sẽ giúp đánh giá tình trạng bảo tồn và đề xuất các biện pháp phù hợp.

3.2. Phân tích sinh thái và xây dựng mô hình bảo tồn

Phân tích sinh thái giúp hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa các loài thực vật họ Dầu và môi trường sống của chúng. Xây dựng mô hình bảo tồn sẽ giúp dự đoán các tác động từ môi trường và con người, từ đó đưa ra các giải pháp bảo tồn hiệu quả.

IV. Ứng dụng thực tiễn và kết quả nghiên cứu bảo tồn

Kết quả nghiên cứu bảo tồn thực vật họ Dầu tại VQG Bến En đã chỉ ra rằng việc bảo tồn không chỉ giúp duy trì đa dạng sinh học mà còn mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng địa phương. Các chương trình giáo dục và nâng cao nhận thức cũng đã được triển khai để tăng cường sự tham gia của cộng đồng.

4.1. Lợi ích kinh tế từ bảo tồn thực vật họ Dầu

Bảo tồn thực vật họ Dầu không chỉ giúp duy trì nguồn tài nguyên quý giá mà còn tạo ra cơ hội kinh tế cho người dân địa phương thông qua du lịch sinh thái và các sản phẩm từ rừng.

4.2. Giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng

Các chương trình giáo dục về bảo tồn đã được triển khai nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của thực vật họ Dầu. Sự tham gia của cộng đồng là rất quan trọng trong việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

V. Kết luận và tương lai của nghiên cứu bảo tồn thực vật họ Dầu

Nghiên cứu bảo tồn thực vật họ Dầu tại VQG Bến En là một bước quan trọng trong việc bảo vệ đa dạng sinh học và tài nguyên thiên nhiên. Tương lai của các loài này phụ thuộc vào các biện pháp bảo tồn hiệu quả và sự tham gia của cộng đồng. Cần tiếp tục nghiên cứu và triển khai các giải pháp bảo tồn bền vững.

5.1. Tầm quan trọng của nghiên cứu bảo tồn trong tương lai

Nghiên cứu bảo tồn sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường. Các nghiên cứu sâu hơn sẽ giúp phát hiện và bảo tồn các loài thực vật quý hiếm khác.

5.2. Đề xuất các giải pháp bảo tồn bền vững

Cần xây dựng các giải pháp bảo tồn bền vững, bao gồm việc quản lý rừng, phát triển du lịch sinh thái và nâng cao nhận thức cộng đồng. Sự hợp tác giữa các bên liên quan là rất cần thiết để đạt được mục tiêu bảo tồn.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam nằm trong vùng nhiệt đới với hệ sinh thái rừng phong phú, đóng vai trò quan trọng trong điều hòa khí hậu, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế xã hội. Tuy nhiên, sự gia tăng dân số và nhu cầu tài nguyên đã gây áp lực lớn lên tài nguyên rừng, dẫn đến suy giảm đa dạng sinh học và hệ sinh thái. Vườn quốc gia Bến En, tỉnh Thanh Hóa, được thành lập năm 1992 với diện tích hơn 16.500 ha, là khu vực có hệ thực vật đa dạng, đặc biệt là các loài thực vật họ Dầu (Dipterocarpaceae) – nhóm cây gỗ lớn có giá trị kinh tế và bảo tồn cao.

Nghiên cứu tập trung vào bảo tồn thực vật họ Dầu tại Vườn quốc gia Bến En trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 11 năm 2018. Mục tiêu chính là xác định thành phần loài, đặc điểm phân bố, sinh thái học và đề xuất giải pháp bảo tồn các loài họ Dầu tại đây. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ đa dạng sinh học, duy trì chức năng sinh thái và phát triển bền vững tài nguyên rừng tại khu vực. Qua điều tra 12 tuyến với tổng diện tích điều tra chi tiết, đã phát hiện 4 loài họ Dầu gồm Chò chỉ, Chò nâu, Táu muối và Táu mặt quỷ, trong đó các loài đều có mức độ bảo tồn cao theo danh lục đỏ IUCN và Sách đỏ Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học, sinh thái học rừng và quản lý tài nguyên rừng bền vững. Hai mô hình chính được áp dụng gồm:

• Mô hình phân bố và tái sinh thực vật rừng: Phân tích sự phân bố không gian của các loài họ Dầu dựa trên điều kiện địa hình, đất đai, khí hậu và tác động con người. Khái niệm chính bao gồm thành phần loài, mật độ, tái sinh tự nhiên và chất lượng tái sinh.

• Mô hình quản lý bảo tồn tài nguyên rừng: Tập trung vào các biện pháp bảo vệ, phục hồi và phát triển nguồn gen thực vật quý hiếm, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng và thực thi pháp luật bảo vệ rừng.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng gồm: họ Dầu (Dipterocarpaceae), tái sinh tự nhiên, ô tiêu chuẩn (OTC), đa dạng sinh học, đất Feralit, danh lục đỏ IUCN, và chất lượng tái sinh.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thực địa tại Vườn quốc gia Bến En từ tháng 4 đến tháng 11 năm 2018, kết hợp tài liệu thứ cấp như báo cáo điều tra đa dạng sinh học, bản đồ địa hình, khí hậu, đất đai và số liệu dân số.

• Phương pháp điều tra thực địa: Thiết lập 12 tuyến điều tra với tổng chiều dài khoảng 40 km, sử dụng hệ tọa độ VN 2000 để xác định vị trí. Trên các tuyến, lập 22 ô tiêu chuẩn (OTC) diện tích 1 ha, chia thành các ô dạng bản 25 m² để khảo sát chi tiết thành phần loài, mật độ, tái sinh quanh gốc cây mẹ.

• Phương pháp phỏng vấn: Thu thập thông tin từ cán bộ quản lý Vườn quốc gia, kiểm lâm và người dân địa phương nhằm đánh giá thực trạng khai thác và bảo tồn tài nguyên rừng.

• Xử lý số liệu: Sử dụng các công cụ phần mềm Excel, Word và Mapinfo để phân tích dữ liệu, tính toán các chỉ số tái sinh, mật độ cây, chất lượng tái sinh và thể hiện bản đồ phân bố các loài họ Dầu.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: 12 tuyến điều tra được phân bố đều trên các dạng sinh cảnh chính, đảm bảo đại diện cho toàn bộ khu vực nghiên cứu. Mỗi tuyến điều tra được khảo sát kỹ lưỡng để thu thập dữ liệu về các loài họ Dầu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài họ Dầu tại Vườn quốc gia Bến En: Phát hiện 4 loài họ Dầu gồm Chò chỉ (Parashorea chinensis), Chò nâu (Dipterocarpus retusus), Táu muối (Vatica diospyroides) và Táu mặt quỷ (Hopea mollissima). Trong 12 tuyến điều tra, Táu mặt quỷ xuất hiện trên 12 tuyến, Chò chỉ 10 lần, Chò nâu 9 lần và Táu muối 5 lần.

2. Giá trị bảo tồn: Cả 4 loài đều thuộc danh lục đỏ IUCN với 2 loài cực kỳ nguy cấp (CR), 1 loài nguy cấp (EN) và 1 loài sắp nguy cấp (VU). Hai loài Chò nâu và Táu mặt quỷ cũng nằm trong Sách đỏ Việt Nam cấp VU.

3. Khả năng tái sinh tự nhiên:

   • Chò chỉ có khả năng tái sinh tốt với 100% tuyến điều tra phát hiện cây tái sinh, trong đó 63,1% cây tái sinh có phẩm chất tốt.
   • Chò nâu tái sinh ở mức trung bình, 8/12 tuyến có cây tái sinh, 61,5% cây tái sinh có phẩm chất tốt.
   • Táu muối tái sinh kém nhất, chỉ 5/30 ô dạng bản có cây tái sinh, mật độ tái sinh quanh gốc cây mẹ rất thấp (bình quân 2,17 cây/cây mẹ).
   • Táu mặt quỷ phân bố rộng, tái sinh tự nhiên tương đối tốt nhưng chưa có số liệu chi tiết về chất lượng tái sinh.

4. Đặc điểm sinh thái và phân bố: Các loài họ Dầu phân bố chủ yếu ở độ cao dưới 120 m, trên đất Feralit màu nâu vàng, trong rừng kín thường xanh mưa nhiệt đới. Các loài thường mọc hỗn giao với nhiều loài cây quý khác như Sấu, Trâm, Dẻ, Kháo, Vàng anh.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Vườn quốc gia Bến En là nơi bảo tồn quan trọng của các loài họ Dầu quý hiếm, góp phần duy trì đa dạng sinh học và chức năng sinh thái rừng. Khả năng tái sinh tự nhiên của các loài phản ánh mức độ thích nghi và sức khỏe quần thể. Chò chỉ và Chò nâu có khả năng tái sinh tốt hơn, phù hợp với điều kiện sinh thái hiện tại, trong khi Táu muối tái sinh yếu, có nguy cơ suy giảm quần thể nếu không có biện pháp bảo tồn kịp thời.

So sánh với các nghiên cứu trong khu vực Đông Nam Á, mức độ tái sinh và phân bố của họ Dầu tại Bến En tương đối ổn định nhưng vẫn chịu áp lực khai thác gỗ và tác động của người dân vùng lõi. Việc tái sinh chủ yếu qua hạt, không có tái sinh chồi, làm tăng nguy cơ suy giảm quần thể khi điều kiện môi trường thay đổi hoặc khai thác quá mức.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng cây tái sinh theo chiều cao, bản đồ phân bố các loài họ Dầu và bảng so sánh chất lượng tái sinh giữa các loài, giúp minh họa rõ ràng tình trạng bảo tồn và phát triển của từng loài.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường công tác bảo vệ và quản lý rừng: Thực hiện kiểm tra, giám sát chặt chẽ các hoạt động khai thác gỗ trái phép trong vùng lõi Vườn quốc gia Bến En nhằm giảm áp lực lên các loài họ Dầu. Thời gian thực hiện: ngay trong vòng 1 năm; chủ thể: Ban quản lý Vườn quốc gia phối hợp với lực lượng kiểm lâm.

2. Phục hồi và phát triển quần thể họ Dầu: Áp dụng kỹ thuật trồng lại và nhân giống các loài họ Dầu, đặc biệt là loài Táu muối có khả năng tái sinh yếu. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: các tổ chức nghiên cứu, Ban quản lý Vườn quốc gia.

3. Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục về giá trị bảo tồn đa dạng sinh học và tác hại của khai thác rừng trái phép cho người dân vùng đệm và vùng lõi. Thời gian: liên tục; chủ thể: Ban quản lý Vườn quốc gia, chính quyền địa phương.

4. Phát triển nghiên cứu khoa học: Khuyến khích các đề tài nghiên cứu sâu về sinh thái, sinh học tái sinh và quản lý bảo tồn họ Dầu nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách bảo tồn. Thời gian: dài hạn; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

5. Thực thi pháp luật nghiêm ngặt: Củng cố và thực hiện các quy định pháp luật liên quan đến bảo vệ rừng, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm. Thời gian: ngay lập tức; chủ thể: cơ quan chức năng, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên rừng tại các khu bảo tồn thiên nhiên.

2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh: Tham khảo dữ liệu về đặc điểm sinh thái, phân bố và tái sinh của họ Dầu để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu về đa dạng sinh học và sinh thái rừng nhiệt đới.

3. Cán bộ kiểm lâm và nhân viên Vườn quốc gia: Áp dụng các giải pháp bảo tồn, quản lý và giám sát tài nguyên rừng hiệu quả, nâng cao năng lực thực thi nhiệm vụ.

4. Cộng đồng dân cư vùng đệm và vùng lõi: Nâng cao nhận thức về vai trò của rừng và các loài cây quý hiếm, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo vệ và phát triển rừng.

Câu hỏi thường gặp

1. Họ Dầu là gì và tại sao lại quan trọng?
   Họ Dầu (Dipterocarpaceae) là nhóm cây gỗ lớn, thường xanh hoặc bán thường xanh, có giá trị kinh tế cao về gỗ và nhựa dầu, đồng thời đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học và duy trì chức năng sinh thái rừng nhiệt đới.

2. Tại sao nghiên cứu bảo tồn họ Dầu tại Vườn quốc gia Bến En lại cần thiết?
   Vườn quốc gia Bến En là nơi phân bố nhiều loài họ Dầu quý hiếm, chịu áp lực khai thác và tác động môi trường. Nghiên cứu giúp hiểu rõ đặc điểm sinh thái, phân bố và tái sinh để đề xuất giải pháp bảo tồn hiệu quả.

3. Phương pháp điều tra thực địa được sử dụng như thế nào?
   Nghiên cứu sử dụng 12 tuyến điều tra với 22 ô tiêu chuẩn, khảo sát chi tiết thành phần loài, mật độ và tái sinh quanh gốc cây mẹ, kết hợp phỏng vấn cán bộ và người dân để thu thập thông tin đa chiều.

4. Khả năng tái sinh của các loài họ Dầu ra sao?
   Chò chỉ và Chò nâu có khả năng tái sinh tự nhiên tốt với tỷ lệ cây tái sinh chất lượng cao trên 60%. Táu muối tái sinh yếu, mật độ thấp, cần có biện pháp phục hồi. Táu mặt quỷ phân bố rộng và tái sinh tương đối tốt.

5. Giải pháp bảo tồn nào được đề xuất cho họ Dầu tại Bến En?
   Bao gồm tăng cường quản lý và bảo vệ rừng, phục hồi quần thể bằng nhân giống, nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển nghiên cứu khoa học và thực thi pháp luật nghiêm ngặt nhằm bảo vệ và phát triển bền vững các loài họ Dầu.

Kết luận

• Vườn quốc gia Bến En có 4 loài họ Dầu quý hiếm với giá trị bảo tồn cao, phân bố chủ yếu dưới 120 m độ cao trên đất Feralit.
• Khả năng tái sinh tự nhiên của các loài khác nhau, trong đó Chò chỉ và Chò nâu tái sinh tốt, Táu muối tái sinh yếu.
• Áp lực khai thác và sinh kế của người dân vùng lõi ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của các loài họ Dầu.
• Cần triển khai các giải pháp bảo tồn đồng bộ, bao gồm quản lý, phục hồi, nâng cao nhận thức và thực thi pháp luật.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho công tác bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển tài nguyên rừng tại Vườn quốc gia Bến En trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn, đồng thời mở rộng nghiên cứu sâu hơn về sinh thái và quản lý tài nguyên rừng họ Dầu tại khu vực.