I. Tổng Quan Biện Pháp Khẩn Cấp Tạm Thời Trong Tố Tụng DS
Quyền con người, một quyền thiêng liêng và bất khả xâm phạm, được pháp luật Việt Nam ghi nhận và bảo hộ. Trong tố tụng tại Tòa án, quyền được tham gia tố tụng và bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của các đương sự là một khía cạnh quan trọng của quyền con người. Khi những lợi ích này bị xâm phạm, cần có công cụ pháp lý để bảo vệ. Các công cụ này có thể khác nhau tùy theo tình huống. Đôi khi, đó là công cụ được pháp luật ghi nhận mà chủ thể có thể sử dụng trong trường hợp cấp bách để bảo vệ quyền lợi của mình. Khi tham gia vào các quan hệ dân sự, thương mại, lao động, tranh chấp về quyền lợi là điều khó tránh khỏi. Việc theo đuổi quyền lợi cá nhân có thể dẫn đến việc cố tình lẩn tránh pháp luật, xâm hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể khác. Đây là nguyên nhân dẫn đến việc Tòa án gặp không ít trường hợp đương sự có hành vi hủy hoại, xâm phạm chứng cứ, làm hư hại tài sản tranh chấp, tẩu tán, chuyển nhượng tài sản tranh chấp, thay đổi hiện trạng tài sản đang tranh chấp. Điều này gây thiệt hại cho quyền lợi của chủ thể khác hoặc làm cho bản án của Tòa án không thể thi hành được trên thực tế. Do vậy, đương sự cần được trao quyền yêu cầu Tòa án kịp thời áp dụng các biện pháp cần thiết nhằm đáp ứng những nhu cầu cấp bách, bảo đảm quyền lợi hoặc bảo đảm cho việc xét xử và thi hành án dân sự có hiệu quả. Các biện pháp này được gọi là biện pháp khẩn cấp tạm thời.
1.1. Khái Niệm Biện Pháp Khẩn Cấp Tạm Thời BPKCTT
Vậy, xét về bản chất, biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng dân sự là biện pháp như thế nào và có tính chất đặc trưng gì? Qua nghiên cứu lý luận, khái niệm về biện pháp khẩn cấp tạm thời đã được đề cập trong các giáo trình về tố tụng dân sự của trường Đại học Luật Hà Nội qua các thời kỳ và Giáo trình Luật Tố tụng dân sự của Học Viện tư pháp. Theo Giáo trình luật tố tụng dân sự Việt Nam - Trường Đại học pháp lý Hà Nội 1991 "Những biện pháp khẩn cấp tạm thời là những biện pháp được thi hành theo quyết định của tòa trước khi vụ án dân sự được giải quyết để đáp ứng yêu cầu cấp bách của đương sự hoặc để bảo vệ bằng chứng" [24]. Như vậy, khái niệm này đã chỉ ra được mục đích của việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời là để đáp ứng yêu cầu cấp bách của đương sự hoặc để bảo vệ bằng chứng và việc yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời chỉ được thực hiện trước khi vụ án dân sự được giải quyết.
1.2. Mục Đích Áp Dụng Biện Pháp Khẩn Cấp Tạm Thời
Giáo trình luật tố tụng dân sự Việt Nam - Trường Đại học Luật Hà Nội năm 1998, đã cụ thể hơn về thời điểm Toà án có thể áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Theo đó, biện pháp khẩn cấp tạm thời được áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án và trước khi mở phiên tòa: "Biện pháp khẩn cấp tạm thời là những biện pháp mà Toà án có thể quyết định áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án, trước khi mở phiên tòa nhằm giải quyết nhu cầu cấp bách của đương sự hoặc để bảo vệ bằng chứng" [1]. Sau khi Bộ luật Tố tụng dân sự ra đời, trên cơ sở các quy định của Bộ luật này các nhà nghiên cứu đã đưa ra một khái niệm mới về biện pháp khẩn cấp tạm thời cho phù hợp hơn với thực tiễn. Theo đó, "Biện pháp khẩn cấp tạm thời là biện pháp Toà án quyết định áp dụng trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự nhằm giải quyết nhu cầu cấp bách của đương sự, bảo toàn tình trạng tài sản, bảo vệ bằng chứng hoặc bảo đảm việc thi hành án" [2].
II. Căn Cứ Áp Dụng Biện Pháp Khẩn Cấp Tạm Thời Theo BLTTDS
Khái niệm về biện pháp khẩn cấp tạm thời đã được tu chỉnh cho phù hợp hơn trên cơ sở thay đổi vị trí của các thuật ngữ và bổ sung thêm mục đích của việc áp dụng. Theo đó, "Biện pháp khẩn cấp tạm thời là biện pháp Toà án quyết định áp dụng trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự nhằm giải quyết nhu cầu cấp bách của đương sự, bảo vệ bằng chứng, bảo toàn tình trạng tài sản tránh gây thiệt hại không thể khắc phục được hoặc bảo đảm việc thi hành án" [3]. Có thể coi đây là một khái niệm khá đầy đủ, hợp lý và phù hợp hơn với thực tiễn áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời. Khái niệm này đã chỉ rõ biện pháp khẩn cấp tạm thời không chỉ được áp dụng trong các vụ án dân sự mà còn được áp dụng trong cả các việc dân sự và đương sự có thể yêu cầu Toà án áp dụng biện pháp này trong suốt quá trình giải quyết vụ việc dân sự. Tác giả Tưởng Duy Lượng trong cuốn sách về "Pháp luật tố tụng dân sự và thực tiễn xét xử", xuất bản năm 2009 cũng đã đưa ra định nghĩa về biện pháp khẩn cấp tạm thời như sau:
2.1. Thời Điểm Áp Dụng Biện Pháp Khẩn Cấp Tạm Thời
Biện pháp khẩn cấp tạm thời là biện pháp Tòa án quyết định áp dụng trước khi thụ lý hoặc trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự nhằm giải quyết nhu cầu cấp bách của đương sự, bảo vệ bằng chứng, bảo toàn tài sản tranh chấp, tránh gây thiệt hại không thể khắc phục được hoặc bảo đảm việc thi hành án [9]. Định nghĩa này đã chỉ rõ hơn về thời điểm áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng dân sự. Có thể thấy rằng, các khái niệm trên đã đề cập đến những đặc điểm cơ bản của biện pháp khẩn cấp tạm thời, cũng như mục đích của việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự.
2.2. Tính Độc Lập Tương Đối Của BPKCTT Với Vụ Án
Tuy nhiên, xét về lý luận và thực tiễn để bảo vệ có hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, trong một số trường hợp biện pháp khẩn cấp tạm thời có thể được Toà án áp dụng trước khi thụ lý vụ việc dân sự hoặc được áp dụng một cách độc lập với vụ việc dân sự tại Toà án. Chẳng hạn, việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong trường hợp khẩn cấp hoặc trong quá trình Trọng tài thương mại giải quyết các tranh chấp thương mại. Từ các phân tích trên, kế thừa công trình nghiên cứu của những người đi trước, tác giả mạnh dạn đưa ra khái niê ̣m mới về biện pháp khẩn cấp tạm thời với điểm nhấn về thời điểm áp dụng và tính độc lập tương đối của biện pháp này với vụ án như sau: Biện pháp khẩn cấp tạm thời là biện pháp do Toà án quyết định trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự hoặc được áp dụng độc lập với vụ việc đó nhằm đáp ứng nhu cầu cấp bách của đương sự, bảo toàn tình trạng tài sản, bảo vệ chứng cứ hoặc bảo đảm cho việc thi hành án dân sự.
III. Tính Chất Khẩn Cấp và Tạm Thời Của Biện Pháp Khẩn Cấp
Xét về tính chất, biện pháp khẩn cấp tạm thời là biện pháp có đồng thời hai tính chất là tính khẩn cấp và tính tạm thời: Tính khẩn cấp của biện pháp khẩn cấp tạm thời xuất phát từ chính mục đích của việc áp dụng các biện pháp cần thiết. Việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời là nhằm đáp ứng yêu cầu cấp bách của đương sự hoặc bảo vệ bằng chứng, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình xét xử và thi hành án sau này. Vì thế, trong trường hợp khẩn cấp nếu Toà án không áp dụng kịp thời các biện pháp cần thiết có thể dẫn đến những thiệt hại nghiêm trọng không thể khắc phục được đối với một bên đương sự hoặc gây trở ngại cho việc giải quyết chính xác vụ việc và cho quá trình thi hành án.
3.1. Tình Thế Khẩn Cấp và Yêu Cầu Áp Dụng Nhanh Chóng
Tình thế khẩn cấp được thiết lập khi quyền lợi của một bên đương sự đang bị đe dọa, đang trong tình thế cấp bách hoặc khi chứng cứ đang có nguy cơ bị tiêu hủy, tài sản tranh chấp có nguy cơ bị tẩu tán. Tình thế khẩn cấp này đòi hỏi các biện pháp cần thiết phải được áp dụng ngay trong một thời hạn hợp lý để có thể giải quyết nhanh chóng, kịp thời yêu cầu của đương sự, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của họ. Toà án phải xem xét và ra quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong một thời gian ngắn, đồng thời quyết định cũng phải được thi hành ngay nếu không sẽ không con ý nghĩa trên thực tế nữa. Ví dụ: Nếu bị đơn có hành vi tẩu tán, hủy hoại tài sản đang tranh chấp thì theo yêu cầu của nguyên đơn, Toà án phải ra ngay quyết định áp dụng biện pháp kê biên tài sản đang tranh chấp để tránh việc tẩu tán, hủy hoại tài sản đó và quyết định này phải được thi hành ngay.
3.2. Tính Thận Trọng Khi Áp Dụng Biện Pháp Khẩn Cấp
Sự chậm trễ trong việc ra quyết định kê biên có thể dẫn tới việc tẩu tán, hủy hoại tài sản gây thiệt hại cho quyền lợi hợp pháp của nguyên đơn. Như vậy, tính khẩn cấp trong việc áp dụng các biện pháp cần thiết đòi hỏi Toà án phải quyết định một cách rất nhanh chóng về việc áp dụng hay không áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của đương sự có yêu cầu. Tuy nhiên, việc quyết định một cách quá vội vàng các biện pháp khẩn cấp cũng có nguy cơ gây thiệt hại cho quyền lợi hợp pháp của người bị áp dụng biện pháp này và những người có quyền lợi liên quan đến biện pháp được áp dụng. Do đó, khi áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đòi hỏi Toà án phải rất thận trọng và thực hiện đúng quy định của pháp luật.
IV. Cơ Chế Bảo Đảm Quyền Lợi Khi Áp Dụng BPKCTT Sai Luật
Bên cạnh đó, các nhà làm luật cũng phải thiết lập những cơ chế cần thiết để bảo đảm quyền lợi của những người liên quan tới biện pháp được áp dụng như: buộc người yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp thực hiện biện pháp bảo đảm; trách nhiệm bồi thường khi việc áp dụng biện pháp khẩn cấp không đúng gây thiệt hại cho người khác; quyền khiếu nại, kiến nghị về việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Tính chất tạm thời là tính chất thứ hai của biện pháp khẩn cấp tạm thời và là tính chất cần thiết để đảm bảo quyền lợi hợp pháp của các bên đương sự, đảm bảo biện pháp được áp dụng là đúng đắn, cần thiết và đúng pháp luật.
4.1. Quyết Định Về BPKCTT Không Phải Quyết Định Cuối Cùng
Tính chất này thể hiện ở chỗ quyết định về biện pháp khẩn cấp tạm thời không phải là quyết định về việc giải quyết nội dung vụ việc dân sự mà nó chỉ là một quyết định về tố tụng nhằm tạm thời giải quyết những vấn đề nảy sinh trước khi Toà án có quyết định chính thức và cuối cùng về quyền và nghĩa vụ của đương sự trong vụ việc dân sự đó. Biện pháp khẩn cấp tạm thời thực ra chỉ là một giải pháp tình thế, nó không tồn tại vĩnh viễn mà chỉ có thể tồn tại trong một khoảng thời gian nhất định và có thể bị thay đổi, hủy bỏ theo ý chí của người yêu cầu hoặc của Toà án giải quyết vụ việc.
4.2. Thay Đổi Bổ Sung Hủy Bỏ Biện Pháp Khẩn Cấp Tạm Thời
Nếu lý do của việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời không còn nữa như điều kiện, hoàn cảnh của đương sự thay đổi, các hành vi xâm phạm, hủy hoại tài sản đã chấm dứt, một bên đã thực hiện nghĩa vụ của mình thì theo yêu cầu của đương sự Toà án phải quyết định thay đổi, bổ sung hoặc hủy bỏ biện pháp khẩn cấp tạm thời đã được áp dụng. Như vậy, hai tính chất của biện pháp khẩn cấp tạm thời có mối liên quan mật...
