Kinh nghiệm của Trung Quốc trong giải quyết tranh chấp WTO và bài học cho Việt Nam

• Tác giả: Dang Thi Trang
• Người hướng dẫn: Dr. Nguyen Binh Minh
• Trường học: Foreign Trade University
• Chuyên ngành: International Trade Policy and Law
• Đề tài: Kinh Nghiệm Của Trung Quốc Trong Giải Quyết Tranh Chấp WTO Và Bài Học Cho Việt Nam
• Loại tài liệu: master thesis
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hanoi

• REASSURANCE
• ACKNOWLEDGEMENT
• TABLE OF CONTENT
• 1. CHAPTER 1: MECHANISM OF DISPUTE RESOLUTION IN WTO
• 1.1. Definition of Dispute resolution
• 1.2. Procedure of Dispute Settlement Mechanism
• 1.3. WTO Dispute Mechanism with the participation of third party
• 1.4. Overview of WTO dispute settlement mechanism
• 2. CHAPTER 2: CHINA’S EXPERIENCES IN DEALING WITH DISPUTE RESOLUTION UNDER WTO
• 2.1. Overview about China’s economy and policy
• 2.2. China’s economy and policy
• 2.3. Overview of China in dispute resolution under WTO
• 2.4. China’s experience in dealing with WTO dispute resolution as a complaint
• 2.4.1. China’s experience in dealing with WTO dispute resolution as a complaint in “Acceptance” period
• 2.4.2. China’s experience in dealing with WTO dispute resolution as a complaint in “Consolidation” period
• 2.4.3. China’s experience in dealing with WTO dispute resolution as a complaint in “Activation” period
• 2.5. China’s experience in dealing with WTO dispute resolution as a respondence
• 2.5.1. China’s experience when being the respondence during the “Acceptance” period
• 2.5.2. China’s experience when being the respondence during the “Consolidation” period and “Activation” period
• 2.6. China’s experience in dealing with WTO dispute resolution as a third party
• 2.7. Experiences from China in dealing with WTO dispute resolution
• 2.7.1. China’s characteristics in dealing with WTO dispute resolution
• 2.7.2. Experiences from China in dealing with WTO dispute resolution
• 3. CHAPTER 3: LESSONS FOR VIETNAM IN DEALING WITH WTO DISPUTE RESOLUTION
• 3.1. Overview about Vietnam’s economy after WTO accession
• 3.2. Vietnam participates in WTO dispute resolution
• 3.3. Vietnam in dealing with WTO dispute resolution as complaint
• 3.4. Vietnam in dealing with WTO dispute resolution as a respondence
• 3.5. Vietnam in dealing with WTO dispute resolution as a third party
• 3.6. Advantages and challenges of Vietnam in WTO disputes resolution after WTO accession
• 3.7. Lessons for Vietnam when joining WTO Dispute Resolution
• LIST OF REFERENCES
• APPENDIX 01: CHINA INVOLVING IN WTO DISPUTE SETTLEMENT AS COMPLAINT
• APPENDIX 02: US – CHINA TRADE WAR
• APPENDIX 03: VIETNAM INVOLVING IN WTO DISPUTE SETTLEMENT AS THIRD PARTY

I. Cơ chế giải quyết tranh chấp trong WTO

Cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO là một phần quan trọng trong hệ thống thương mại đa phương. Nó được thiết lập để bảo vệ quyền lợi và nghĩa vụ của các thành viên trong thương mại quốc tế. Theo quy định của DSU, cơ chế này nhằm đạt được giải pháp tích cực cho các tranh chấp, ưu tiên các giải pháp được các bên đồng thuận. Điều này tạo ra sự ổn định và dự đoán trong hệ thống thương mại toàn cầu. Cơ chế này yêu cầu tất cả các thành viên tham gia vào quy trình giải quyết tranh chấp, không có lựa chọn nào khác. Điều này tạo ra sự khác biệt và hiệu quả so với các cơ chế truyền thống trước đây. DSB, cơ quan giải quyết tranh chấp, có quyền thành lập các Ban, giám sát việc thực hiện các quyết định và khuyến nghị giải quyết tranh chấp. Quy trình này không chỉ bảo vệ quyền lợi của các thành viên mà còn giúp duy trì trật tự trong thương mại quốc tế.

1.1. Định nghĩa về giải quyết tranh chấp

Giải quyết tranh chấp là một quá trình nhằm xử lý các xung đột phát sinh giữa các thành viên WTO khi một quốc gia áp dụng các biện pháp thương mại mà các thành viên khác cho là vi phạm các thỏa thuận của WTO. Cơ chế này không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi của các thành viên mà còn tạo ra một môi trường thương mại công bằng và minh bạch. Theo quy định của WTO, các quyết định của DSB được thông qua theo nguyên tắc đồng thuận, điều này có nghĩa là rất khó để một quyết định bị bác bỏ. Điều này giúp tăng cường tính hiệu quả và tính khả thi của cơ chế giải quyết tranh chấp trong WTO.

II. Kinh nghiệm của Trung Quốc trong giải quyết tranh chấp WTO

Trung Quốc đã có những bước tiến đáng kể trong việc sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO. Từ khi gia nhập WTO vào năm 2001, Trung Quốc đã tham gia vào nhiều vụ tranh chấp, cả với tư cách là nguyên đơn và bị đơn. Kinh nghiệm của Trung Quốc cho thấy sự chuyển mình từ một thành viên thụ động sang một người chơi chủ động trong hệ thống giải quyết tranh chấp. Trung Quốc đã học hỏi từ các vụ tranh chấp trước đó, từ đó phát triển các chiến lược hiệu quả để bảo vệ quyền lợi thương mại của mình. Việc tham gia vào các vụ tranh chấp không chỉ giúp Trung Quốc bảo vệ quyền lợi mà còn tạo cơ hội để họ định hình các quy tắc thương mại quốc tế. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc tham gia tích cực vào cơ chế giải quyết tranh chấp để bảo vệ lợi ích quốc gia.

2.1. Trung Quốc với tư cách là nguyên đơn

Trung Quốc đã sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO để bảo vệ quyền lợi của mình trong nhiều vụ kiện. Trong giai đoạn đầu, Trung Quốc chủ yếu tham gia với tư cách là nguyên đơn, khiếu nại các biện pháp thương mại của các quốc gia khác mà họ cho là vi phạm các quy định của WTO. Qua các vụ kiện này, Trung Quốc đã học hỏi được nhiều kinh nghiệm quý báu về cách thức hoạt động của cơ chế giải quyết tranh chấp, từ đó cải thiện khả năng tham gia của mình trong các vụ kiện sau này. Sự chủ động này đã giúp Trung Quốc khẳng định vị thế của mình trong thương mại quốc tế.

III. Bài học cho Việt Nam trong giải quyết tranh chấp WTO

Việt Nam có thể học hỏi nhiều từ kinh nghiệm của Trung Quốc trong việc sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO. Sau khi gia nhập WTO, Việt Nam đã bắt đầu tham gia vào các vụ tranh chấp, nhưng kinh nghiệm còn hạn chế. Việc tham gia như một bên thứ ba trong các vụ kiện sẽ giúp Việt Nam tích lũy kinh nghiệm và hiểu rõ hơn về quy trình giải quyết tranh chấp. Bài học từ Trung Quốc cho thấy rằng việc chủ động tham gia vào cơ chế này không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi mà còn tạo cơ hội để định hình các quy tắc thương mại. Việt Nam cần xây dựng một chiến lược rõ ràng để nâng cao năng lực và khả năng tham gia vào cơ chế giải quyết tranh chấp, từ đó bảo vệ tốt hơn quyền lợi của mình trong thương mại quốc tế.

3.1. Việt Nam tham gia vào cơ chế giải quyết tranh chấp

Việt Nam đã bắt đầu tham gia vào cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO, nhưng còn nhiều thách thức. Việc tham gia như một nguyên đơn hay bị đơn yêu cầu Việt Nam phải có đủ nguồn lực và kinh nghiệm. Hơn nữa, việc tham gia như một bên thứ ba cũng rất quan trọng, vì điều này không chỉ giúp Việt Nam học hỏi mà còn tạo cơ hội để bảo vệ quyền lợi của mình. Bài học từ Trung Quốc cho thấy rằng việc tích cực tham gia vào cơ chế này là cần thiết để nâng cao khả năng bảo vệ quyền lợi thương mại của quốc gia.

Tổng quan nghiên cứu

Từ khi thành lập vào năm 1995, Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) đã trở thành nền tảng pháp lý quan trọng trong điều chỉnh thương mại quốc tế với 164 thành viên và hơn 500 vụ tranh chấp được đưa ra giải quyết. Cơ chế giải quyết tranh chấp (Dispute Settlement Mechanism - DSM) của WTO được xem là công cụ hiệu quả bảo vệ quyền lợi các quốc gia thành viên trong thương mại đa phương. Trung Quốc gia nhập WTO năm 2001 và nhanh chóng trở thành một trong những thành viên tích cực nhất trong việc sử dụng DSM, với 231 vụ tranh chấp tham gia, trong đó 20 vụ là nguyên đơn, 43 vụ là bị đơn và 168 vụ là bên thứ ba. Trong khi đó, Việt Nam sau 12 năm gia nhập WTO mới bắt đầu sử dụng DSM để bảo vệ lợi ích thương mại, với vụ kiện đầu tiên gửi đến Mỹ năm 2010 liên quan đến biện pháp chống bán phá giá tôm đông lạnh.

Nghiên cứu nhằm phân tích kinh nghiệm của Trung Quốc trong việc xử lý tranh chấp tại WTO qua ba giai đoạn: chấp nhận, củng cố và kích hoạt, từ đó rút ra bài học cho Việt Nam nhằm nâng cao năng lực tham gia DSM. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các vụ tranh chấp có sự tham gia của Trung Quốc và Việt Nam trong giai đoạn 2001-2019, với mục tiêu đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng DSM của Việt Nam, góp phần bảo vệ quyền lợi quốc gia trong thương mại quốc tế. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu và đối mặt với nhiều thách thức trong thương mại quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về cơ chế giải quyết tranh chấp quốc tế, đặc biệt là:

• Lý thuyết về cơ chế giải quyết tranh chấp đa phương: Nhấn mạnh vai trò của WTO DSM trong việc cung cấp khung pháp lý và quy trình minh bạch, công bằng để giải quyết tranh chấp thương mại, thay thế cho các biện pháp đơn phương và không chính thức.
• Mô hình ba giai đoạn phát triển năng lực tham gia DSM của Trung Quốc (Acceptance, Consolidation, Activation): Mô tả quá trình chuyển đổi từ thành viên mới thiếu kinh nghiệm sang người sử dụng chủ động và hiệu quả DSM.
• Khái niệm “aggressive legalism”: Trung Quốc sử dụng DSM như một công cụ vừa để bảo vệ (khi là nguyên đơn) vừa để tấn công (khi là bị đơn) nhằm thúc đẩy lợi ích thương mại quốc gia.
• Khái niệm vai trò bên thứ ba trong DSM: Tham gia với tư cách bên thứ ba giúp các quốc gia tích lũy kinh nghiệm, theo dõi các vụ tranh chấp có liên quan và bảo vệ lợi ích gián tiếp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích định tính kết hợp với thu thập số liệu thực tiễn:

• Nguồn dữ liệu: Tổng hợp từ báo cáo chính thức của WTO, các vụ tranh chấp có sự tham gia của Trung Quốc và Việt Nam, tài liệu pháp luật WTO, các bài nghiên cứu học thuật trong và ngoài nước.
• Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung các vụ tranh chấp, so sánh các giai đoạn phát triển năng lực của Trung Quốc, đối chiếu với tình hình thực tế của Việt Nam để rút ra bài học và đề xuất.
• Cỡ mẫu: 231 vụ tranh chấp có sự tham gia của Trung Quốc và hơn 20 vụ tranh chấp liên quan đến Việt Nam trong giai đoạn 2001-2019.
• Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích giai đoạn 2001-2019, chia thành ba giai đoạn phát triển năng lực của Trung Quốc và giai đoạn sau gia nhập WTO của Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Trung Quốc phát triển năng lực DSM qua ba giai đoạn rõ rệt:

   • Giai đoạn “Acceptance” (2001-2007): Trung Quốc chủ yếu tham gia với vai trò bên thứ ba, hạn chế kiện tụng, tập trung học hỏi và tránh đối đầu.
   • Giai đoạn “Consolidation” (2007-2012): Trung Quốc bắt đầu kiện tụng nhiều hơn, chủ động bảo vệ lợi ích, đồng thời cải thiện năng lực pháp lý và phối hợp với ngành công nghiệp trong nước.
   • Giai đoạn “Activation” (2012 đến nay): Trung Quốc tích cực sử dụng DSM như công cụ chiến lược, kiện tụng dày đặc, đặc biệt trong các vụ tranh chấp với Mỹ (5 vụ kiện năm 2018).

2. Hiệu quả của việc chuẩn bị kỹ lưỡng và phối hợp chặt chẽ:

   • Trong vụ kiện DS397 với EU, Trung Quốc đã thắng kiện với 23/23 điểm được chấp nhận, nhờ sự phối hợp giữa chính phủ, doanh nghiệp và đội ngũ luật sư chuyên nghiệp.
   • Trung Quốc đầu tư mạnh vào đào tạo luật sư quốc tế, chuẩn bị chứng cứ và chiến lược pháp lý bài bản.

3. Việt Nam còn nhiều hạn chế trong việc sử dụng DSM:

   • Sau 12 năm gia nhập WTO, Việt Nam mới bắt đầu sử dụng DSM, chủ yếu tham gia với vai trò bên thứ ba để học hỏi.
   • Việt Nam thiếu kinh nghiệm kiện tụng, nguồn lực tài chính và nhân sự chuyên môn chưa đủ mạnh để chủ động bảo vệ lợi ích.

4. Vai trò bên thứ ba là cơ hội học hỏi quan trọng:

   • Trung Quốc đã tận dụng vai trò bên thứ ba để tích lũy kinh nghiệm, theo dõi các vụ tranh chấp và chuẩn bị tốt hơn cho các vụ kiện chính thức.
   • Việt Nam cũng có thể áp dụng chiến lược này để nâng cao năng lực tham gia DSM.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Trung Quốc đã chuyển đổi từ một thành viên mới thiếu kinh nghiệm sang một “người chơi” chủ động và hiệu quả trong DSM nhờ chiến lược bài bản, đầu tư nguồn lực và phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan. Việc Trung Quốc kiện Mỹ nhiều lần trong năm 2018 thể hiện sự tự tin và khả năng sử dụng DSM như một công cụ bảo vệ lợi ích quốc gia trong bối cảnh căng thẳng thương mại toàn cầu.

So với Trung Quốc, Việt Nam còn nhiều thách thức do hạn chế về nguồn lực và kinh nghiệm. Tuy nhiên, việc tham gia với vai trò bên thứ ba và học hỏi từ các vụ tranh chấp quốc tế là bước đi cần thiết để nâng cao năng lực. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số vụ kiện của Trung Quốc theo từng giai đoạn và so sánh với Việt Nam, cũng như bảng tổng hợp các vụ tranh chấp chính của hai nước.

Việc áp dụng các bài học từ Trung Quốc sẽ giúp Việt Nam chủ động hơn trong việc bảo vệ quyền lợi thương mại, đồng thời nâng cao vị thế trong hệ thống thương mại đa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo và xây dựng đội ngũ luật sư quốc tế chuyên sâu

   • Mục tiêu: Nâng cao năng lực pháp lý và kỹ năng tranh tụng trong DSM.
   • Thời gian: 2-3 năm.
   • Chủ thể: Bộ Công Thương phối hợp với các trường đại học, tổ chức đào tạo quốc tế.

2. Chủ động tham gia vai trò bên thứ ba trong các vụ tranh chấp quốc tế

   • Mục tiêu: Tích lũy kinh nghiệm, theo dõi các vụ tranh chấp có liên quan đến lợi ích quốc gia.
   • Thời gian: Liên tục.
   • Chủ thể: Bộ Ngoại giao, Bộ Công Thương, các cơ quan liên quan.

3. Xây dựng hệ thống thu thập và phân tích dữ liệu thương mại để hỗ trợ chứng cứ pháp lý

   • Mục tiêu: Cung cấp chứng cứ chính xác, kịp thời cho các vụ kiện.
   • Thời gian: 1-2 năm.
   • Chủ thể: Tổng cục Hải quan, Bộ Công Thương.

4. Tăng cường phối hợp giữa chính phủ và doanh nghiệp trong việc phát hiện và xử lý tranh chấp thương mại

   • Mục tiêu: Đảm bảo sự hỗ trợ toàn diện cho doanh nghiệp khi tham gia DSM.
   • Thời gian: Liên tục.
   • Chủ thể: Bộ Công Thương, VCCI, các hiệp hội ngành hàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cơ quan quản lý nhà nước về thương mại quốc tế

   • Lợi ích: Hiểu rõ cơ chế DSM, xây dựng chính sách và chiến lược tham gia hiệu quả.
   • Use case: Bộ Công Thương, Bộ Ngoại giao.

2. Luật sư và chuyên gia pháp lý quốc tế

   • Lợi ích: Nâng cao kiến thức về quy trình và chiến lược tranh tụng tại WTO.
   • Use case: Các văn phòng luật chuyên về thương mại quốc tế.

3. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu và hiệp hội ngành hàng

   • Lợi ích: Nắm bắt quyền lợi và cách thức bảo vệ khi gặp tranh chấp thương mại.
   • Use case: VASEP, VCCI.

4. Học giả và sinh viên chuyên ngành kinh tế, luật thương mại quốc tế

   • Lợi ích: Nghiên cứu thực tiễn về DSM và kinh nghiệm quốc tế.
   • Use case: Các trường đại học, viện nghiên cứu.

Câu hỏi thường gặp

1. WTO Dispute Settlement Mechanism là gì?
   DSM là cơ chế giải quyết tranh chấp thương mại đa phương của WTO, cung cấp quy trình pháp lý minh bạch để các thành viên giải quyết tranh chấp thay vì sử dụng biện pháp đơn phương. Ví dụ, Trung Quốc đã sử dụng DSM để kiện Mỹ về các biện pháp thuế quan.

2. Vai trò của bên thứ ba trong DSM như thế nào?
   Bên thứ ba là thành viên WTO có lợi ích liên quan nhưng không phải nguyên đơn hay bị đơn, được tham gia trình bày ý kiến và theo dõi vụ kiện. Trung Quốc đã tận dụng vai trò này để tích lũy kinh nghiệm trước khi kiện chính thức.

3. Tại sao Trung Quốc thành công trong việc sử dụng DSM?
   Nhờ chiến lược bài bản, đầu tư đào tạo luật sư chuyên nghiệp, phối hợp chặt chẽ với doanh nghiệp và chính phủ, cùng với sự kiên trì trong các vụ kiện kéo dài. Vụ kiện DS397 với EU là minh chứng điển hình.

4. Việt Nam có thể học hỏi gì từ Trung Quốc trong DSM?
   Việt Nam nên tăng cường đào tạo nhân lực, chủ động tham gia vai trò bên thứ ba, xây dựng hệ thống thu thập chứng cứ và phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan để nâng cao hiệu quả sử dụng DSM.

5. Thời gian giải quyết một vụ tranh chấp tại WTO mất bao lâu?
   Theo quy định, quá trình từ khi yêu cầu tham vấn đến khi có phán quyết thường kéo dài khoảng 1 năm nếu không kháng cáo, và có thể lên đến 15 tháng nếu có kháng cáo. Tuy nhiên, thực tế có thể kéo dài hơn do tính chất phức tạp của vụ việc.

Kết luận

• Trung Quốc đã phát triển năng lực sử dụng WTO DSM qua ba giai đoạn: chấp nhận, củng cố và kích hoạt, trở thành một trong những thành viên tích cực và hiệu quả nhất.
• Việc chuẩn bị kỹ lưỡng về pháp lý, phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ và doanh nghiệp, cùng đội ngũ luật sư chuyên nghiệp là yếu tố then chốt cho thành công của Trung Quốc.
• Việt Nam còn nhiều hạn chế trong việc sử dụng DSM nhưng có thể học hỏi kinh nghiệm qua vai trò bên thứ ba và tăng cường đào tạo nhân lực.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực tham gia DSM của Việt Nam trong 2-3 năm tới.
• Kêu gọi các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và chuyên gia cùng phối hợp để bảo vệ hiệu quả quyền lợi quốc gia trong thương mại quốc tế.

Việc tiếp tục nghiên cứu và áp dụng các bài học từ Trung Quốc sẽ giúp Việt Nam nâng cao vị thế và bảo vệ lợi ích trong hệ thống thương mại đa phương. Đề nghị các bên liên quan chủ động triển khai các giải pháp đề xuất nhằm đạt được hiệu quả thiết thực trong thời gian tới.