Luận Văn Thạc Sĩ Về Chính Thể Việt Nam Qua Các Bản Hiến Pháp

Nghiên cứu chính thể Nhà nước là một vấn đề khó nhưng có ý nghĩa vô cùng to lớn đối với sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Xây dựng hình thức chính thể phải phù hợp với hoàn cảnh của từng Nhà nước. Có như vậy bộ máy Nhà nước mới phát huy hết hiệu quả hoạt động của mình, đem lại những lợi ích to lớn về kinh tế, đảm bảo sự phát triển trên các lĩnh vực chính trị, văn hoá, xã hội của đất nước. Nhìn lại các hình thức chính thể của các Nhà nước trên thế giới, xem xét những ưu điểm và hạn chế của từng hình thức chính thể góp phần không nhỏ trong quá trình xây dựng, hoàn thiện cơ cấu tổ chức bộ máy của đất nước mình.

Luận văn nghiên cứu vấn đề hình thức chính thể của nhà nước qua các bản Hiến pháp Việt Nam từ 1946 nay nhằm nhìn nhận một cách tổng quát nhất các hình thức chính thể nhà nước mà Đảng, Nhà nước ta đã xây dựng, qua đó rút ra những tồn tại và những ưu điểm đã đạt được. Từ đó có định hướng cho sự hoàn thiện, sửa đổi, bổ sung cho những lần xây dựng các bản Hiến pháp sau này. Mục tiêu cụ thể là đưa ra lý thuyết chung nhất về chính thể, các loại hình chính thể trên thế giới và phân tích, làm rõ hình thức chính thể tại Việt Nam qua các bản Hiến pháp từ 1946, Hiến pháp 1959, Hiến pháp 1980, Hiến pháp 1992 đến Hiến pháp 2013.

Về vấn đề này đã có rất nhiều công trình nghiên cứu ra đời, vừa có tính chất phục vụ giảng dạy trong các trường đại học, vừa có tính chất nghiên cứu phục vụ thực tiễn, tiêu biểu như: PGS. TS Nguyễn Đăng Dung (2004), Hình thức của các nhà nước đương đại, Nxb Thế giới, Hà Nội; Đại học Luật Hà Nội (2006), Giáo trình luật hiến pháp Việt Nam, Nxb Tư pháp, Hà Nội; Khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội (2006), Giáo trình Luật Hiến pháp Việt Nam, Nxb Đại học quốc gia, Hà Nội. Những công trình nêu trên đã đưa ra một cách nhìn toàn diện về hình thức chính thể Nhà nước Việt Nam qua các thời kỳ, qua đó chúng ta có cái nhìn khái quát nhất quá trình phát triển bộ máy Nhà nước Việt Nam từ lịch sử đến hiện tại.

Bài luận văn này nghiên cứu vấn đề không phải là mới nhưng lại đưa ra một vấn đề khá mới mẻ hiện nay. Đó hệ thống khái quát hình thức chính thể Nhà nước Việt Nam qua các bản Hiến pháp, đặc biệt là hình thức chính thể nhà nước trong bản Hiến pháp hiện đại vừa có hiệu lực thi hành. Luận văn phân tích rõ hình thức chính thể Nhà nước Việt Nam trong bản Hiến pháp 2013, chỉ ra các điểm mới trong bản Hiến pháp của các cơ quan thực hiện quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Hệ thống một cách khái quát nhất hình thức chính thể nhà nước Việt Nam qua các bản Hiến pháp, luận văn có thể làm tài liệu cho các sinh viên luật hoặc những người yêu thích tìm hiểu bộ môn hiến pháp.

Trong triết học, hình thức và nội dung là một trong sáu cặp phạm trù của phép biện chứng duy vật. Nó phản ánh mối quan hệ qua lại giữa hai mặt của hiện tượng tự nhiên và xã hội. Nếu nội dung là toàn bộ những yếu tố và sự tương tác giữa các yếu tố đó với nhau và với các sự vật và hiện tượng khác, cấu thành nên sự vật và hiện tượng được nghiên cứu thì hình thức là phương thức tồn tại và biểu hiện của nội dung đó và biểu hiện khác nhau của nó, là tổ chức bên trong của nó. Không có hình thức nào lại không chứa đựng nội dung, cũng không có nội dung nào lại không tồn tại trong một hình thức nhất định. Trong mối quan hệ giữa nội dung và hình thức thì nội dung là mặt chủ đạo, năng động quyết định khách thể, còn hình thức là mặt tương đối ổn định của khách thể, thay đổi tuỳ theo sự thay đổi của nội dung. Nhưng hình thức cũng có sự tác động trở lại nội dung.

Hình thức Nhà nước là thuật ngữ chuyên ngành luật Hiến pháp và của một số ngành khoa học xã hội khác nhằm khái quát hoá mô hình Nhà nước thông qua những đặc điểm thể hiện nội dung của các yếu tố cấu thành là các bộ phận tạo ra bộ máy nhà nước và mối quan hệ tác động qua lại giữa chúng với nhau. Hình thức nhà nước được phân tích dưới nhiều lăng kính khác nhau, cho chúng ta các cách hiểu khác nhau về nhà nước. Hình thức chính thể là một dạng của hình thức nhà nước, bên cạnh hình thức cơ cấu lãnh thổ. Khi xác định hình thức chính thể của một quốc gia trước tiên người ta xác định cách thức thành lập nguyên thủ quốc gia, tiếp đến là cách thức thành lập, vị trí, vai trò của các cơ quan Bộ máy nhà nước mà chủ yếu là cơ quan lập pháp và cơ quan hành pháp.

Tuy nhiên sự tiến bộ này cũng phụ thuộc nhiều vào hoàn cảnh kinh tế, chính trị, xã hội nhất định cũng như tương quan trong sự so sánh các giai cấp. Trong lịch sử cũng đã tồn tại những mô hình chính thể mang tên “cộng hòa” như cộng hòa nô lệ, cộng hòa phong kiến nhưng thực chất đó là chuyên chế nô lệ, chuyên chế phong kiến, người dân không những không được hưởng lợi ích gì mà còn bị áp bức, bóc lột. Thuật ngữ “cộng hoà” có nguồn gốc từ thành ngữ Hy Lạp “Respublica est res populi”, có nghĩa là “Nhà nước là công việc của nhân dân”. Mô hình tổ chức Nhà nước này xuất hiện từ thời cổ đại La Mã - Hy Lạp. Nhưng sang đến chế độ chính trị phong kiến nó bị loại dần, mãi đến chế độ chính trị tư bản mới trở thành mô hình phổ biến.

Mô hình chính thể cộng hòa thường chia thành hai loại chính: chính thể cộng hòa đại nghị - là chính thể, ở đó cơ quan lập pháp và hành pháp có sự phụ thuộc vào nhau, phối kết hợp với nhau trong việc thực hiện chức năng nhiệm vụ của cơ quan mình; còn không có sự kết hợp hay phụ thuộc vào nhau là chính thể cộng hòa tổng thống. Ngoài ra còn có hình thức chính thể cộng hòa lưỡng tính. Đây là hình thức tổ chức nhà nước vừa có điểm giống chính thể cộng hòa đại nghị lại vừa có điểm giống chính thể cộng hòa tổng thống. Ngoài ra việc áp dụng nguyên tắc phân chia quyền lực một cách mềm dẻo giữa ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp ở chính thể này góp phần hạn chế sự lạm quyền một cách hiệu quả.

Chính phủ do Thủ tướng đứng đầu sẽ không chịu trách nhiệm trước nguyên thủ quốc gia mà chịu trách nhiệm trước Nghị viện. Nguyên thủ quốc gia trong chính thể này không hình thành bằng con đường “cha truyền con nối” như chính thể quân chủ đại nghị mà bằng con đường bầu cử, do Nghị viện bầu lên. Do vậy Nguyên thủ quốc gia chịu trách nhiệm trước Nghị viện. Chính phủ do Thủ tướng đứng đầu sẽ không chịu trách nhiệm trước Nguyên thủ quốc gia mà chịu trách nhiệm trước Nghị viện. Chính xuất phát từ lý do nguyên thủ quốc gia không do nhân dân bầu lên nên Nguyên thủ quốc gia không có thực quyền dù được Hiến pháp quy định là có thẩm quyền rộng rãi.

Ở tất cả các Bản Hiến pháp của các quốc gia theo hình thức chính thể cộng hòa đại nghị đều ghi nhận Nguyên thủ quốc gia không đứng đầu hành pháp và cũng không là thành viên của hành pháp. Ngoài ra ở các nước theo mô hình chính thể cộng hòa đại nghị hay quân chủ đại nghị đều ghi nhận nguyên tắc “không chịu trách nhiệm” của Nguyên thủ quốc gia. Khoản 1, Điều 90 Hiến pháp Cộng hoà Ý: “Tổng thống nước cộng hoà không phải chịu trách nhiệm về những hành động thực hiện trong quá trình thực thi nghĩa vụ Tổng thống, trừ trường hợp phạm tội phản quốc hoặc vi phạm Hiến pháp”, bên cạnh đó còn có quốc gia vẫn quy định việc chịu trách nhiệm của tổng thống khi thực hiện chức trách của mình trước Quốc hội liên bang như quy định trong Hiến pháp cộng hòa Áo.

Thay vào đó là sự bổ sung của tập tục không thành văn, người đứng đầu cơ quan hành pháp là người được đa số sự ủng hộ của Nghị sĩ trong Nghị viện. Vậy Tổng thống không còn sự lựa chọn nào khác là bầu người đứng đầu của Đảng chiếm đa số ghế trong Nghị trường làm Thủ tướng. Tất cả các phân tích trên đều chứng tỏ rằng Nguyên thủ quốc gia ở chính thể cộng hòa đại nghị là người không có thực quyền. Mọi quyết định của Tổng thống đều có sự đề nghị hay yêu cầu từ phía hành pháp. Vai trò của nguyên thủ quốc gia trong c...