Tổng quan nghiên cứu

Tiêm chủng trẻ em là một trong những biện pháp y tế dự phòng quan trọng nhằm giảm tỷ lệ mắc và tử vong do các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm. Tại Việt Nam, chương trình tiêm chủng mở rộng (TCMR) đã được triển khai từ năm 1981 và đạt được nhiều thành tựu nổi bật như duy trì tỷ lệ tiêm chủng đầy đủ trên 90% cho trẻ dưới 1 tuổi, thanh toán bệnh bại liệt và loại trừ uốn ván sơ sinh. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, sự xuất hiện của các thông tin trái chiều, đặc biệt trên mạng xã hội, đã ảnh hưởng tiêu cực đến nhận thức và hành vi tiêm chủng của phụ huynh, gây ra tâm lý hoang mang, trì hoãn tiêm chủng đúng lịch. Tại thành phố Hồ Chí Minh, nơi có mật độ dân cư cao và đa dạng về kinh tế xã hội, việc lựa chọn giữa vaccine trong chương trình TCMR miễn phí và vaccine dịch vụ có trả phí đang trở thành vấn đề đáng quan tâm.

Nghiên cứu nhằm đánh giá tác động của các loại hình truyền thông đến nhận thức và hành vi tiêm chủng của phụ huynh có con nhỏ dưới 2 tuổi tại thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 7/2016 đến tháng 4/2017. Mục tiêu cụ thể bao gồm đánh giá ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế xã hội và các kênh truyền thông chính thức, không chính thức đến nhận thức và lựa chọn vaccine của phụ huynh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc thiết kế các chính sách truyền thông hiệu quả, góp phần nâng cao tỷ lệ tiêm chủng đúng lịch, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phòng chống dịch bệnh truyền nhiễm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: Thuyết Hành vi dự định (TPB) và lý thuyết truyền thông. TPB, phát triển từ lý thuyết hành động hợp lý, cho rằng hành vi của con người được dự báo bởi xu hướng hành vi, chịu ảnh hưởng bởi thái độ, ảnh hưởng xã hội và kiểm soát hành vi cảm nhận. Trong bối cảnh tiêm chủng, thái độ tích cực, sự ủng hộ xã hội và cảm nhận về khả năng thực hiện tiêm chủng sẽ thúc đẩy hành vi tiêm chủng đúng lịch.

Lý thuyết truyền thông nhấn mạnh quá trình chia sẻ thông tin giữa nguồn phát và người nhận qua các kênh truyền thông khác nhau. Các yếu tố cơ bản gồm nguồn thông tin, thông điệp, kênh truyền thông, người nhận, phản hồi và nhiễu. Truyền thông có chức năng giám sát xã hội, tạo sự tương quan giữa các bộ phận xã hội, truyền tải văn hóa và giải trí. Trong lĩnh vực y tế, truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức, định hướng hành vi và tạo niềm tin cho cộng đồng.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là: nhận thức về tiêm chủng (được đo bằng khả năng trả lời đúng các câu hỏi về vaccine và tiêm chủng), hành vi lựa chọn vaccine (vaccine dịch vụ có trả phí hoặc vaccine trong chương trình TCMR miễn phí), và các loại hình truyền thông (truyền thông từ cơ sở y tế và chương trình TCMR, truyền thông chính thức như báo chí, truyền hình, và truyền thông không chính thức như mạng xã hội, cộng đồng).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp cắt ngang với cỡ mẫu 452 phụ huynh có con dưới 24 tháng tuổi tại thành phố Hồ Chí Minh và một số tỉnh lân cận. Mẫu được chọn thuận tiện tại Viện Pasteur, các trường mẫu giáo và qua khảo sát trực tuyến. Dữ liệu được thu thập bằng bảng câu hỏi gồm 22 câu hỏi, bao gồm các thang đo định tính, tỷ lệ và Likert để đánh giá nhận thức, hành vi và mức độ tiếp nhận truyền thông.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Stata 12 với các phương pháp thống kê mô tả và hồi quy Probit nhằm đánh giá tác động của các yếu tố kinh tế xã hội và các loại hình truyền thông đến nhận thức và hành vi lựa chọn vaccine. Các biến độc lập gồm tuổi, trình độ học vấn, nghề nghiệp, thu nhập, số con, số tháng tuổi của trẻ và nơi tiêm chủng; biến phụ thuộc là nhận thức về tiêm chủng và lựa chọn vaccine dịch vụ hoặc TCMR. Khoảng tin cậy được sử dụng là 90%, 95% và 99% để đảm bảo độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm kinh tế xã hội và lựa chọn vaccine: Phần lớn phụ huynh (69,91%) thuộc nhóm tuổi 26-35, trình độ học vấn từ cấp 3 đến đại học chiếm 62,39%, nghề nghiệp chủ yếu là cán bộ công chức (62,17%) và thu nhập từ 5 đến 15 triệu đồng/tháng (61,95%). Phụ huynh có thu nhập cao trên 15 triệu đồng/tháng có xu hướng lựa chọn vaccine dịch vụ cao hơn (69%), trong khi nhóm thu nhập thấp dưới 5 triệu đồng ưu tiên vaccine trong chương trình TCMR. Đối tượng có trình độ học vấn thấp (dưới cấp 3) thích chọn vaccine TCMR (65%), còn nhóm trình độ trung bình và cao có xu hướng chọn vaccine dịch vụ hoặc cả hai.

  2. Số con và độ tuổi trẻ ảnh hưởng đến lựa chọn vaccine: Phụ huynh có một con chiếm 60,18%, trẻ chủ yếu trong độ tuổi 12-24 tháng. Trẻ nhỏ dưới 6 tháng được ưu tiên lựa chọn vaccine dịch vụ, tỷ lệ này giảm dần khi trẻ lớn hơn. Phụ huynh có nhiều con hơn (trên 2 con) có xu hướng chọn vaccine trong chương trình TCMR.

  3. Nguồn truyền thông và nhận thức: 61,06% phụ huynh tiếp nhận thông tin từ cơ sở y tế và chương trình TCMR, 30,08% từ truyền thông không chính thức (mạng xã hội, cộng đồng), và chỉ 14,4% từ truyền thông chính thức (báo chí, truyền hình). Chỉ 31% phụ huynh có nhận thức đạt yêu cầu về tiêm chủng (trả lời đúng ít nhất 9/16 câu hỏi). Trong số những người có nhận thức đúng, 59,3% tiếp nhận thông tin từ cán bộ y tế, 31,4% từ truyền thông không chính thức và 11,4% từ truyền thông chính thức.

  4. Chất lượng truyền thông: Phụ huynh đánh giá truyền thông từ cơ sở y tế và chương trình TCMR có chất lượng tốt hơn (67% đánh giá mức 5) so với truyền thông không chính thức (28%). Tỷ lệ phụ huynh tin tưởng vào truyền thông chính thức thấp hơn, chỉ khoảng 6% đánh giá không đạt yêu cầu.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy các yếu tố kinh tế xã hội như thu nhập, trình độ học vấn và số con ảnh hưởng rõ rệt đến hành vi lựa chọn vaccine của phụ huynh. Phụ huynh có thu nhập và trình độ cao có xu hướng chọn vaccine dịch vụ nhằm đảm bảo chất lượng và an toàn, trong khi nhóm thu nhập thấp ưu tiên vaccine miễn phí trong chương trình TCMR. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về ảnh hưởng của kinh tế xã hội đến hành vi tiêm chủng.

Nguồn truyền thông từ cơ sở y tế và chương trình TCMR vẫn là kênh chính và được tin cậy nhất, góp phần nâng cao nhận thức đúng về tiêm chủng. Tuy nhiên, sự lan truyền thông tin không chính thức trên mạng xã hội và cộng đồng cũng có ảnh hưởng đáng kể, đôi khi gây hoang mang do thiếu kiểm chứng. Điều này phản ánh thực trạng truyền thông đa chiều hiện nay, đòi hỏi các cơ quan y tế cần tăng cường kiểm soát và cung cấp thông tin chính xác, kịp thời.

Việc chỉ có 31% phụ huynh có nhận thức đạt yêu cầu cho thấy cần nâng cao hiệu quả truyền thông giáo dục sức khỏe, đặc biệt là đối tượng có trình độ học vấn thấp và thu nhập thấp. Các biểu đồ và bảng số liệu minh họa rõ sự phân bố nhận thức và lựa chọn vaccine theo nhóm kinh tế xã hội, giúp xác định nhóm đối tượng cần tập trung truyền thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông chính thức từ cơ sở y tế: Cơ quan y tế cần đẩy mạnh các hoạt động truyền thông trực tiếp tại các điểm tiêm chủng, sử dụng sổ tiêm chủng, tờ rơi, băng rôn và loa phát thanh để cung cấp thông tin chính xác, minh bạch về lợi ích và rủi ro của vaccine. Mục tiêu nâng tỷ lệ nhận thức đạt yêu cầu lên trên 50% trong vòng 1 năm.

  2. Phát triển chiến lược truyền thông đa kênh: Kết hợp truyền thông chính thức với mạng xã hội và cộng đồng để kiểm soát thông tin sai lệch, đồng thời tạo diễn đàn trao đổi giữa chuyên gia y tế và phụ huynh. Thực hiện trong 6 tháng tới với sự phối hợp của Bộ Y tế và các tổ chức truyền thông.

  3. Đào tạo nhân viên y tế về kỹ năng giao tiếp: Nâng cao năng lực cán bộ y tế trong việc giải đáp thắc mắc, xử lý lo ngại của phụ huynh về vaccine, đặc biệt là nhóm phụ huynh do dự hoặc có nhận thức chưa đúng. Triển khai đào tạo định kỳ hàng năm tại các cơ sở y tế.

  4. Hỗ trợ nhóm phụ huynh có thu nhập thấp và trình độ học vấn thấp: Thiết kế các chương trình truyền thông phù hợp, dễ hiểu, sử dụng ngôn ngữ đơn giản và hình ảnh minh họa để nâng cao nhận thức và khuyến khích tiêm chủng đúng lịch. Thực hiện trong vòng 12 tháng tại các khu vực có tỷ lệ tiêm chủng thấp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý y tế và chính sách: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng và điều chỉnh các chính sách truyền thông, nâng cao hiệu quả chương trình tiêm chủng mở rộng, đặc biệt tại các đô thị lớn như TP. Hồ Chí Minh.

  2. Nhân viên y tế và cán bộ truyền thông: Áp dụng các khuyến nghị về kỹ năng giao tiếp và lựa chọn kênh truyền thông phù hợp để cải thiện tương tác với phụ huynh, tăng cường niềm tin và nhận thức đúng về vaccine.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng: Tham khảo để thiết kế các chương trình truyền thông sức khỏe cộng đồng, phối hợp với cơ quan y tế nhằm giảm thiểu thông tin sai lệch và tăng cường sự tham gia của người dân.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kinh tế phát triển, y tế công cộng: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn và mô hình phân tích tác động truyền thông đến hành vi tiêm chủng, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về truyền thông sức khỏe và hành vi tiêu dùng dịch vụ y tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Truyền thông có ảnh hưởng như thế nào đến hành vi tiêm chủng của phụ huynh?
    Truyền thông chính thức từ cơ sở y tế giúp nâng cao nhận thức đúng về lợi ích và rủi ro của vaccine, từ đó thúc đẩy hành vi tiêm chủng đúng lịch. Ngược lại, thông tin sai lệch trên mạng xã hội có thể gây hoang mang, trì hoãn hoặc từ chối tiêm chủng.

  2. Yếu tố kinh tế xã hội nào ảnh hưởng nhiều nhất đến lựa chọn vaccine?
    Thu nhập và trình độ học vấn là hai yếu tố quan trọng nhất. Phụ huynh có thu nhập cao và trình độ học vấn cao thường chọn vaccine dịch vụ có trả phí, trong khi nhóm thu nhập thấp ưu tiên vaccine miễn phí trong chương trình TCMR.

  3. Tỷ lệ nhận thức đúng về tiêm chủng của phụ huynh hiện nay ra sao?
    Khoảng 31% phụ huynh có nhận thức đạt yêu cầu về tiêm chủng, tức trả lời đúng ít nhất 9/16 câu hỏi liên quan đến vaccine và tiêm chủng.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả truyền thông về tiêm chủng?
    Cần kết hợp truyền thông chính thức từ cơ sở y tế với các kênh truyền thông đa dạng, đào tạo nhân viên y tế về kỹ năng giao tiếp, đồng thời kiểm soát và phản bác thông tin sai lệch trên mạng xã hội.

  5. Phụ huynh nên tìm kiếm thông tin tiêm chủng ở đâu để đảm bảo chính xác?
    Nguồn tin cậy nhất là từ cán bộ y tế và các chương trình tiêm chủng chính thức. Phụ huynh nên ưu tiên tham khảo thông tin từ các cơ sở y tế, Bộ Y tế và các trang web chính thống, hạn chế tin tưởng các thông tin chưa được kiểm chứng trên mạng xã hội.

Kết luận

  • Truyền thông từ cơ sở y tế và chương trình TCMR là kênh chính và được tin cậy nhất trong việc nâng cao nhận thức và ảnh hưởng đến hành vi tiêm chủng của phụ huynh tại TP. Hồ Chí Minh.
  • Các yếu tố kinh tế xã hội như thu nhập, trình độ học vấn và số con có tác động rõ rệt đến lựa chọn vaccine dịch vụ hay vaccine trong chương trình TCMR.
  • Tỷ lệ phụ huynh có nhận thức đúng về tiêm chủng còn thấp, chỉ khoảng 31%, cho thấy cần tăng cường truyền thông giáo dục sức khỏe.
  • Truyền thông không chính thức trên mạng xã hội có ảnh hưởng lớn nhưng tiềm ẩn nguy cơ lan truyền thông tin sai lệch, gây hoang mang cho phụ huynh.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào phát triển chiến lược truyền thông đa kênh, đào tạo nhân viên y tế và hỗ trợ nhóm phụ huynh có thu nhập thấp để nâng cao tỷ lệ tiêm chủng đúng lịch.

Hành động ngay: Các cơ quan y tế và truyền thông cần phối hợp triển khai các giải pháp truyền thông hiệu quả nhằm bảo vệ sức khỏe trẻ em và cộng đồng, đồng thời giảm thiểu các rủi ro dịch bệnh do tiêm chủng không đầy đủ.