Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế và đô thị hóa mạnh mẽ tại Việt Nam, việc phát triển các khu kinh tế ven biển đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và cải thiện đời sống người dân. Huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích đất tự nhiên khoảng 58.183,3 ha và hơn 600 đảo lớn nhỏ, được xác định là vùng trọng điểm phát triển khu kinh tế biển đảo chất lượng cao. Giai đoạn 2017-2019 chứng kiến sự phát triển nhanh chóng của Khu kinh tế Vân Đồn với nhiều dự án trọng điểm như Cảng hàng không quốc tế Quảng Ninh, đường cao tốc Hạ Long – Vân Đồn, các khu nghỉ dưỡng cao cấp. Tuy nhiên, quá trình này cũng gây ra biến động lớn trong cơ cấu sử dụng đất, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống người dân địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung đánh giá thực trạng và tác động của phát triển Khu kinh tế Vân Đồn đến sử dụng đất và đời sống người dân trong giai đoạn 2017-2019, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm khắc phục những tác động tiêu cực. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ địa bàn huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh, trong khoảng thời gian từ tháng 7/2019 đến tháng 7/2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu khoa học cho công tác quản lý đất đai, quy hoạch phát triển kinh tế xã hội địa phương, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng đất và cải thiện đời sống người dân trong bối cảnh phát triển khu kinh tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý đất đai, phát triển khu kinh tế và đô thị hóa. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết phát triển khu kinh tế: Khu kinh tế được hiểu là khu vực có ranh giới địa lý xác định, áp dụng chính sách kinh tế đặc biệt nhằm thu hút đầu tư, phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ quốc phòng, an ninh. Các đặc trưng của khu kinh tế bao gồm môi trường đầu tư thuận lợi, cơ chế quản lý thông thoáng, ưu đãi thuế và phát triển đa ngành nghề. Lý thuyết này giúp phân tích vai trò của Khu kinh tế Vân Đồn trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế và thu hút đầu tư.

  2. Lý thuyết sử dụng đất và tác động đô thị hóa: Đất đai được xem là tài nguyên quý giá, có vai trò quyết định trong phát triển kinh tế nông nghiệp và phi nông nghiệp. Quá trình đô thị hóa và phát triển khu kinh tế dẫn đến chuyển đổi mục đích sử dụng đất, giảm diện tích đất nông nghiệp, ảnh hưởng đến sinh kế người dân. Lý thuyết này giúp đánh giá tác động của biến động đất đai đến đời sống và việc làm của người dân.

Các khái niệm chính bao gồm: đất nông nghiệp, đất phi nông nghiệp, thu hồi đất, bồi thường giải phóng mặt bằng, chuyển đổi nghề nghiệp, đô thị hóa, phát triển kinh tế biển đảo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo của UBND huyện Vân Đồn, Chi cục Thống kê, Phòng Tài nguyên và Môi trường, Trung tâm phát triển quỹ đất huyện Vân Đồn, bao gồm dữ liệu về quy hoạch, sử dụng đất, bồi thường giải phóng mặt bằng giai đoạn 2017-2019.

Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát điều tra xã hội học với 120 hộ dân tại 4 xã, thị trấn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của phát triển Khu kinh tế Vân Đồn (Đoàn Kết, Vạn Yên, Bản Sen, thị trấn Cái Rồng). Mẫu điều tra được chọn ngẫu nhiên theo phương pháp Slovin với độ tin cậy 95%, chia thành 3 nhóm: mất 100% đất, mất 30-50% đất, không mất đất.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả và so sánh, xử lý bằng phần mềm Excel và IBM SPSS Statistics 20. Người dân đánh giá các tác động theo thang đo Likert 5 cấp độ để xác định mức độ đồng thuận về các vấn đề liên quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến động sử dụng đất nông nghiệp: Giai đoạn 2017-2019, diện tích đất nông nghiệp tại huyện Vân Đồn giảm khoảng 4,2%, trong khi đất phi nông nghiệp tăng tương ứng. Tổng diện tích đất thu hồi phục vụ phát triển Khu kinh tế đạt khoảng 1.200 ha, chủ yếu là đất trồng cây lâu năm và đất nuôi trồng thủy sản.

  2. Ảnh hưởng đến đời sống người dân: Khoảng 53% hộ dân bị thu hồi đất mất việc làm chính trong nông nghiệp, trong đó 40% chuyển sang làm dịch vụ hoặc lao động tự do. Thu nhập bình quân hộ gia đình tăng trung bình 12% nhờ bồi thường và cơ hội việc làm mới, nhưng vẫn có 28% hộ gặp khó khăn trong ổn định cuộc sống.

  3. Tình hình bồi thường và tái định cư: 85% hộ dân được bồi thường theo quy định, tuy nhiên 15% còn phản ánh mức bồi thường chưa thỏa đáng, gây bức xúc và khiếu kiện. Các chính sách tái định cư chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu về nhà ở và việc làm cho người dân bị thu hồi đất.

  4. Tác động tích cực và tiêu cực: Phát triển Khu kinh tế Vân Đồn đã thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp và dịch vụ, tạo thêm việc làm cho khoảng 5.000 lao động địa phương. Tuy nhiên, cũng gây áp lực lên quỹ đất nông nghiệp, làm giảm diện tích canh tác và ảnh hưởng đến an ninh lương thực địa phương.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân biến động đất đai chủ yếu do thu hồi đất phục vụ các dự án hạ tầng và khu nghỉ dưỡng cao cấp. So với các nghiên cứu về khu kinh tế ven biển khác tại Việt Nam, mức độ chuyển đổi đất nông nghiệp tại Vân Đồn tương đối cao, phản ánh tốc độ phát triển nhanh và quy mô đầu tư lớn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện sự thay đổi diện tích đất theo mục đích sử dụng qua các năm và bảng so sánh thu nhập hộ gia đình trước và sau thu hồi đất.

Tác động tích cực về kinh tế và việc làm phù hợp với lý thuyết phát triển khu kinh tế, tuy nhiên các tác động tiêu cực về xã hội và môi trường cần được quản lý chặt chẽ hơn. So với các khu kinh tế khác, Vân Đồn có lợi thế về tài nguyên thiên nhiên và vị trí địa lý thuận lợi, nhưng cũng đối mặt với thách thức trong việc cân bằng phát triển kinh tế và bảo vệ đất nông nghiệp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và quy hoạch sử dụng đất: Cần rà soát, điều chỉnh quy hoạch sử dụng đất phù hợp với thực tế phát triển, ưu tiên bảo vệ quỹ đất nông nghiệp màu mỡ, hạn chế chuyển đổi đất không hợp lý. Thời gian thực hiện trong 2 năm tới, do UBND tỉnh Quảng Ninh chủ trì phối hợp với các sở ngành.

  2. Hoàn thiện chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư: Xây dựng cơ chế bồi thường minh bạch, công bằng, đảm bảo quyền lợi người dân bị thu hồi đất, đồng thời phát triển các khu tái định cư có hạ tầng đồng bộ, tạo điều kiện ổn định cuộc sống. Thực hiện ngay trong giai đoạn 2024-2025, do Sở Tài nguyên và Môi trường và UBND huyện Vân Đồn phối hợp.

  3. Phát triển chương trình đào tạo nghề và tạo việc làm cho người dân: Tổ chức các lớp đào tạo nghề phù hợp với nhu cầu thị trường lao động, hỗ trợ người dân chuyển đổi nghề nghiệp, nâng cao thu nhập bền vững. Thời gian triển khai trong 3 năm, do Trung tâm Dạy nghề huyện và các tổ chức xã hội thực hiện.

  4. Tăng cường giám sát và đánh giá tác động môi trường, xã hội: Thiết lập hệ thống giám sát liên tục các dự án phát triển khu kinh tế để kịp thời phát hiện và xử lý các tác động tiêu cực đến môi trường và đời sống người dân. Thực hiện thường xuyên, do Sở Tài nguyên và Môi trường và các cơ quan chức năng đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về đất đai và phát triển kinh tế: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chính sách, quy hoạch sử dụng đất và phát triển khu kinh tế phù hợp với thực tiễn địa phương.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý đất đai, phát triển kinh tế vùng ven biển: Tham khảo dữ liệu và phân tích để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu về tác động của khu kinh tế đến sử dụng đất và đời sống người dân.

  3. Nhà đầu tư và doanh nghiệp hoạt động trong khu kinh tế: Hiểu rõ bối cảnh phát triển, các thách thức và cơ hội liên quan đến sử dụng đất và nguồn nhân lực địa phương để hoạch định chiến lược đầu tư hiệu quả.

  4. Người dân và các tổ chức xã hội tại huyện Vân Đồn: Nắm bắt thông tin về tác động của phát triển khu kinh tế đến đời sống, từ đó tham gia đóng góp ý kiến, giám sát và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phát triển Khu kinh tế Vân Đồn đã làm thay đổi diện tích đất nông nghiệp như thế nào?
    Giai đoạn 2017-2019, diện tích đất nông nghiệp giảm khoảng 4,2% do thu hồi đất phục vụ các dự án hạ tầng và khu nghỉ dưỡng. Điều này phản ánh xu hướng chuyển đổi mục đích sử dụng đất nhằm phát triển kinh tế.

  2. Người dân bị thu hồi đất có được bồi thường đầy đủ không?
    Khoảng 85% hộ dân được bồi thường theo quy định, tuy nhiên vẫn còn 15% phản ánh mức bồi thường chưa thỏa đáng, dẫn đến khiếu kiện và bức xúc xã hội. Cần hoàn thiện chính sách để đảm bảo công bằng.

  3. Phát triển khu kinh tế có tạo thêm việc làm cho người dân địa phương không?
    Khu kinh tế Vân Đồn đã tạo thêm việc làm cho khoảng 5.000 lao động địa phương, giúp chuyển dịch cơ cấu lao động từ nông nghiệp sang dịch vụ và công nghiệp, góp phần nâng cao thu nhập.

  4. Những tác động tiêu cực nào cần được khắc phục?
    Tác động tiêu cực gồm giảm diện tích đất nông nghiệp, khó khăn trong ổn định đời sống người dân bị mất đất, ô nhiễm môi trường và áp lực lên hạ tầng xã hội. Giải pháp cần tập trung vào quản lý đất đai và hỗ trợ người dân.

  5. Làm thế nào để người dân thích nghi với sự phát triển của khu kinh tế?
    Cần tổ chức đào tạo nghề, hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp, phát triển các chương trình tái định cư và tạo việc làm bền vững để người dân có thể ổn định cuộc sống và tham gia vào quá trình phát triển kinh tế.

Kết luận

  • Phát triển Khu kinh tế Vân Đồn giai đoạn 2017-2019 đã thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ, đồng thời gây biến động lớn trong sử dụng đất nông nghiệp.
  • Diện tích đất nông nghiệp giảm khoảng 4,2%, với hơn 1.200 ha đất bị thu hồi phục vụ các dự án phát triển.
  • Người dân bị thu hồi đất gặp nhiều khó khăn trong chuyển đổi nghề nghiệp và ổn định đời sống, mặc dù thu nhập bình quân có xu hướng tăng nhờ bồi thường và việc làm mới.
  • Cần hoàn thiện chính sách bồi thường, tái định cư, đào tạo nghề và quản lý sử dụng đất để đảm bảo phát triển bền vững và hài hòa lợi ích các bên.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 2-3 năm tới, đồng thời tiếp tục giám sát, đánh giá tác động để điều chỉnh chính sách phù hợp.

Luận văn cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng trong việc phát triển bền vững Khu kinh tế Vân Đồn, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng đất và cải thiện đời sống người dân địa phương.