Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu đối mặt với đại dịch Covid-19, dịch bệnh trở thành một vấn đề thời đại có ảnh hưởng sâu rộng đến mọi mặt của đời sống xã hội. Tại Việt Nam, từ năm 1986 đến nay, văn học đặc biệt là văn xuôi đã phản ánh sinh động các khía cạnh của dịch bệnh, không chỉ như một hiện tượng y tế mà còn là biểu hiện của mối quan hệ phức tạp giữa con người và môi trường tự nhiên, xã hội. Theo ước tính, dịch bệnh không chỉ gây ra những tổn thất về sức khỏe mà còn làm thay đổi nhận thức và hành vi của con người trong các mối quan hệ xã hội và với thiên nhiên. Luận văn tập trung nghiên cứu đề tài dịch bệnh trong văn xuôi Việt Nam sau năm 1986 dưới góc nhìn phê bình sinh thái, nhằm làm rõ các biểu hiện và giá trị của các tác phẩm văn học về đề tài này, đồng thời khẳng định vai trò của phê bình sinh thái trong việc phân tích và đánh giá văn học hiện đại.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các tác phẩm văn xuôi tiêu biểu được xuất bản từ năm 1986 đến nay, với trọng tâm là các sáng tác của những nhà văn như Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Quang Thiều, và nhiều tác giả khác. Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là phân tích cảm hứng sinh thái và cảm quan đạo đức sinh thái trong các tác phẩm, đồng thời khảo sát phương thức thể hiện dịch bệnh qua ngôn ngữ, giọng điệu, màu sắc và hình tượng. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao nhận thức về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, đồng thời thúc đẩy trách nhiệm xã hội và ý thức bảo vệ môi trường thông qua văn học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng lý thuyết phê bình sinh thái làm nền tảng chính để phân tích các tác phẩm văn học về đề tài dịch bệnh. Phê bình sinh thái được hiểu là khoa học nghiên cứu mối quan hệ mật thiết giữa con người và tự nhiên, trong đó tự nhiên được đặt làm trung tâm, bao gồm cả sinh thái tự nhiên và sinh thái nhân văn. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của văn học trong việc phản ánh và can thiệp vào các vấn đề môi trường, đồng thời đề cao trách nhiệm bảo vệ tự nhiên khỏi sự tàn phá.

Hai khái niệm chính được khai thác là cảm hứng sinh thái và cảm quan đạo đức sinh thái. Cảm hứng sinh thái thể hiện qua sự phản tư về mối quan hệ giữa con người với tự nhiên và xã hội, nỗi bất an sinh thái, và ý thức trách nhiệm bảo vệ môi trường. Cảm quan đạo đức sinh thái tập trung vào các giá trị đạo đức mới trong cách ứng xử của con người với thiên nhiên, nhấn mạnh sự hài hòa và cộng sinh.

Ngoài ra, luận văn còn sử dụng các mô hình nghiên cứu liên ngành, kết hợp sinh học, tâm lý học và xã hội học để có cái nhìn toàn diện về đề tài dịch bệnh trong văn học. Phương pháp phân tích văn bản được áp dụng để khai thác ngôn ngữ, giọng điệu, màu sắc và hình tượng trong các tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là các tác phẩm văn xuôi tiêu biểu về đề tài dịch bệnh được xuất bản từ năm 1986 đến nay, gồm khoảng 24 tác phẩm của nhiều tác giả khác nhau. Cỡ mẫu nghiên cứu được lựa chọn dựa trên tính đại diện và sự đa dạng về thể loại, phong cách và nội dung.

Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn mẫu có chủ đích, nhằm tập trung vào các tác phẩm có giá trị nghệ thuật và phản ánh sâu sắc vấn đề dịch bệnh dưới góc nhìn sinh thái. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp phân tích nội dung kết hợp với so sánh, đối chiếu giữa các tác phẩm để làm rõ các biểu hiện và đặc điểm chung cũng như sự khác biệt trong cách thể hiện đề tài.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ năm 2023 đến đầu năm 2024, bao gồm các bước thu thập tài liệu, phân tích lý thuyết, khảo sát tác phẩm, tổng hợp kết quả và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cảm hứng sinh thái trong văn xuôi về dịch bệnh: Các tác phẩm phản ánh sâu sắc cảm hứng phản tư sinh thái, thể hiện qua sự suy ngẫm về mối quan hệ giữa con người với tự nhiên và xã hội. Ví dụ, trong tác phẩm Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư, nỗi bất an sinh thái được thể hiện rõ qua hình ảnh thiên nhiên bị tàn phá và con người chịu ảnh hưởng nặng nề. Tỷ lệ tác phẩm có biểu hiện cảm hứng này chiếm khoảng 70%.

  2. Cảm quan đạo đức sinh thái: Văn học đương đại đã xây dựng những hình mẫu nhân cách mới, đề cao sự tôn trọng và bảo vệ thiên nhiên. Khoảng 65% tác phẩm nghiên cứu thể hiện rõ trách nhiệm đạo đức của con người trước thiên nhiên, như trong Chuyện ngõ nghèo của Nguyễn Xuân Khánh.

  3. Phương thức thể hiện dịch bệnh qua ngôn ngữ và giọng điệu: Ngôn ngữ miêu tả giàu tính tạo hình, kết hợp với giọng điệu phê phán, thương cảm và triết lý, giúp tái hiện sinh động dịch bệnh. Ví dụ, tác phẩm Nhật kí Covid và những chuyện chưa kể của Ngô Đức Hùng sử dụng ngôn ngữ khoa học hiện đại kết hợp giọng điệu tự vấn, tạo nên hiệu quả biểu đạt sâu sắc.

  4. Tái hiện dịch bệnh qua màu sắc và hình tượng: Màu sắc ám ảnh và hình tượng biểu tượng được sử dụng phổ biến để nhấn mạnh sự mong manh và dễ tổn thương của môi trường sinh thái. Khoảng 60% tác phẩm có sử dụng các biểu tượng này, như trong Mắc kẹt ~ 122+ ngày ở Mỹ vì Covid-19 của Phương Thu Thủy.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các biểu hiện trên xuất phát từ sự thay đổi nhận thức xã hội về dịch bệnh và môi trường sau năm 1986, đặc biệt là tác động của đại dịch Covid-19 như một cú hích thúc đẩy sự quan tâm sâu sắc hơn đến đề tài này. So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã mở rộng phạm vi phân tích bằng cách kết hợp cảm hứng sinh thái và cảm quan đạo đức sinh thái, đồng thời làm rõ phương thức thể hiện đa dạng trong văn học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ các tác phẩm có biểu hiện cảm hứng sinh thái, cảm quan đạo đức sinh thái và các phương thức thể hiện khác nhau, giúp minh họa rõ nét sự phong phú và đa dạng của đề tài dịch bệnh trong văn xuôi Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của phê bình sinh thái trong việc nâng cao giá trị nhận thức và nghệ thuật của các tác phẩm, đồng thời góp phần thúc đẩy ý thức bảo vệ môi trường và trách nhiệm xã hội trong cộng đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nghiên cứu phê bình sinh thái trong các cơ sở giáo dục đại học: Động từ hành động là "phát triển", mục tiêu là nâng cao nhận thức và năng lực nghiên cứu về phê bình sinh thái, thời gian thực hiện trong 3 năm tới, chủ thể thực hiện là các trường đại học và viện nghiên cứu văn học.

  2. Khuyến khích các nhà văn khai thác sâu sắc đề tài dịch bệnh dưới góc nhìn sinh thái: Động từ hành động là "khuyến khích", mục tiêu tăng số lượng và chất lượng tác phẩm văn học về dịch bệnh, thời gian 5 năm, chủ thể là Hội Nhà văn và các tổ chức văn học nghệ thuật.

  3. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm liên ngành về văn học và sinh thái học: Động từ hành động là "tổ chức", nhằm thúc đẩy sự giao lưu, hợp tác giữa các ngành khoa học và nghệ thuật, thời gian định kỳ hàng năm, chủ thể là các viện nghiên cứu và trường đại học.

  4. Phát triển các chương trình truyền thông nâng cao ý thức cộng đồng về mối quan hệ giữa dịch bệnh và môi trường: Động từ hành động là "triển khai", mục tiêu nâng cao nhận thức xã hội, thời gian 2 năm, chủ thể là các cơ quan truyền thông và tổ chức phi chính phủ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn học và phê bình sinh thái: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích sâu sắc về phê bình sinh thái trong văn học Việt Nam, giúp mở rộng hiểu biết và phát triển nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Nhà văn và biên kịch: Tài liệu giúp các tác giả hiểu rõ hơn về cách khai thác đề tài dịch bệnh dưới góc nhìn sinh thái, từ đó sáng tạo các tác phẩm có chiều sâu nghệ thuật và ý nghĩa xã hội.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về văn học đương đại và phê bình sinh thái.

  4. Các tổ chức và cá nhân hoạt động trong lĩnh vực môi trường và y tế công cộng: Nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về vai trò của văn học trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng về dịch bệnh và bảo vệ môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phê bình sinh thái là gì và tại sao nó quan trọng trong nghiên cứu văn học?
    Phê bình sinh thái là khoa học nghiên cứu mối quan hệ giữa con người và tự nhiên trong văn học, giúp hiểu sâu sắc hơn về cách văn học phản ánh và tác động đến các vấn đề môi trường. Ví dụ, nó giúp phân tích cách các tác phẩm thể hiện sự tổn thương của thiên nhiên do con người gây ra.

  2. Tại sao đề tài dịch bệnh được quan tâm trong văn xuôi Việt Nam sau 1986?
    Dịch bệnh là hiện tượng xã hội và sinh thái có ảnh hưởng lớn, đặc biệt sau đại dịch Covid-19, đã làm thay đổi nhận thức và hành vi của con người. Văn học phản ánh những thay đổi này, góp phần nâng cao ý thức cộng đồng.

  3. Các phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp phân tích nội dung, so sánh đối chiếu, kết hợp với nghiên cứu liên ngành như sinh học và tâm lý học để có cái nhìn toàn diện về đề tài dịch bệnh trong văn học.

  4. Cảm hứng sinh thái và cảm quan đạo đức sinh thái khác nhau như thế nào?
    Cảm hứng sinh thái là sự phản tư về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, còn cảm quan đạo đức sinh thái là nhận thức và trách nhiệm đạo đức trong cách ứng xử với môi trường. Cả hai đều góp phần làm sâu sắc thêm giá trị nhân văn của tác phẩm.

  5. Luận văn có thể ứng dụng như thế nào trong thực tiễn?
    Nghiên cứu giúp các nhà văn, nhà nghiên cứu và các tổ chức môi trường phát triển các chương trình giáo dục, sáng tác và truyền thông nhằm nâng cao ý thức bảo vệ môi trường và phòng chống dịch bệnh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ các biểu hiện phong phú của đề tài dịch bệnh trong văn xuôi Việt Nam sau 1986 dưới góc nhìn phê bình sinh thái, tập trung vào cảm hứng sinh thái và cảm quan đạo đức sinh thái.
  • Phương thức thể hiện dịch bệnh qua ngôn ngữ, giọng điệu, màu sắc và hình tượng được phân tích chi tiết, góp phần nâng cao giá trị nghệ thuật và nhân văn của các tác phẩm.
  • Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của phê bình sinh thái trong việc phân tích và đánh giá văn học hiện đại, đồng thời thúc đẩy ý thức bảo vệ môi trường và trách nhiệm xã hội.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển nghiên cứu, đào tạo và truyền thông nhằm nâng cao nhận thức về mối quan hệ giữa dịch bệnh và môi trường trong văn học và xã hội.
  • Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho nhà nghiên cứu, nhà văn, giảng viên, sinh viên và các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực văn học, môi trường và y tế công cộng.

Next steps: Tiếp tục mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và phát triển các chương trình đào tạo phê bình sinh thái.

Call-to-action: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và sáng tác văn học tích cực khai thác đề tài dịch bệnh dưới góc nhìn sinh thái để góp phần nâng cao nhận thức xã hội và bảo vệ môi trường.