I. Tổng Quan Về Bảo Đảm Tranh Tụng Trong Xét Xử Sơ Thẩm
Tranh tụng không chỉ là thành tựu pháp lý, mà còn là thành tựu của sự phát triển tư tưởng văn minh nhân loại. Tranh tụng là nguyên tắc và cơ chế tố tụng hiệu quả, đảm bảo Tòa án xác định sự thật khách quan, giải quyết đúng đắn, bảo vệ quyền lợi các bên. Hiện nay, có nhiều quan điểm khác nhau về tranh tụng. Theo từ điển Tiếng Việt, “tranh tụng” là “sự kiện cáo nhau”. Xét về bản chất, tranh tụng là cuộc đấu giữa bên buộc tội và bên bị buộc tội, mà giai đoạn đương đầu tại Tòa án là trung tâm. Theo đúng nghĩa, tranh tụng là việc bên buộc tội cố gắng thuyết phục Tòa án tin bị cáo có tội, còn bên bị buộc tội bác bỏ lời buộc tội. Điều đáng lưu ý là Luật sư của bị cáo phải bảo vệ thân chủ bằng mọi giá. Theo Từ điển luật học, “tranh tụng” là các hoạt động tố tụng được thực hiện bởi các bên tham gia tố tụng có quyền bình đẳng với nhau trong việc thu thập, đưa ra chứng cứ để bảo vệ các quan điểm và lợi ích của mình, phản bác lại các quan điểm và lợi ích của phía đối lập.
1.1. Khái Niệm Tranh Tụng Trong Tố Tụng Hình Sự
Tranh tụng tại phiên tòa là những hoạt động tố tụng được tiến hành tại phiên tòa xét xử bởi hai bên tham gia tố tụng, nhằm bảo vệ ý kiến, luận điểm của mỗi bên và bác bỏ ý kiến, luận điểm của bên kia, dưới sự điều khiển, quyết định của Tòa án với vai trò trung gian, trọng tài. Vấn đề tranh tụng vẫn còn có nhiều quan điểm, nhận thức khác nhau. Đến nay, chúng ta chưa có văn bản quy phạm pháp luật nào quy định cụ thể thế nào là “tranh tụng”. Bản chất và mục đích yêu cầu của tranh tụng là quá trình xác định sự thật khách quan về vụ án, bảo đảm các phán quyết là đúng đắn và chính xác.
1.2. Bản Chất Của Bảo Đảm Tranh Tụng Trong Xét Xử
Bảo đảm tranh tụng nhằm bảo vệ quyền lợi của các bên tham gia tố tụng không thể thực hiện được khi chỉ có một bên nào đó hoặc chỉ có một bên nào đó hoặc chỉ có cơ quan chức năng phát hiện có tội phạm; bảo đảm cho các bên có thể chủ động dùng các phương tiện pháp luật cho phép để thu nhập và xuất trình chứng cứ chứng minh cho quan điểm của mình, chủ động xác định các vấn đề cần tìm hiểu, cần phải làm rõ để thuyết phục Tòa án. Tranh tụng tạo điều kiện và cơ hội ngang nhau cho các bên trình bày quan điểm, lý lẽ và phần tranh luận của mình tại phiên tòa.
II. Vai Trò Của Tòa Án Trong Bảo Đảm Tranh Tụng Sơ Thẩm
Tòa án là chủ thể bảo đảm tranh tụng trong xét xử, bảo đảm cho bên buộc tội và bên gỡ tội các điều kiện tốt nhất để tranh tụng. Hệ tố tụng tranh tụng được xây dựng và vận hành trên cơ sở áp dụng triệt để nguyên tắc tranh tụng. Theo nguyên tắc này thì trong TTHS luôn tồn tại ba chức năng cơ bản là buộc tội, bào chữa và xét xử. Ba chức năng này đan quyện qua lại với nhau và trong sự thống nhất của mình, chúng bảo đảm cho việc giải quyết vụ án. Thiếu một trong ba chức năng nêu trên, tranh tụng trong TTHS sẽ không còn đầy đủ ý nghĩa của nó.
2.1. Các Giai Đoạn Của Tranh Tụng Trong Tố Tụng Hình Sự
Có ý kiến cho rằng quá trình tranh tụng bắt đầu không chỉ từ giai đoạn khởi tố vụ án mà cả các giai đoạn trước khởi tố và quá trình này sẽ kết thúc khi vụ án được xét xử xong (xét xử sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm), thậm chí quá trình này lại còn được tiếp tục trong một số trường hợp khi bản án bị Tòa án cấp trên hủy để tiến hành điều tra, truy tố, xét xử lại. Những người đồng tình với ý kiến này cho rằng: “Tranh tụng là một quá trình xác định sự thật khách quan về vụ án đồng thời cũng là phương tiện để đạt được mục đích và nhiệm vụ đặt ra của tố tụng hình sự”.
2.2. Tranh Tụng Tại Phiên Tòa Xét Xử Sơ Thẩm
Tác giả cho rằng quan điểm này chưa có đầy đủ cơ sở để thuyết phục. Bởi lẽ việc tranh tụng trong điều kiện mà ở đó chỉ có chủ thể của hai bên buộc tội và bào chữa tham gia, các chức năng buộc tội và bào chữa mới chỉ được hai bên thực hiện một cách đơn phương theo ý chí chủ quan của mình là phiến diện, không chính thức… Quá trình tranh tụng ở đây còn thiếu một chủ thể giữ vai trò quyết định đó là Tòa án với chức năng xét xử. Theo tác giả, mặc dù tranh tụng xuất hiện ở nhiều giai đoạn khác nhau của quá trình tiến hành tố tụng. Tuy nhiên tranh tụng chỉ thực sự được tiến hành đầy đủ và rõ nét nhất là khi có sự hiện diện đầy đủ các bên buộc tội, bên bào chữa dưới sự kiểm tra, giám sát của Tòa án…
III. Quy Định Pháp Luật Về Bảo Đảm Tranh Tụng Trước 2015
Trước năm 2015, pháp luật Việt Nam đã có những quy định nhất định về bảo đảm tranh tụng, tuy nhiên chưa được thể hiện một cách rõ ràng và toàn diện như BLTTHS năm 2015. Các quy định rải rác trong các văn bản pháp luật khác nhau, chủ yếu tập trung vào việc bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo và quyền của người tham gia tố tụng khác. Tuy nhiên, nguyên tắc tranh tụng chưa được chính thức ghi nhận trong luật.
3.1. Quyền Bào Chữa Của Bị Can Bị Cáo Trước 2015
Pháp luật trước năm 2015 đã quy định về quyền của bị can, bị cáo được tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa. Điều này thể hiện sự quan tâm đến việc bảo vệ quyền lợi của người bị buộc tội, tạo cơ sở cho việc tranh tụng tại phiên tòa. Tuy nhiên, việc thực hiện quyền này còn gặp nhiều khó khăn do thiếu các quy định cụ thể và cơ chế bảo đảm hiệu quả.
3.2. Vai Trò Của Luật Sư Trong Tố Tụng Trước 2015
Luật sư đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo. Tuy nhiên, vai trò của luật sư trước năm 2015 còn hạn chế do các quy định pháp luật chưa đầy đủ và sự phối hợp giữa luật sư và các cơ quan tiến hành tố tụng chưa thực sự hiệu quả.
IV. BLTTHS 2015 Bước Tiến Về Bảo Đảm Tranh Tụng Sơ Thẩm
BLTTHS năm 2015 đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc bảo đảm tranh tụng trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Điều 26 BLTTHS năm 2015 chính thức ghi nhận nguyên tắc “tranh tụng trong xét xử được bảo đảm”. Đây là một trong các điểm mới quan trọng, đánh dấu bước ngoặt trong công tác xét xử, nâng cao chất lượng của quá trình TTHS, xác định sự thật vụ án, đảm bảo tốt nhất yếu tố công bằng, khách quan trong xét xử và bảo vệ tốt hơn quyền con người, quyền công dân.
4.1. Nguyên Tắc Tranh Tụng Được Ghi Nhận Trong BLTTHS 2015
Việc ghi nhận nguyên tắc tranh tụng trong BLTTHS 2015 là cơ sở pháp lý quan trọng để bảo đảm quyền của các bên tham gia tố tụng được trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ và phản bác lại các luận điểm của phía đối lập. Điều này góp phần nâng cao tính minh bạch, công bằng và khách quan của quá trình xét xử.
4.2. Các Quy Định Cụ Thể Về Bảo Đảm Tranh Tụng Trong BLTTHS 2015
BLTTHS năm 2015 bổ sung nhiều quy định cụ thể nhằm bảo đảm tranh tụng trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, như quy định về quyền thu thập chứng cứ của luật sư, quyền được biết, trình bày ý kiến, tranh luận tại phiên tòa của các bên tham gia tố tụng. Các quy định này tạo điều kiện thuận lợi hơn cho việc thực hiện quyền tranh tụng của các bên.
V. Thực Tiễn Bảo Đảm Tranh Tụng Tại Huyện Văn Lâm Hưng Yên
Thực tiễn bảo đảm tranh tụng trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên cho thấy có những chuyển biến tích cực sau khi BLTTHS năm 2015 có hiệu lực. Số lượng vụ án có luật sư tham gia tăng lên, các phiên tòa xét xử diễn ra công khai, minh bạch hơn. Tuy nhiên, vẫn còn một số hạn chế cần khắc phục.
5.1. Số Liệu Thống Kê Về Tranh Tụng Tại Tòa Án Huyện Văn Lâm
Số liệu thống kê cho thấy số lượng vụ án có luật sư tham gia tại Tòa án huyện Văn Lâm tăng lên sau năm 2015. Điều này cho thấy nhận thức của người dân về quyền được bào chữa và vai trò của luật sư trong việc bảo vệ quyền lợi của họ đã được nâng cao.
5.2. Đánh Giá Ưu Điểm Và Hạn Chế Về Bảo Đảm Tranh Tụng
Ưu điểm: Các phiên tòa xét xử diễn ra công khai, minh bạch hơn, tạo điều kiện cho các bên tham gia tố tụng được trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ. Hạn chế: Trình độ, kỹ năng của một số người tiến hành tố tụng còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng tranh tụng. Cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ cho việc tranh tụng còn thiếu thốn.
VI. Giải Pháp Nâng Cao Bảo Đảm Tranh Tụng Tại Văn Lâm
Để nâng cao hiệu quả bảo đảm tranh tụng trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp về hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực của người tiến hành tố tụng và tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật.
6.1. Hoàn Thiện Pháp Luật Về Bảo Đảm Tranh Tụng
Cần tiếp tục rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật về bảo đảm tranh tụng, bảo đảm tính đồng bộ, khả thi và phù hợp với thực tiễn. Đặc biệt, cần quy định cụ thể về quyền thu thập chứng cứ của luật sư, quyền được biết thông tin, tài liệu liên quan đến vụ án của các bên tham gia tố tụng.
6.2. Nâng Cao Năng Lực Của Người Tiến Hành Tố Tụng
Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ, kỹ năng cho thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, đặc biệt là kỹ năng điều hành phiên tòa, kỹ năng tranh tụng, kỹ năng thu thập, đánh giá chứng cứ. Đồng thời, cần có cơ chế kiểm tra, giám sát chặt chẽ hoạt động của người tiến hành tố tụng, bảo đảm tính khách quan, công bằng trong quá trình giải quyết vụ án.
