Tổng quan nghiên cứu

Việc nuôi con nuôi là một chế định pháp luật quan trọng nhằm xác lập quan hệ cha mẹ và con giữa người nhận nuôi và người được nhận làm con nuôi, góp phần bảo vệ quyền lợi của trẻ em và tạo dựng mái ấm gia đình. Theo số liệu thống kê, Việt Nam đã có nhiều quy định pháp luật về nuôi con nuôi, đặc biệt là Luật Nuôi con nuôi năm 2010, song vẫn còn tồn tại nhiều bất cập trong việc chấm dứt và hủy việc nuôi con nuôi. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích các quy định pháp luật hiện hành về chấm dứt nuôi con nuôi tại Việt Nam, so sánh với pháp luật một số quốc gia như Trung Quốc và Hoa Kỳ, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật phù hợp với thực tiễn và bảo vệ tốt hơn quyền lợi các bên liên quan.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật Việt Nam từ năm 1986 đến 2024, đồng thời khảo sát pháp luật nước ngoài tại Trung Quốc và Hoa Kỳ – những quốc gia có số lượng nuôi con nuôi lớn và có hệ thống pháp luật phát triển về lĩnh vực này. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao hiệu quả quản lý và bảo vệ quyền lợi của người nhận nuôi, người được nhận nuôi và các cơ quan chức năng, đồng thời hỗ trợ phát triển chính sách xã hội liên quan đến trẻ em và gia đình.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp lý về quan hệ nhân thân và quyền dân sự, trong đó có:

  • Lý thuyết về hành vi pháp lý: Việc nuôi con nuôi được xem là hành vi pháp lý xác lập quan hệ cha mẹ – con, có thể phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt dựa trên ý chí của các chủ thể.
  • Mô hình bảo vệ quyền trẻ em: Dựa trên Công ước Liên hợp quốc về quyền trẻ em, nhấn mạnh quyền được sống trong môi trường gia đình an toàn, yêu thương và phát triển toàn diện.
  • Khái niệm chấm dứt và hủy nuôi con nuôi: Phân biệt rõ ràng giữa việc chấm dứt nuôi con nuôi (kết thúc quan hệ pháp lý đã được xác lập) và hủy nuôi con nuôi (vô hiệu hóa quan hệ do vi phạm điều kiện hoặc thủ tục).

Các khái niệm chính bao gồm: con nuôi, nuôi con nuôi, chấm dứt nuôi con nuôi, hủy nuôi con nuôi, quyền và nghĩa vụ của các bên, căn cứ chấm dứt, thẩm quyền giải quyết, hệ quả pháp lý.

Phương pháp nghiên cứu

  • Phân tích và tổng hợp: Thu thập, hệ thống hóa các quy định pháp luật Việt Nam và quốc tế liên quan đến nuôi con nuôi, chấm dứt và hủy nuôi con nuôi.
  • Phân tích án lệ và bản án: Nghiên cứu các vụ việc thực tiễn tại Tòa án Việt Nam để đánh giá hiệu quả áp dụng pháp luật và phát hiện bất cập.
  • So sánh pháp luật: Đối chiếu quy định của Việt Nam với Trung Quốc và Hoa Kỳ nhằm rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất hoàn thiện.
  • Nguồn dữ liệu: Văn bản pháp luật (Luật Nuôi con nuôi 2010, Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, Bộ luật Dân sự 2015, Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015), án lệ 61/2023/AL, các báo cáo ngành và tài liệu học thuật.
  • Cỡ mẫu: Nghiên cứu trên toàn bộ các văn bản pháp luật liên quan và hơn 10 án lệ, vụ việc tiêu biểu.
  • Timeline nghiên cứu: Từ năm 1986 đến 2024, tập trung phân tích các quy định hiện hành và thực tiễn áp dụng trong 5 năm gần đây.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Căn cứ chấm dứt nuôi con nuôi tại Việt Nam được quy định rõ ràng nhưng còn bất cập: Luật Nuôi con nuôi 2010 quy định 9 căn cứ chấm dứt, bao gồm tự nguyện chấm dứt khi con nuôi đã thành niên, hành vi ngược đãi, lợi dụng, giả mạo giấy tờ, phân biệt đối xử, vi phạm pháp luật dân số, lợi dụng chính sách ưu đãi, cấm nhận nuôi trong phạm vi quan hệ huyết thống gần. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng còn sai sót như vụ việc chấm dứt nuôi con nuôi khi con nuôi chưa thành niên theo khoản 1 Điều 25 Luật Nuôi con nuôi 2010, dẫn đến án lệ 61/2023/AL được ban hành để bổ sung quy định này.

  2. Thẩm quyền giải quyết thuộc về Tòa án nhân dân cấp huyện hoặc cấp tỉnh tùy trường hợp: Theo Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015, yêu cầu chấm dứt nuôi con nuôi thuộc thẩm quyền Tòa án nhân dân cấp huyện, trừ trường hợp có yếu tố nước ngoài hoặc tranh chấp phức tạp thì thuộc thẩm quyền cấp tỉnh.

  3. Pháp luật nước ngoài có quy định về hủy bỏ nuôi con nuôi (annulment) khác biệt với chấm dứt nuôi con nuôi (termination): Trung Quốc và Hoa Kỳ cho phép hủy bỏ việc nuôi con nuôi trong trường hợp vi phạm điều kiện hoặc thủ tục, hoặc khi mối quan hệ không còn vì lợi ích tốt nhất của trẻ. Trung Quốc quy định con nuôi đã thành niên phải hỗ trợ cha mẹ nuôi khi họ mất khả năng lao động, trong khi Hoa Kỳ cho phép hủy bỏ lệnh nhận con nuôi dựa trên lợi ích tốt nhất của trẻ và sự thay đổi hoàn cảnh.

  4. Hệ quả pháp lý sau khi chấm dứt nuôi con nuôi tại Việt Nam tương tự Trung Quốc nhưng khác biệt về quyền tài sản: Việt Nam quy định quyền và nghĩa vụ giữa cha mẹ nuôi và con nuôi chấm dứt, quyền nhân thân được khôi phục với cha mẹ đẻ. Trung Quốc bổ sung quy định con nuôi thành niên phải hỗ trợ cha mẹ nuôi khi cần thiết, đồng thời có thể yêu cầu bồi thường chi phí nuôi dưỡng nếu quan hệ bị chấm dứt do hành vi ngược đãi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân các bất cập trong quy định chấm dứt nuôi con nuôi tại Việt Nam xuất phát từ việc pháp luật chưa có quy định riêng về hủy nuôi con nuôi, dẫn đến khó khăn trong xử lý các trường hợp vi phạm điều kiện hoặc thủ tục đăng ký. So với Trung Quốc và Hoa Kỳ, Việt Nam chưa có cơ chế giám sát sau nhận con nuôi để phát hiện kịp thời các vi phạm, cũng như chưa quy định rõ ràng về quyền và nghĩa vụ tài sản sau khi chấm dứt.

Việc áp dụng án lệ 61/2023/AL thể hiện sự tiến bộ trong thực tiễn xét xử, tôn trọng ý chí của các bên và lợi ích tốt nhất của trẻ em. Tuy nhiên, cần có quy định pháp luật rõ ràng hơn để tránh mâu thuẫn và sai sót trong áp dụng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh các căn cứ chấm dứt nuôi con nuôi giữa Việt Nam, Trung Quốc và Hoa Kỳ, cũng như bảng tổng hợp các chủ thể có quyền yêu cầu và thẩm quyền giải quyết tại từng quốc gia. Điều này giúp minh họa sự khác biệt và điểm tương đồng trong pháp luật.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chế định hủy nuôi con nuôi trong Luật Nuôi con nuôi: Quy định rõ các trường hợp vi phạm điều kiện, thủ tục đăng ký nuôi con nuôi dẫn đến việc hủy bỏ quan hệ nuôi con nuôi, nhằm bảo vệ quyền lợi của người được nhận nuôi và đảm bảo tính pháp lý minh bạch. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Tư pháp phối hợp với Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội.

  2. Hoàn thiện quy định về căn cứ chấm dứt nuôi con nuôi, bổ sung quy định về chấm dứt khi con nuôi chưa thành niên có sự đồng thuận của các bên: Cụ thể hóa nội dung án lệ 61/2023/AL vào luật để tránh sai sót trong áp dụng. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Quốc hội và Tòa án nhân dân tối cao.

  3. Thiết lập cơ chế giám sát sau nhận con nuôi: Cơ quan chức năng cần theo dõi, đánh giá điều kiện sống và nuôi dưỡng của con nuôi để phát hiện sớm các vi phạm, từ đó có biện pháp xử lý kịp thời. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Sở Lao động – Thương binh và Xã hội các tỉnh, thành phố.

  4. Đào tạo, tập huấn nâng cao năng lực cho cán bộ Tòa án và cơ quan đăng ký nuôi con nuôi: Đảm bảo hiểu biết đầy đủ về quy định pháp luật, án lệ và thực tiễn để áp dụng chính xác, nhất quán. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ pháp luật và Tòa án nhân dân: Nâng cao hiểu biết về quy định pháp luật và thực tiễn xét xử liên quan đến chấm dứt và hủy nuôi con nuôi, hỗ trợ giải quyết các vụ việc dân sự liên quan.

  2. Nhà lập pháp và cơ quan quản lý nhà nước: Tham khảo để hoàn thiện chính sách, pháp luật về nuôi con nuôi, bảo vệ quyền lợi trẻ em và gia đình.

  3. Các tổ chức xã hội và bảo vệ quyền trẻ em: Hiểu rõ cơ sở pháp lý để hỗ trợ, tư vấn và bảo vệ quyền lợi của trẻ em trong các trường hợp chấm dứt hoặc hủy nuôi con nuôi.

  4. Người nhận nuôi và người được nhận nuôi: Nắm bắt quyền và nghĩa vụ, cũng như các quy định pháp luật liên quan để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình trong quan hệ nuôi con nuôi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chấm dứt nuôi con nuôi là gì?
    Chấm dứt nuôi con nuôi là việc kết thúc quan hệ pháp lý cha mẹ nuôi – con nuôi do Tòa án quyết định khi có căn cứ theo quy định pháp luật, ví dụ như khi con nuôi đã thành niên và các bên tự nguyện chấm dứt hoặc có hành vi vi phạm nghiêm trọng.

  2. Ai có quyền yêu cầu chấm dứt nuôi con nuôi?
    Người có quyền gồm cha mẹ nuôi, con nuôi đã thành niên, cha mẹ đẻ hoặc người giám hộ của con nuôi, cơ quan lao động – thương binh và xã hội, và Hội liên hiệp phụ nữ.

  3. Pháp luật Việt Nam có quy định về hủy nuôi con nuôi không?
    Hiện nay, pháp luật Việt Nam chưa có quy định riêng về hủy nuôi con nuôi, đây là một bất cập so với nhiều quốc gia khác. Luận văn đề xuất xây dựng chế định này để xử lý các trường hợp vi phạm điều kiện hoặc thủ tục đăng ký.

  4. Pháp luật nước ngoài quy định thế nào về chấm dứt nuôi con nuôi?
    Trung Quốc và Hoa Kỳ cho phép chấm dứt hoặc hủy bỏ nuôi con nuôi dựa trên sự đồng thuận của các bên hoặc khi có vi phạm nghiêm trọng, đồng thời có quy định về quyền và nghĩa vụ tài sản sau khi chấm dứt.

  5. Làm thế nào để bảo vệ quyền lợi của trẻ em khi chấm dứt nuôi con nuôi?
    Cần tôn trọng ý chí của trẻ, đảm bảo môi trường phát triển tốt nhất, đồng thời có cơ chế giám sát và xử lý kịp thời các hành vi ngược đãi, bỏ rơi hoặc vi phạm quyền trẻ em trong quan hệ nuôi con nuôi.

Kết luận

  • Luật Nuôi con nuôi 2010 và các văn bản liên quan đã quy định căn cứ, thẩm quyền và hệ quả pháp lý của việc chấm dứt nuôi con nuôi, tuy nhiên còn tồn tại một số bất cập cần khắc phục.
  • Án lệ 61/2023/AL là bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện pháp luật và thực tiễn xét xử về chấm dứt nuôi con nuôi khi con nuôi chưa thành niên.
  • So sánh với pháp luật Trung Quốc và Hoa Kỳ cho thấy Việt Nam cần xây dựng chế định hủy nuôi con nuôi để xử lý các trường hợp vi phạm điều kiện hoặc thủ tục đăng ký.
  • Cơ chế giám sát sau nhận con nuôi và đào tạo cán bộ pháp luật là những giải pháp thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và bảo vệ quyền lợi các bên.
  • Tiếp tục nghiên cứu, đề xuất sửa đổi, bổ sung pháp luật trong thời gian tới là cần thiết để đảm bảo quyền lợi tốt nhất cho trẻ em và các bên liên quan trong quan hệ nuôi con nuôi.

Call to action: Các cơ quan chức năng, nhà nghiên cứu và thực tiễn pháp luật cần phối hợp triển khai các đề xuất nhằm hoàn thiện pháp luật nuôi con nuôi, bảo vệ quyền trẻ em và phát triển xã hội bền vững.